بخشی از مقاله
کاربرد GIS در مديريت بحران زلزله
(شهر شهرکرد)
چکيده :
بلاياي طبيعي در جهان همه ساله باعث بروز خسارتها و تلفات بي شماري مي شود. در ميان بلاياي طبيعي زلزله مخربترين آنها بوده که عموما به علت عدم آمادگي جامعه همواره خسارت و تلفات زيادي به همراه دارد. براي رويارويي با وضعيتي دشوار بايد همه برنامه ريزيها ،سازماندهي ها و کنترل هاي گروهي رابسيج نموده و با توجه به وضعيت موجود براي تصميم گيري مناسـب در اختيار مديران قرار داد . که لاز ه آن ايجاد چار چوب مديريت بحران و سوانح مي باشد. با توجه به اينکـه سـامانه هـاي اطلاعـات جغرافيايي به عنوان ابزاري براي تصميم گيري بهينه در مديريت بحران نقش عمده اي ايفا مي کنند در اين مقاله سعي شده است ابعاد مديريت بحران و همچنين چگونگي مقابله با آن بررسي گردد. که لازمه اوليه و اصلي آن داشتن نقشه از و ع موجود شـهر و اطلاعاتي از قبيل موقعيت مراکز درماني اداري ، امداد رساني ، ... و همچنين تراکم جمعيتي مناطق مختلف شهر ، بافت فرسـوده و... مي باشد. تلفيق اين لايه هاي اطلاعاتي و تجزيه و تحليل احتمالي آنها مي توان راهگشاي بـسياري از مـسائل و پيـشرفتها در مديريت بحران باشد.
واژهاي کليدي :
مديريت بحران ، GIS برنامه ريزي محلي .
١- مقدمه
تاريخ زندگي بشر همواره با بروز حوادث غير مترقبه آميخته است و براساس مستندات تاريخي بسياري از تمدن هـا در اثر اين وقايع از بين رفته يا تغير مکان داده اند. بلاياي طبيعي در جهان همه ساله باعث بروز خسارتها و تلفات بـي شـماري مي شود .از بين ٤٣ بليه طبيعي جهاني ١٠ نوع ان با حداکثر و قوع گاهي بحرانهاي محلـي ، ملـي و فراملـي در کـشورهاي جهان ايجاد مي کند . اين بلايا عبارتند از: سيکلونهاي حاره اي ، زمين لرزه ، سيل ، طوفان ، خشکسالي ، آتشفشان ، بهمـن ، زمين لغزش ، امواج دريايي و امواج جزرو مدي. کشور ما به دليل شرايط اقليمي و جغرافيايي همواره تحت تاثيربسياري از اين بلايا بوده و هرساله شاهد خسارتهاي متعددي از جهت زلزله ، سيل ، رانش زمـين ، طوفـان ، خشکـسالي ، انفجـار و... مـي باشد.در ميان اين بلايا ، زلزله مخرب ترين آنها بوده که عموما" به علت عدم آمادگي جامعه هموراه خسارت و تلفـات زيـادي به همراه دارد. با نگاهي گذرا به پيشينه آمار تلفات جاني به واسطه زمين لرزه هاي مخرب و ويرانگر اخير در دنيا اين واقعيت وجود دارد که ٨٠% تلفات جاني اين زلزله ها در ٦ کشور چين ، ايران ، پرو، شوروي سابق ، گواتمالا و ترکيه بوده است و در
١٠٠سال اخير بيش از ١٥٠ هزار نفر از هموطنان ما بخاطر عدم مطالعه ، مديريت ، سياست گذاري و برنامه ريزيهاي علمـي جان خود را از دست داده اند.
از لحاظ پهنه بندي ساختاري کشور ايران متشکل از چند خرده صفحه (microplate ) با رژيم زمين ساختي فـشاري است که بين دو بلوک قاره اي صفحه عربستان در جنوب ، ارواسيا در شمال قرار دارد.ايـن فـشردگي مـداوم صـفحات باعـث چين خوردگي ها و چرخش ميکرو پليتهاي ايران و قرار دادن کشور ما در معرض تنشي دائمي گرديده است که عامل اصـلي اکثر زمين لرزه هاي ايران است . حال اگر بپذيريم که زمين ما زنده و دائم در حال تغير است متوجه خواهيم شد آنچه از اين پديده فاجعه مي سازد ، عدم برنامه ريزي ضعف فناوري و مديريت ، بي توجهي ، عدم آمـوزش و اطـلاع رسـاني همگـاني و همچنين عدم آمادگي جهت مقابله با عواقب آن است ، که مقايسه ميزان تلفات جاني و مالي ايران با کشور زلزله خيزي چون ژاپن نشانگر کاستي هاي چشمگيري در مديريت بحران مي باشد.
بدين ترتيب ، تجارب ناگوار گذشته از يکسو و ضرورت حفاظت از سلامت مردم و فضاهاي کار و سکونت از سوي ديگر ، ايجاب مي کند تا مديريتي جامع در برابر بحران هاي طبيعي اعمال گردد.بحث مديريت بحران امروز به طور مرتب در مجامع مختلف علمي کشور مطرح گرديده و کم و بيش با اين واژه آشنا هستيم شايد براي رسيده به درک واقعي و وضعيت ايده آل در اين زمينه نيازمند پيمودن راهي دراز هستيم و شايد تا کنون نتوانسته ايم برنامه دقيقي مبتني بر همه نيازها و علوم را در اين مورد طراحي نماييم . اما مسئله بسيار مهم ، ايجاد يک بستر مناسب و يک فرهنگ غني و بـارور در ايـن زمينـه اسـت .
مديريت بحران ، نيازمند يکسري اطلاعات دقيق به منظور تصميم گيري سريع است . اطلاعات دادهـاي مکـاني ، مـديريت و آناليز اطلاعات توسط GIS از مهمترين ابزارهاي براي تصميم گيري سريع در مورد بحرانها ست .
٢- مديريت بحران و سوانح :
براي تشريح جايگاه و نقش خدمات شهري در مديريت بحران لازم است مفهوم و ابعاد آن توضيح داده شـود.بحـران بـه حادثه اي اطلاق مي شود که در اثر عوامل طبيعي و يا انساني به صورت ناگهاني و يا تدريجي اتفاق مـي افتـد و خـسارتهاي قابل توجه اقتصادي ، تلفات انساني و ضايعات روحي و رواني را به جامعه تحميل مي نمايد و اثرات آن در جامعـه بـه حـدي است که لازم است با حسابگري خاص به آن پاسخ داده شود . با توجه به تعريف فوق مي توان گفت که بحران از نظر منشاء و شدت وقوع به دو روش قابل تفکيک مي باشد که از نظر منشاء به بحرانهاي ناشي از بلايايي طبيعي و بحران هاي انسان سـاز و از نظر شدت و قوع به بحرانهاي تند شونده ( Rapid on set ) و بحرانهاي کند شونده ( Slow on set ) تقـسيم مـي گردد.
در اين چهار چوب مديريت بحـران مـشتمل بـر مجموعـه اي از اقـدامات و عمليـات سـازمان يافتـه و هماهنـگ بـراي پيشگيري از وقوع بحرانها ، آماده سازي براي مقابله با آنها و کمک به امداد و نجات سريع هنگـام و قـوع و همچنـين بهبـود اوضاع پس از سانحه در حداقل زمان ممکن مي باشد . اين عمليات بر روي هم چرخه اي را تـشکيل مـي دهنـد کـه بـه آن چرخه مديريت بحران نيز اطلاق مي شود. چرخه مديريت بحران در بر گيرنده سلسله فعاليتهاي متقابل و مکملي اسـت کـه مشتمل بر : کاهش اثرات و پيشگيري ، آمادگي ، پاشخگويي و بازسازي است که در سه مرحله قبل ، حين و بعد از بحران به کار گرفته مي شوند.
- اصول و مباني مديريت بحران
مديريت بحران و تصميم گيري در شرايط عدم اطمينان در چهار مرحله زير انجام مي گيرد :
- فرماندهي و کنترل
- سازماندهي و هرج و مرج
- ارائه برنامه هاي آموزشي
- حل مشکلات حکومتي
فرماندهي ، هنر و توانمندي اتخاذ تصميمات صحنه بحران و استفاده موثر از منابع موجود براي طرح ريزي سازماندهي هماهنگ سازي ، کنترل و هدايت نيرو براي اجراي ماموريت هاي محوله مي باشد. کنترل ، عبارت است از سلسله فعاليتهاي ستادي (اعم از فيزيکي و رواني)که براي اطمينان از تحقق تصميمات فرماندهان صورت مي گيرد .بنابه تعريف ديگر ، کنتـرل عبارت است از يک مجموعه از پردازشهاي از پيش تعريف شده که در قالب يک ساختار مشخص جهت انجام اهداف انجام مي گيرد .در مديريت بحران سازمانهاي داراي مسئوليت سازماني و قانوني از قبيل پليس و آتـش نـشاني و خـدمات اورژانـس در ابتدا با هدايت ، فرماندهي و کنترل به کار گرفته مي شوند و فرماندهان و مسئولين نقاط ضعف اين جهت گيري را در شرايط ديناميک بحران يافته و شناسايي مي کنند.
دومين بخش اعمال مديريت بحران ،سازماندهي هرج و مرج مي باشد . انجام مديريت و کنترل بحـران در شـرايط عـدم اطمينان ، يک فرايند معقول از قبل برنامه ريزي شده نيست که در سطح منطقه مورد نظر پياده شـود. ايـن فراينـد نيازمنـد اعمال قدرت ،توانايي هاي فردي ، زمان سنجي لازم و ايجاد يک سيستم مديريت پيوسته در محيطي متغير مي باشد.
ارتباط بين بخشهاي و عوامل مختلف مديريت بحران و ايجاد هماهنگي لازم بين آنها مي تواند نقش مهمي در کنتـرل هـرج ومرج داشته باشد .
سومين عامل اساسي جهت مديريت بحران ، تاکيد بر الگوهاي آموزشي تحول سازماني مي باشد .آموزش هاي سـازماني نيازمند زمان مي باشد و ممکن است سازمانهاي مختلف آموزش ها و تجربيات حاصل را در يک محيط کوچک اجـرا نماينـد ولي اين آموزش ها در محيط هاي ديگر جوابهاي متفاوتي داده است . در حالي که آموزش تحول سازماني بر نتايج حاصـل از تجربيات در يک دوره طولاني تاکيد دارد.
چهارمين مرحله مديريت بحران و تصميم گيري در شرايط عدم اطمينان ، حـل مـسائل سـازماني مـي باشـد کـه بايـد
براساس برنامه ريزي مجدد و استفاده از الگوي هاي سيستماتيک و اطلاعات موجود و فعاليتهاي گذشته انجام گيرد.
مديريت بحران زلزله در شهر شهرکرد
در بخش هاي عملي زير سعي مي نمائيم که آنچه را که در بخشهاي فوق گفته نشد و همچنين نکـات مهـم و ضـروري
که لازمه مديريت بحران زلزله در شهر شهرکرد مي باشد را برسي نمائيم .
٤- برنامه ريزي محلي و اطلاعات لازم
برنامه ريزي فرايندي است که به وسيله ان سعي داريم با توجه به منابع محدود موجود بـه بيـشترين مراحـل اهـداف خـود دست يابيم .بدان معني که بايد اهدافمان راتعيين نموده و درميان گزينه ها اولويتها را در يک روش منطقي مشخص نمائيم ، بنابراين فرايند برنامه ريزي فراگردي از تصميم گيري درباره گزينه هاي مستدل و منطقي است . اگرچه از نظرانجام مطلـوب و مناسب دستيابي به اهداف خود بايد کاربرد منابع موجود رابهينه ساخت ليکن براي سطح محلـي چنـين اقـدامي براحتـي ميسر نيست .بنابراين اطلاعات وسيع و کاملي از شهر شهرکرد بايد جمع آوري گردد که مي بايستي به طـور کامـل پـردازش شوند تا اطلاعات لازم را جهت گزينش انتخابهاي منطقي و مستدل فراهم آورد .
بنابر اين داده هاي مورد نياز را مي توان به دو قسمت ذيل تقسيم بندي نمود:
- داده هاي فضايي( مکاني) : شامل شبکه معابر ، ملکي و ...، به طور کلي نقشه رقومي وضع موجود شهر شهرکرد
- داده هاي غير مکاني يا توصيفي : شامل نوع کاربري قطعات ، نوع مصالح به کار رفته در خانه هـا و ديگـر قطعـات ، قدمت ساختمانها ،تراکم جمعيتي شهرکرد ، تراکم ساختماني ، فضا هاي باز ، مساحت قطعات
در تقسيم بندي ديگر اطلاعات مورد نياز جهت مديريت بحران به بخش هاي مختلفي تقسيم مي گرددکه عبارتند از :
٤-١اطلاعات فضايي و توصيفي منطقه مورد نظر قبل از وقوع بحران از قبيل نقشه هاي توپوگرافي ، اطلاعات آماري ، طـرح هاي کاربردي ، نقشه هاي پهنه خطر،نقشه مناطق فرسوده ، نقشه کاربري زمين ، موقعيت مراکز امدادي ، موقعيت مراکز نظامي ، نقشه تاسيسات زير بنايي، موقعيت مراکز دولتي و اداري و ...
در اينجا مي توان از نقشه طرح جامع و تفصيلي شهر شهرکرد که درمقياس ٢٠٠٠ ١ تهيه شده اسـتفاده کـرد و تعـدادي از اطلاعات لازم فوق را از آن بدست آورد.در اينجا به بررسي و مشخص کردن بافت فرسوده شهر شهرکرد و تعيين حدود بافـت فرسوده ،مشخص کردن مناطق نظامي ،درماني مراکز اداري مهم و مراکز امداد رساني (آتش نشاني ،اورژانس ،هلال احمر ....)
پرداخته شده که در ذيل نمايش داده شده است .
