بخشی از مقاله
چکیده
حقوق شهروندی از گذشتههای دور مورد توجه ادیان الهی به ویژه دین اسلام بوده است. و امروزه حقوق شهروندی با محوریت آموزههای دینی در اسلام با توجه به ظرفیت بالا و غنای خود باحقوق شهروندی رایج در دنیای غرب علی رغم شباهتها ، تفاوت های بسیاری نیز دارد. از این رو میتوان با استفاده از منابع اسلامی طرحی جامع در حقوق شهروندی و پیشرفت آن ارائه کرد. حقوق شهروندی در واقع ترکیبی از وظایف و مسئولیت های شهروندان در قبال یکدیگر و حقوقی که مدیران و مسئولین وظیفهی تأمین آن را بر عهده دارند میباشد.
با عنایت به مبانی و منابع معتبر دین اسلام اعم از آیات و روایات به دست میآید که احکام اسلامی در این زمینه بسیار متعالی است و هنوز پس از قرنها نکات و ظرایف آن مغفول مانده و کما هو حقه به آن توجه نشده است. مواردی مانند: مساوات و برابری، امنیت، حقوق همسایگان، حق احترام به بزرگان، رعایت کرامت انسان، حق دادخواهی، حق آموزش و پرورش، حق برخورداری از تأمین اجتماعی و.....تنها بخشی از آموزههای کامل و جامع آن است.
در واقع حقوق شهروندی در اسلام ریشه در منابع غنی، عمیق و همه جانبه آن دارد. چرا که در آموزههای اسلامی انسان جانشین و خلیفه خدا و حاکم در روی زمین و شایسته ی تکامل و سعادت ابدی و دارای فطرتی پاک و خداجو و مختار و آزاد و در عین حال مسئول است. از این رو در این مقاله سعی در تبیین ارتباط وثیق حقوق شهروندی با آموزههای اسلام و بیان نوع ارتباط میان آن دو در جهت گسترش دامنه این حقوق و جایگاه آن با روش توصیفی، تحلیلی است.
مقدمه
حقوق شهروندی2 از کلمات و واژههایی است که تاریخ استعمال آن به دو قرن نرسیده و در اصطلاح، متأخر و حتی معاصر است. البته این واژه در سالهای اخیر چهره جهانی به خود گرفته و جریانات مختلف مردمی و سیاسی و حکومتی در پی اقامه و اجرای آن هستند. گر چه این حقوق با حقوق بشر پیوند دارد و از جهات بسیاری مشترک است. امروزه یکی از ابعاد توسعه در کشورها توجه به مفهوم و اجرای حقوق شهروندی است. و در علوم آکادمیک ظهور این واژه را در حقوق رم میدانند. و فرانسه را با انتشار اعلامیه "حقوق بشر و شهروندی" در سال 1789 احیا کننده آن. حقوق شهروندی در کشورهای اروپایی و آمریکایی زیر مجموعه علوم سیاسی - - science Political است و بیشتر ناظر به حقوق مشارکت شهروندان در اداره امور کشور است.
اما در آموزههای دینی به ویژه دین اسلام پیدایش آن به چهارده قرن میرسد. اندیشمندان مسلمان معتقدند منشأ و شالوده حقوق شهروندی متون دینی استو. اساساً طرح این حقوق جنبه دینی دارد. و در متون ادیان الهی به ویژه اسلام با محوریت قرآن و نهج البلاغه، مورد توصیه و تاکید قرار گرفته است. در احادیث وارده از معصومین به ویژه در کلمات امام علی - ع - به ابعاد و اقسام مختلف آن از جمله حقوق و آزادیهای فردی، حقوق قضایی و امنیتی، حقوق اقتصادی و فرهنگی شهروندان، فراوان از آن یاد شده است. و برقراری حکومت و اجرای عدالت در عرصههای مختلف مخصوصا عدالت اجتماعی منوط به رعایت این حقوق دانسته شده است. نکته قابل توجه این است که اسلام برخی از حقوق را تأسیس کرد و برخی را مورد نظر قرار داد و بر آن تأکید کرد.
لذا این قدمت تاریخی در اسلام منافات ندارد با اینکه ایران باستان را پایه گذار حقوق شهروندی دانستهاند. و منشور صادر شده از سوی کوروش پادشاه هخامنشی، را مبادی اولیه حقوق بشر و شهروندی دانستهاند. که در آن به مواردی چون: منع برده داری، رعایت حقوق کارگران، منع نسل کشی، تساوی افراد در برابر قانون و ... اشاره شده است. از سوی دیگر میدانیم که ضرورت چنین مباحثی، تاثیر گذاری در سطح جامعه است. و سخن از حقوق شهروندی به دلیل آگاهی مردم نسبت به حقوق خود میباشد. چرا که ضایع شدن این حقوق منافات دارد با عدالتی که از ارکان دین مبین اسلام است.
از این رو بیان حقوق مطرح شده در دین اسلام میتواند در تحقق حقوق شهروندی و کرامت انسانی نقش به سزائی داشته باشد. و از آنجا که آموزهها و تعالیم دینی اسلام غنی و دارای ظرفیت بزرگی است حقوق شهروند به معنای انسانهای ساکن و مقیم در یک کشور، اعم از اتباع و بیگانگان که در سرزمین یک دولت، کشور و تحت حاکمیت آن هستند. شهروندی مبتنی بر آن نیز از اتقان و استحکام لازم برخوردار خواهد بود. و چون در حکومت دینی مردم به عنوان صاحبان حق شناخته میشوند باید با حقوق خود آشنا و از سوی دستگاههای اجرایی حکومت مورد تکریم قرار بگیرند. در غیر این صورت آشنا نبودن و یا نادیده گرفتن حقوق شهروندی دارای آثار و پیامدهای متعددی همچون قانونگریزی، قانونشکنی و...... در سطح جامعه خواهد بود.
امروزه کسانی که اندک اطلاعی از دین اسلام دارند می-دانندآموزههای دینی نقش تاثیرگذاری دراجرای حقوق شهروندی دارند. مثلا رعایت و تأکید بر حق الناس به عنوان یکی از آموزههای اسلامی به نوعی توجه به حقوق شهروندی است. و رفتار و سیره پیامبر بزرگوار اسلام ص و ائمه اطهار - ع - به ویژه حضرت علی - ع - در توجه به حقوق شهروندی یکی از آموزههای غیرقابل انکار دین اسلام است. حتی سیره و رفتار علمای دین مانند: حضرت امام خمینی - ره - درباره آزادی اقلیتهای دینی در اجرای آئینهای مذهبی در حکومت جمهوری اسلامی و نیز توصیه حضرت آیه االله خامنهای در خصوص توجه به حقوق مردم نمونه دیگری از جایگاه و اهمیت حقوق شهروندی است.
قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران که بر اساس تعالیم دینی تنظیم شده نیز بر رعایت حقوق مردم تاکید دارد. و یکی از بخش های مهم آن، توجه به حقوق شهروندی است.3 همچنین بخش بزرگی از تعالیم دینی در حوزه فقه وجود دارد که از آن تعبیر به عبادات و معاملات میشود. که به نحوی مربوط به همین حقوق است. و از آنجا که فقه صحنه عملی زندگی مردم است و از سوی دیگر وضع حقوق و اجرای آن از ناحیه حکومت است. میتوان در میان انبوه حقوق موجود در منظومه دین به نمونهها و مهمترین آنها در لحاظ کردن مردم از یک طرف و حکومت از طرف دیگر اشاره کرد تا نقش دین در حوزه حقوق شهروندی به خوبی نمایان شود.
بدون تردید امروزه آن چه دنیای غرب در پی آن است و تحت عنوان حقوق شهروندی آن را پیگیری میکند، تبدیل کشورهای همراه و همفکر به کشور واحد است. و اساس آن را توسعه حقوق شهروندی در توسعه حقوق فطری و حقوق بشر میداند. و در واقع همان طرح جهان تک قطبی است. یعنی یکسان کردن فرهنگ و جوامع فرهنگی مختلف تحت نظارت آمریکا. لذا تمام کارها و سیاستهایش در این زمینه با چنین هدفی است.
ولی آن چیزی که در جامعه اسلامی مطرح است، طرح حقوق شهروندی بر اساس تعالیم اسلامی است. که در آن، مرزهای جغرافیایی کشورهای اسلامی مانع اتحاد، ارتباط و بهرهمندی از این حقوق و نیز محدود کننده حقوق و تکالیف شهروندی نمیگردد. به همین جهت شهروند مسلمان در هرجا که. 3 در قانون اساسی بند 17 در باره حقوق شهروندی است که به مواردی از قبیل: حقوق مساوی، حمایت از حقوق زن و مرد، حق مصونیت از تجسس، مصونیت قضایی، منع شکنجه و تعرض، آزادی بیان و قلم، آزادی کار و تامین اجتماعی، حق آموزش و پرورش، اشاره دارد.
