بخشی از مقاله
مخاطرات طبیعت گردی کوهستان
چکیده
مناطق کوهستانی از جمله جاذبه های طبیعی به شمار می روند که با داشتن قابلیت های منحصر به فرد خود همواره جایگاه ویژه ای در جذب گردشگران و طبیعت گردان داشته اند. امروزه این مناطق بیش از پیش شاهد فعالیتهای مختلـف طبیعـت گـردی مـی باشـند و مورد توجه گروههای زیادی از بازدیدکنندگان قرار گرفته اند. متاسفانه در سال های اخیر عدم توجه به توانایی محیط، رشد کنترل نشده طبیعت گردان و تورهای طبیعت گردی و مسائلی از این دست خسارت های زیادی را به کوه ها وارد کرده است و سبب بـروز اخـتلالات عظیم زیستی در این سیستم های طبیعی شده است و از آنجا که جمعیت زیادی از ساکنان کره زمـین در محـیط هـای کوهسـتانی بـا همجوار کوهستان ساکن می باشند و از سویی کوه منابع غذایی جمعیت قابل توجهی را در خود پرورش می دهد، ماده اولیه بسـیاری از صنایع از کوه ها استحصال می شود و منابع فرهنگی دیرینی را در خود جای داده اند بدیهی است هر گونه رشد بدون برنامه ریزی علاوه بر اینکه خود محکوم به زوال است و نمی تواند پایداری را به همراه داشته باشد، منابع غذایی، صنعت و فرهنگ جمعیت قابل تـوجهی از مردم کره زمین را با مخاطره روبرو می کند. این در حالی است که می توان با اتخاذ تدابیر لازم و برنامه ریزی صحیح و همه جانبـه نگـر گردشگری کوهستان را به عنوان سکویی برای ارتقاء جایگاه اهمیت کوه ها تبدیل کرد. از این رو این پـژوهش پـس از شـناخت فعالیـت های طبیعت گردی قابل انجام در کوهستان به بررسی مخاطرات این فعالیت ها در کوه می پـردازد و پیشـنهادهایی را جهـت کـاهش و کنترل اثرات سوء طبیعت گردی ارائه می نماید.
واژگان کلیدی: کوهستان، طبیعت گردی، گردشگری پایدار، مخاطرات طبیعی
-1 مقدمه
گردشگری (جهانگردی، سیر و سفر، گشت و گذار) از دیدگاه جامعه شناختی پدیده ای قدیمی به شمار می رود و در جهـان کنـونی، بـه عنوان گسترده ترین صنعت خدماتی مطرح می باشد (اکبری، 1389، .(13 رشد چشمگیر شهر نشینی و صنعتی شدن جوامع و آلـودگی های ناشی از آن همراه با افزایش اوقات فراغت سبب شد تا توجه جوامع بیش از پیش به گشت و گذار در طبیعـت جلـب شـود و بـرای آرامش جسم و جان و دور شدن از محیط های آلوده شهرهای صنعتی به دامان طبیعت مراجعـه کننـد و بـه ایـن ترتیـب شـاخه ای از گردشگری تحت عنوان طبیعت گردی شکل گرفت. امروزه طبیعت گردی به عنوان صنعتی پویا اهمیـت روزافزونـی پیـدا کـرده اسـت و کشورهای مختلف برای حفاظت از محیط زیست، کاهش نرخ بیکاری، بهبود توزیع درآمد، تعامل سـازنده بـا جهـان و اسـتفاده از منـافع اقتصادی- اجتماعی و سیاسی آن به دنبال توسعه این شاخه از گردشگری می باشند (فروهر مقدم، 1391، (13؛ لـیکن بـر خـلاف نظـر برخی که طبیعت گردی را معادل نوعی از گردشگری میدانند که ذاتاً موجبات حفاظت از محـیط و منـابع طبیعـی اسـت، انجـام ایـن فعالیت بدون ارزیابی و برنامه ریزی مناسب سبب وارد آمدن خسارت و کاهش ارزش نواحی طبیعی و آسیب به جوامع محلی می گردد. جاذبه های طبیعی و خصوصاً کوه ها از مقاصد اصلی طبیعت گردی به شمار می روند، که توجه به آنها به عنوان بستری مناسـب جهـت معیشت انسان ها و بهره گیری از جاذبه های موجود در آن به هنگام اوقـات فراغـت و تفـریح از جایگـاه ویـژه ای برخـوردار اسـت، مـی باشد.کوه ها به عنوان یکی از مهم ترین منابع طبیعی جایگاه ویژه ای را در جذب طبیعت گردان دارند که عـدم توجـه کـافی بـه آنهـا و انجام فعالیت های تفرجی بدون توجه به توانایی، قابلیت و محدودیت این مناطق سبب شده تا بسیاری از مناطق و جوامع کوهسـتانی بـا طیف وسیعی از مشکلات روبرو شوند، از سویی از آنجا که این سیستم های طبیعی از گنجینه های زیستی بشری محسـوب مـی شـوند،
شناخت تهدیدات و مخاطرات طبیعت گردی بر آنها و برنامه ریزی به منظور کاهش اثرات منفی و ایجاد پایداری در منـاطق کوهسـتانی امری بسیار ضروری می باشد .(Dengue, 2006)
-2 طبیعت گردی
به سفر و بازدید از مناطق طبیعی گفته می شود. فعالیت های طبیعت گردی جزء آن دسته از انواع گردشگری است که در محیط هـای باز (تفرج) انجام می شود و شامل انواع فعالیت های تفرج گسترده و متمرکز می باشد (مخـدوم، .(1382 ایـن نـوع از گردشـگری در بـر گیرنده گونه های متفاوتی شامل گردشگری زیست محیطی، گردشگری دریایی، گردشگری ورزشی، گردشگری صید و شکار، گردشگری
و جمع آوری گیاهان و حیوانات ( مثلاً انواع پرنـده هـا ) و نظیـر اینهـا اسـت (پـاپلی یـزدی و سـقایی، 1389، .(216 در بـازار جهـانی، گردشگری در طبیعت یک بخشی کلی محسوب می شود که گردشگری زیست محیطی جزئی از آن است. علاوه بر آن از نظر تعاریف نیز هیچ گاه گردشگری در طبیعت معادل گردشگری زیست محیطی نیست و تفاوتی بین انگیزه های این دو وجـود دارد. در گردشـگری در طبیعت، تنها فضای طبیعی مد نظر است و مسافرت هیچ رابطه ی مستقیمی با حفظ محـیط طبیعـی نـدارد. در حـالی کـه گردشـگری
زیست محیطی بنا به تعریف مؤسسه بین المللی گردشگری زیست محیطی در سال 1991،" یک مسافرت مسئولانه به منـاطق طبیعـی که محیط زیست را حفظ و زندگی مردم محلی را تثبیت نماید" است (موج سبز، .(1380 به این ترتیب با وجود ارتباط نزدیـک ایـن دو اما گردشگری طبیعی لزوماًٌ با راهکارهای حفاظتی محیط و با ثبات و پایداری منطقه ارتباط ندارد. این نوع گردشگری به صـورت رایـج و بدون انجام هر گونه اقدام حفاظتی در مناطق انجام می شود (رنجبر،1390، .(12 از آنجا که جاذبه های طبیعی و محیط زیست سـرمایه حیاتی در صنعت گردشگری محسوب می شود در نتیجه استفاده بهینه از منابع زیست محیطی نیز از ملاحظات اولیه توریسم پایدار بـه
شمار می رود .(Lim & Mcaleer, 2005) یکی از مهم ترین منابع طبیعی در جـذب طبیعـت گـردان در تمـام دنیـا اکوسیسـتم هـای کوهستانی می باشند و گردشگری کوهستانی در کشورهای در حال توسعه و صنعتی به یک فعالیت عمده گردشگری تبدیل شده اسـت، این رشته از گردشگری طبیعی همچنین یک منبع بالقوه اشتغال برای ساکنان کوهستان به شمار می آید و می توانـد بـه عنـوان عامـل تثبیت جمعیت ساکن در کوهستان تبدیل شود (دانه کار و همکاران، 1385، .(45
-3 ویژگی ها و خدمات اکوسیستم کوهستان
در بین اکوسیستم های مختلف موجود بر روی کره زمین، کوه ها حائز اهمیت بسیار زیادی می باشند چرا که یک پنجم سـیمای زمـین را کوه تشکیل می دهد ( 52 درصد از قاره آسیا، 36 درصد از آمریکای شمالی، 25 درصد اروپا، 22 درصد آمریکای جنـوبی، 17 درصـد استرالیا و 3 درصد آفریقا را کوه ها پوشانده اند) و زیستگاه حداقل یک دهم از مردم جهان بـوده، یـک سـوم مـردم دنیـا از جنبـه هـای مختلف نظیر غذا، برق، چوب و مواد معدنی به کوه وابسته اند، کوه ها با ایجاد مانع در برابر جریان هوا آن را به صعود وا مـی دارنـد و بـا سرد شدن هوا آب به صورت بارش و رطوبت در سطح کوهستان می بارد. حدود %80 آب های شیرین جهان از کوهستان سرچشمه مـی گیرد، به همین دلیل کوه ها را برج های تامین آب شیرین جهان نامیده اند. نیمی از مردم جهان از نظر تامین نیازهای آبی به آبخیزهای کوهستانی چشم دوخته اند(در کشورمان تقریباً تمام آب آشامیدنی از کوه ها سرچشـمه مـی گیـرد). ایـن منـاطق منحصـر بـه فـرد از زیباترین و مؤثرترین چهره های مسلط زمین بوده، حیات دشت ها را تامین می کنند و پایه های زیستی جمعیت عظیمی از مردم جهان را تشکیل می دهند (مهدوی، 1387، 7 و فروهر مقدم، 1391، .(33 به عنوان زیستگاه های جزیره ای نیز کوه هـا یکـی از مراکـز مهـم بوم زادی به شمار می روند و همچنین غنای گونه های بومی و باستانی به عنوان شاخصی از تنوع زیستی، کوه هـا را از نظـر اهمیـت در صدر بیوم های زمینی قرار داده است (باباپور، .(1380 کوه ها بوم سازگانهایی کلان و پیچیده با کارکردها و ارزش های بی شمارند کـه علاوه بر اهمیت اکولوژیک از لحاظ اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی نیز به عنوان یک منبع تفرجگاهی می تواند نیازهای جامعه را بـرآورده نماید (FAO, 2002) و یکی از مهم ترین و منحصر به فرد ترین اکوسیستم ها در جـذب طبیعـت گـردان بـه شـمار مـی رونـد. چشـم اندازهای متنوع و زیبای کوه ها منابع تفرجگاهی جمعیت عظیمی از مردم جهان را در تمام فصول سال تامین می کند (مهدوی، 1387، .(6 کوهستان ها اکوسیستم های مرکب با سیما و منظره های متفاوتی هستند. اکوسیستم های کوهستانی به هیچ وجه چهره یکنواختی ندارند و به دلیل برخورداری از چشم اندازهای متنوع و زیبایی پیکره یگانه آن ها که همچـون جزایـری محصـور در دشـت هـا هسـتند، مهمترین منابع تفرجگاهی مردم جهان را تشکیل می دهند (دانه کار، 1385، .(43 پستی و بلندی، ارتفاع، دره، دامنه و دشـت، آبشـار، گیاهان و گل های کوهستانی، طبیعت بکر و بسیاری دیگر همگی از مناظری هستند که در مجموع کوه ها را به موزه هـای منحصـر بـه فرد طبیعی تبدیل نموده اند (فروهر مقدم، 1391، .(34 ارزش های برشمرده برای کوه ها خود دلیـل محکمـی جهـت حفاظـت و بهـره برداری پایدار از منابع آن می باشد.
-4 گردشگری در کوهستان
کوه ها به دلیل غنای طبیعی و تنوع زیستی به عنوان یکی از مهمترین بسترهای طبیعی نقش بارزی را در فعالیت های طبیعـت گـردی ایفا می کنند. نواحی کوهستانی به دلیل کمربندهای ارتفاعی مختلف دارای بیشترین و غنی ترین تنوع گیاهی و جانوری هستند از ایـن رو در زمره نقاط داغ طبقه بندی شده اند. پستی و بلندی، ارتفاع، دره، دشت و دامنه، آبشار، گل و گیاه، طبیعـت بکـر و بسـیاری دیگـر
