بخشی از مقاله
چکیده
فضاهاي شهري در بافت تاریخی به دلایلی چون جابه جاییهاي جمعیتی و فرسودگی کالبدي تنها از سوي قشر خاصی از شـهروندان مـورد استفاده قرار میگیرند که این میزان در شب بسیار کاهش مییابد و مشکلات بسیاري علی الخصوص در زمینه ایمنی و امنیت به وجود می-
آورد. ارتقاء کیفیت فضاي شهري در شب موجب پویایی فضا و حضور شهروندان در آن شده و از این طریق کیفیت زندگی آنان را ارتقاء می-
بخشد. هدف استفاده از نورپردازي به عنوان یکی از مؤلفههاي غیر کالبدي منظر شهري جهت ارتقاء کیفیت فضاي شهري درشب میباشـد.
پژوهش حاضر تحقیقی توصیفی کیفی بوده که با استفاده از مطالعات کتابخانهاي، مشاهدات میدانی و مصاحبه به تبیین مؤلفههـاي مـؤثر در ارتقاء کیفیت محیط و سپس تعیین نقش نور در فضاي شهري میپردازد، و با توجه به آن مؤلفههایی را که به کمک نورپردازي موجب ارتقاء کیفیت فضاي شهري در شب میگردند، معرفی میکند. با بررسی چهار تجربه جهانی و کیفیات ایجاد شده توسط نورپردازي در این فضاها و با توجه به نتایج به دست آمده در بخشهاي پیشین چارچوب مفهومی ارائه شده است. در این پژوهش میـدان امـام خمینـی همـدان کـه در بافت تاریخی این شهر قرار دارد و مرکز شهر محسوب میشود، همچنین داراي بدنههایی با معماري ارزشمند مـیباشـد مـورد بررسـی قـرار گرفته است. با استفاده از نورپردازي تعاملی، سیستم نورپردازي هوشمند و پویا در کنار نـورپردازي رنگـی و جهـتدار و روشـنایی یکنواخـت فضاي میدان میتوان عوامل مؤثر در افزایش کیفیت این فضاي شهري چون ایمنی و امنیت، سرزندگی، تنوع، انعطافپذیري، ادراك، کیفیت محیط کالبدي ـ فضایی و عوامل زیست محیطی را در شب ارتقاء بخشید.
کلمات کلیدي: فضاي شهري تاریخی، کیفیت فضاي شهري، میدان امام خمینی همدان، نورپردازي
.1 مقدمه
فضاهاي شهري موجود در بافت تاریخی به دلایلی چون شهرنشینی شتابان و به دنبال آن جابهجاییهاي جمعیتی، فرسودگی کالبدي و افـت منزلت اجتماعی در اکثر اوقات علی الخصوص شب هنگام از جانب شهروندان مورد استفاده قرار نمیگیرند، که به تبع آن مشکلاتی به وجود میآیند که از آن جمله میتوان کاهش امنیت در شب همچنین از بین رفتن دیگر کیفیتهاي محیط چون سرزندگی که از مهمترین ویژگی-
هاي یک فضاي شهري مطلوب محسوب میشوند را نام برد. ارتقاء کیفیتهایی چون ایمنی، امنیت، سرزندگی و ... در یک فضـاي شـهري فرسوده با استفاده از نورپردازي، امکان حضور در فضا را براي تمام شهروندان با سنین، تواناییها و علایق متفاوت در شـب فـراهم مـیآورد.
فضاي به وجود آمده نیازهاي مختلف شهروندان را مرتفع میسازد و در مقابل، حضـور شـهروندان موجـب پویـایی و سـرزندگی آن فضـاي
١
شهري میگردد. چنین فضایی علاوه بر ارتقاء کیفیت زندگی ساکنان موجب افزایش حس تعلق آنان به فضاي شهري میگردد. میـدان امـام خمینی در مرکز تاریخی شهر همدان قرار گرفته است و علی رغم فرسودگی کالبدي و محدود شدن کاربران به اقشار خاص به دلیـل نقـش تجاري و برخورداري از موقعیت دسترسی مناسب، همچنین تصویري پر رنگ در ذهن شـهروندان فضـایی ارزشـمند محسـوب مـیگـردد و نیازمند تدابیري جهت تسهیل حضور شهروندان و پویایی بیشتر در شب میباشد. هدف از نورپردازي ارتقاء کیفیت این فضاي شهري تاریخی به منظور پویا و سرزنده نمودن آن در شب و بدین طریق ارتقاء کیفیت زندگی ساکنان محدوده اطراف این فضا میباشد. چگونه میتـوان بـا کمک نورپردازي کیفیتهاي محیطی در یک فضاي شهري را ارتقاء بخشید؟ کدام یک از کیفیتهاي محیط با کمک نورپردازي قابل ارتقاء هستند؟ چگونه میتوان با استفاده از نورپردازي فضا را براي حضور تمام شهروندان در شب مهیا نمود؟ با استفاده از نور، بـه عنـوان یکـی از مؤلفههاي غیر کالبدي منظر شهري میتوان بسیاري از مؤلفههاي کیفیت بخش محیط همچون تنوع، ادراك، امنیت، ایمنـی، سـرزندگی و...
را در یک فضاي شهري تاریخی در شب ارتقاء بخشید و یا حتی ایجاد نمود و از این طریق فضاهاي شهري را در شب سرزنده و فعـال نگـاه داشت.
.2 روش تحقیق
پژوهش حاضر تحقیقی توصیفی کیفی است که با استفاده از مطالعات کتابخانهاي در ابتدا به معرفی مؤلفههاي کیفیت بخش محیط با توجـه به نظرات متخصصین و صاحب نظران در این عرصه میپردازد. پس از تبیین نقش نور در فضاهاي شهري آن دسته از مؤلفـههـاي کیفیـت بخشی که در ارتباط با نورپردازي قرار دارند مشخص میگردند. سپس با بررسی 4 تجربه باز آفرینی به کمـک نـورپردازي و تبیـین کیفیـات ایجاد شده توسط هر یک، با توجه به نتایج به دست آمده در بخشهاي پیشین، چهارچوب مفهومی که به اختصار مبین ارتبـاط نـورپردازي و هر یک از مؤلفههاي کیفیت بخشی میباشد به دست میآید. در انتها پس از معرفی میدان امام خمینی همدان به عنـوان نمونـه مـوردي بـر اساس مشاهدات میدانی و مصاحبه با استفاده کنندگان از فضا به تحلیل و ارائه راهکارهایی جهت ارتقاء کیفیت این فضاي شـهري در شـب پرداخته میشود. میدان امام خمینی همدان میدان اصلی و تاریخی شهر است که داراي بدنههایی بـا معمـاري ارزشـمند (التقـاطی از سـبک باروك و قاجار) بوده و از این حیث در ذهن شهروندان داراي اهمیتی ویژه میباشد.
.3 پیشینه تحقیق
.1,3 عوامل مؤثر در ارتقاء کیفیت محیط
"کیفیت به معناي تأثیري است که اقدامات مختلف شهرسازانه و معمارانه از نظر عاطفی و عقلانـی بـر مخاطـب خـود کـه همـان اسـتفاده کنندگان از فضاها هستند میگذارد" (پاکزاد و سوري، 1391، ص.(36 رضایت محیطی ناظر بر ارزیابی ذهن فرد از کیفیت رابطهاي است که میان دو یا چند عامل در محیط مادي یا ارزشی او برقرار میشود. به عبارت دیگر رضایت محیطی یعنی احساس خوشـحالی و خوشـنودي از فضا، فعالیتها و ارزشهایی که فرد را احاطه کرده است (رفیعیان، .(1389 مایکل ساوت ورث (1989) عواملی چون ساختار و خوانایی، فـرم، آسایش و راحتی، دسترسی، سلامت و ایمنی، حفاظت تاریخی، سرزندگی، حفاظت محیط طبیعی، تنوع، تناسـب و تجـانس، گشـودگی ( بـاز بودن فضاها)، اجتماعی بودن، برابري و مساوات، سازگاري، معنا، نگهداري، نظارت و کنترل را به عنوان کیفیتهاي محیطـی پـس از مـرور هفتاد برنامه طراحی شهري مرتبط با چهل شهر در ایالات متحده در غالب هفده خوشه مختلف معرفی نمـود. آلـن جیکـوبز و دانلـد اپلیـارد
(1987) سعی در ترویج کیفیتهایی از جمله سرزندگی، هویت و کنترل، دسترسی به فرصتها، تخیـل و شـادي، اصـالت و معنـا، زنـدگی اجتماعی و همگانی، خوداتکایی شهري و محیطی براي همه نمودند. سایت PPS دسترسـی و بهـم پیوسـتگی، آسـایش و تصـویر ذهنـی، استفادهها و فعالیتها و در نهایت اجتماعی بودن (رفیعیان، (1389 را به عنوان عوامل مهم کیفیت فضاي شهري معرفی نمود. از دیگر مـوارد در این زمینه میتوان عوامل زیر را نام برد: مکانها پیش از ساختمانهادر نظر گرفته شوند؛ از گذشتهها باید درس گرفـت و بـه بافتهـاي موجود احترام نهاد؛ از کاربري مختلط در شهرها استفاده شود؛ مقیاس انسانی در طرح رعایت گردد؛ آسایش پیادهها تأمین شود؛ تمام گروه-
هاي جامعه در نظر گرفته شده و مورد مشورت قرار گیرند؛ خوانایی محیط به عنوان یک هدف در نظر گرفته شـود؛ محیطهـا بـه شـکلی
انعطافپذیر و انطباقپذیر طراحی و پیش بینی گردند؛ رشد و تغییرات محیط شهري به مثابه فرایند تدریجی در نظر گرفته شود؛ در ارتقـاء پیچیدگی، شادي بخش بودن و ایجاد خوشایندي بصري محیط تلاش گردد .(Tibbalds, 1988) پروفسور دوهل سـطح بهداشـت بـالا،
٢
وجود خدمات بهداشتی و قابل دسترس، کیفیت بالاي کالبد محیط و مسکن، اکوسیستمهاي سالم، محلات فعال و معنی دار، رفـع نیازهـاي اولیه، وجود روابط اجتماعی، اقتصاد متنوع و خود کفا، تنوع فعالیتهاي فرهنگی، (بحرینی و طبیبیان،(1377 را از عوامل کیفیت بخش محیط میداند. میزان پاسخگویی به حضور گروههاي مختلف، میزان استفاده مرتب و دائمی شهروندان، میزان پاسخگویی به شخصیت افراد، میزان ایجاد حس تعلق به جامعه و فضا، حس مکان و ایجاد این همانی با فضا در فرد یا گروه، میزان به کارگیري حـواس مختلـف انسـان، میـزان برانگیختن حس کنجکاوي، میزان کارایی فضا، میزان تسهیل مشارکت، میزان موفقیـت در یـاد آوري خـاطره (پـاکزاد، (1389 نیـز از دیگـر عواملی هستند که براي ایجاد یک فضاي با کیفیت مهم شمرده شدهاند. هیلدبراند فري (1999) تامین کلیه نیازهاي سـاکنان؛ داراي ایمنـی، امنیت، حفاظت، محیطی سامان یافته و منظم از نظر بصري و عملکردي؛ محیط اجتماعی هدایت کننده و تقویـت کننـده حـس مکـان؛ دارا بودن تصویر ذهنی مناسب، شهرت و اعتبار خوب و ایجاد کننده حس اعتماد و منزلت در مردم؛ دادان فرصـتی بـراي خـلاق بـودن و شـکل
دادن به فضاي شخصی و بیان خود به مردم؛ طراحی شده، از نظر زیبایی شناسی مطبوع و از نظر کالبدي قابل تصـور را ویژگـیهـاي یـک فضاي شهري با کیفیت میداند. نفوذپذیري، تنوع، خوانایی، انعطاف پذیري، سازگاري بصري، غنا، قابلیـت شخصـی سـازي ( Bentley et
(al., 1985، کارایی از نظر مصرف انرژي، پاکیزگی (به حداقل رساندن آلودگیهاي هوا و...) و حمایـت و پشـتیبانی از طبیعـت و حیـات وحش ( Bentley, 1990 ) از دیگر موارد ذکر شده در این زمینه میباشند.
