مقاله بررسی اهمیت و نقش نورپردازی در ارتقای کیفیت زندگی فضاهای شهری

بخشی از مقاله

بررسی اهمیت و نقش نورپردازي در ارتقاي کیفیت زندگی فضاهاي شهري

چکیده

در فرآیند ادراك محیط ،حس بینایی بیشتر از سایر حواس پنجگانه دخالت دارد. یکی از عناصر ادارك بصري، نور میباشد. با توجه به تفاوت خوانایی و زیبایی شهرها در روز و شب می توان نوشت که هدف از نورپردازي و زیباسازي فضاهاي شهري تشویق مردم به حضور پایدار در فضا، ساماندهی جدارهها و جذابیت بیشتر شهر به ویژه در شب است. تا کنونفضرورتی براي تدوین برنامه مشخص در جهت هدایت نور در شهرهاي ایران وجود نداشته و باعث افت کیفیتهاي فضایی شده است. حال اگر میخواهیم به کیفیت بالاتري از زندگی در شهرها برسیم شایسته است که نگرش خود را درباره نور و جایگاه نورپردازي در فضاهاي شهري تغییر داده و نورپردازي را به عنوان یکی از اهداف عمده در طراحی فضاهاي شهري در نظر بگیریم. با توجه به طرحهاي جامع نورپردازي خارجی و آگاهی از ساختار و اهداف اصلی آن ها و تاثیري که بر ارتقاي کیفیت محیط داشتهاند، هدف از انجام این پژوهشفارائه پاسخهایی جهت دستیابی به ضرورتهاي معماري و شهرسازي براي نورپردازي با توجه به معیارها و حال و هواي شهر در روز و شب است که طراحان شهري و معماران، فضاهاي تیره و کسالت بار را نجات داده و آینده روشن تري را حتی براي تاریکترین فضاهاي شهري رقم زنند. این مقاله از روش تحقیق توصیفی- تحلیلی و توصیفی- تطبیقی و شیوه تحقیق مرور متون و اسناد کتابخانهاي بهره گرفته است. آن چه از این نوشته به دست میآید توجه به دو عامل تجدید حیات نواحی تاریخی از طریق نورپردازي و استفاده از منابع طبیعی آب براي ارتقاي نورپردازي در شهرها است، که هر دو عامل در کشور ما جایگاه ویژه و پرمفهومی از گذشته تا امروز دارند. ف

کلمات کلیدي: نورپردازي شهري، کیفیت محیط شهري ، طرح جامع نورپردازي

مقدمه

در معماري و شهرسازي نور عملکردي فراتر از روشن ساختن فضا داشته و با توجه به اینکه شهرهاي امروزي تبدیل به مکان هایی شبانه روزي شده اند، ضرورت توجه به کیفیت محیط شبانه به عنوان یکی از موارد اصلی مورد توجه طراحان قرار میگیرد. این در حالی است که بخش عمده اي از درك هویت شهرژ1بوابسته به نورپردازي فضاهاي شهري است که از طریق آن میتوان به خواناییژ2ب شهر کمک کرد، به ایمنیژ3ب فضاهاي شهري افزود، به شهر رنگ تعلقژ4ب داد و در نهایت، شهري جذاب و سرزنده و قابل سکونت را براي شهروندان ایجاد کرد.

1

در بسیاري از کشورها با دادن طرح جامع نورپردازيژ5ب نه تنها به برجسته ساختن ساختار اصلی شهر و عناصر شاخص و... پرداختهاند، بلکه این طرحها باعث ارتقا کیفیت فضاهایشان شده است. اما متاسفانه در فایران ما هیچگونه برنامه مشخصی براي هدایت نور در سطح شهر و فضاهاي شهري نداریم، بنابراین این پژوهش در نظر دارد با بررسی چند نمونه از طرح جامع هاي نورپردازي خارجی و آگاهی از ساختار و اهداف اصلی آن پروژهها و تاثیري که بر ارتقاي کیفیت محیط داشتهاند، به ضرورت تدوین طرح جامع نورپردازي در شهر ایرانی با ویژگی خاص برسد. ف

این مقاله از روش تحقیق توصیفی- تحلیلی و توصیفی- تطبیقی و شیوه تحقیق مرور متون و اسناد کتابخانهاي بهره گرفته است. به گونه اي که چارچوب نظري از منابع ایرانی و خارجی گردآوري شده و تجارب نورپردازي شهري از منابع خارجی استخراج شده است.

-1 معرفی چاچوب نظري نورپردازي شهري

-1-1نور

نور یک جز ضروري براي محیط انسان ساخت است بنابراین نخستین عامل محیطی که براي هر نوع فعالیتی ضروري است، نور و روشنایی میباشد. این عامل بیش از سایر متغیرهاي فیزیکی تاثیر دارد؛ زیرا متغیرهاي دیگري را که در کیفیت انجام کار نقش مهمی دارند، دستکاري میکند(.(Birren,1969:12نور می تواند ادراك فضایی ما را تحت تاثیرقرار دهد، به گونه اي که منجر به ظاهر متفاوت از یک فضا شود و از طریق گوناگون توسط متخصصان نورپردازي اعمال شود(.(Onge swee hong,2007:19

-2-1نورپردازي شهري و اهمیت آن

همانطور که از نام آن مطرح می شود، نورپردازي شهري به طراحی روشنایی مصنوعی براي همه عناصر در محیط شهري اشاره دارد. قبلاً، نورپردازي شهري در درجه اول براي چهار هدف اصلی ارائه شد، که عبارت بودند از:ایمنی عناصرشهري، امنیت ساکنان شهر، زیبایی محیط و رونق اقتصادي کشور، که از توانایی نور براي حمایت از فعالیت هاي شب و زیبا نمودن آن به کار گرفته می شود. از چهارجنبه هاي فوق، نورپردازي براي ایمنی"حصول اطمینان ازسطح مناسب نورپردازي است تا شرایط کاري ایمن را فراهم کند". با در نظر گرفتن دوعامل اصلی که عمدتا به ارائه سطح روشنایی کافی براي توانایی ساکنان درنظارت برتعلق خود و درك روانی امنیت، نور خوب شهري اغلب با درخشندگی بالا اشتباه گرفته شود. همچنین روشنایی خوب در حالی که به تحرك در فضا اجازه می دهد، باید استفاده از فضا را راحت کند. همچنین، نورپردازي مناسب باید با هدف ترویج"یک احساس خوب بودن دریک محیط خاص و درعین حال افزایش حس زیبایی در محیط"عمل نماید(.(Onge swee hong,2007:14
-3-1نقش نورپردازي در ارتقا کیفیت محیط

نور همواره به عنوان عنصري موثر در جوامع انسانی، از دو جنبه مادي و معنوي مطرح بوده است و یکی از مهمترین عوامل کیفی و نمادین بوده و از نظر کارکرد عملی از جایگاه ویژهاي در معماري و شهرسازي برخوردار بوده است.
نورفوفروشنایی به خصوص درشب تاثیرات متفاوتی برکیفیت فضا برجاي می گذارد و یک فضا با نورپردازي ازجنبه هاي مختلف کیفی تاثیر می پذیرد(اعتمادي فر،.(1388 این در حالی است که بخش عمده اي از درك هویت شهر وابسته به نورپردازي فضاهاي شهري است که از طریق آن میتوان به خوانایی شهر کمک کرد، به ایمنی فضاهاي شهري افزود، به شهر رنگ تعلق داد و در نهایت، شهري جذاب و سرزنده و قابل سکونت را براي شهروندان ایجاد کرد.(نمودار (1

2

نمودار:1 مولفه هاي ارتقاي کیفیت فضاي شهري از طریق نورپردازي شهري

ماخذ: اعتمادي فر،1388

در مجموع نورپردازي فضاهایی که به خوبی طراحی و به درستی نگهداري شده اند مزایاي زیر را به دنبال دارد:

· ارتقا کیفیت بصري فضاي عمومی.
· تشویق مردم به تعامل.[6]
· کمک به احساس مثبت در مورد ایمنی و امنیت. (Salt Lake City Lighting Master Plan,2006:26)

احساس ایمنی و امنیت به لحاظ روانی، امکانی را به شهروند میدهد که منجر به حضور دائمی او در فضا میشود.

نورپردازي مناسب فضاهاي شهري از شکلگیري مناطق کور در شهر میکاهد. این امر بدین معناست که برخی مناطق در شبها به دلیل عدم نورپردازي مناسب، مکانهایی ناامن به شمار میروند. در چنین فضاهایی استفاده از نورپردازي مصنوعی میتواند بهترین راهکار در افزایش امنیت بشمار رود (بمانیان و همکاران، .(157 :1388

از دیگر مزایاي نورپردازي ارتقا کیفیت خوانایی است. منظور از خوانایی در بافتهاي شهري آن است که بتوان اجزاي بافت را شناخت و آنها را در ذهن، در قالبی به هم پیوسته به یکدیگر ارتباط داد. با توجه به اینکه موارد ایجاد کننده کیفیت خوانایی تنها در طول روز به چشم میخورند، نورپردازي مناسب شهر و محلههاي آن به منظور ایجاد این کیفیت در شب نیز حائل اهمیت است(پاکزاد و سوري،.(39 :1391

-4-1طرح جامع نورپردازي شهري

از آنجایی که برنامه نورپردازي جامع شهر به نوعی داراي نظم رمان گونه است پس هرکسی ممکن است فلسفه طراحی و توصیه خود را ارائه دهد. گام هاي اساسی مختلفی توسط فیلیپس درباره برنامه ریزي جامع نورپردازي شهري ارائه شده است. نکات زیر خلاصه گام هاي فیلیپس را ارائه می دهد:

گام هاي رسیدن به طرح جامع نورپردازي شهري در سه فرایند طبقه بندي می شود: تجزیه وتحلیل، طراحی، پیاده سازي(Onge swee hong ,2007 :34) [7]
شکل ا:گام هاي رسیدن به طرح جامع نورپردازي شهري

ماخذ:Onge swee hong,2007
3

همچنین تهیه طرح جامع نورپردازي سازوکار مناسبی است که برخی از کشورها در پاسخ به این مسئله یافتهاند.

هدف از طرح جامع نورپردازي روشن کردن شهر نیست. بلکه هماهنگی نورپردازي با فضا، کلیت شهر و زمان آن است(پاکزادو سوري.(90 :1391 در این پژوهش به منظور آگاهی از ساختار و اهداف اصلی پروژههاي طرح جامع نورپردازي، چندین شهر مورد مطالعه و بررسی قرار گرفته است.

-2تجارب جهانی نور پردازي در فضاهاي شهري:

براي شناخت مناسب از شهرهاي پیشرو در زمینه نورپردازي قابل قبول و کارآمد و همچنین جایگاه نورپردازي در میان برنامه ها و نهادهاي مسئول و ساکنان شهرها شایسته است به بررسی تجربیات نورپردازي در این شهرها پرداخت، تا درك روشنی از آن چه که به عنوان طرح جامع نورپردازي شهري یا راهنماي نورپردازي شهري یاد می شود؛ به دست آوریم.

-1-2شهر لیون:

لیون در منطقه مرکزي "رون- آلپ"[8] واقع شده و به گونه اي است که حاشیه کوه هاي آلپ در شرق شهر قرار دارد و همچنین رودخانه "رون" آن را به دو قسمت تقسیم می کند. با توجه به این موقعیت جغرافیایی، شهر لیون به عنوان یکی از مراکز مهم فرهنگی و معماري در اروپا در نظر گرفته می شود. از این رو، به دلیل حفظ بسیاري از بناهاي با ارزش معماري و ساختار باستانی شهر، آن را به یکی از شهرهاي منحصر به فرد در جهان تبدیل کرده است. لیون اولین شهر اروپایی بود که طرح جامع نورپردازي شهري را به کار برد. از سال 1989 لیون به عنوان شهر دلنشین و لذت بخش معرفی شد و از آن به بعد طرح جامع نورپردازي می توانست این شهر را در حفظ میراث پیشین و رسیدن به هدف اخیر یاري نماید . (Onge swee hong,2007:39)

لیون شور و شوق خود را در نورپردازي مناسب شهري از طریق ایجاد )LUCIانجمن بین المللی نورپردازي شهري)[9] گسترش داد. به این ترتیب با گذشت سال ها طرح هاي نور پردازي به نام رنگ هاي مختلف(سبز، آبی و...)در این شهر تهیه می شد تا به حفاظت و ارتقاي فضاهاي سبز و محیط زیست و... بپردازد که جوهره این طرح ها توجه به نورپردازي بود. (Onge swee hong,2007:41)

در طرح جامع نورپردازي لیون علاوه بر رعایت استانداردهاي بنابر توصیه مقامات، لازم بود برنامه ریزي براي گسترش حضور منحصر به فرد افراد صورت گیرد. تضاد بصري موجود بین شهر جدید و قدیم در مقیاس هاي مختلف ارائه شده بود تا جریان از شهر سنتی به شهر مدرن را آسان تر نماید. علاوه بر این مقامات شهري اجازه داده بودند که از فضاهاي گسترده مانند پارك ها براي انحراف و انتقال نورپردازي استفاده شود. این همکاري نزدیک بین دولت و مقامات محلی دلیل اصلی براي موفقیت طرح نورپردازي در فضاهاي عمومی شهر لیون بود. (Onge swee hong,2007:40)

طرح جامع نورپردازي لیون بر استراتژي هاي مهم زیر متمرکز بود:
-1توزیع فضایی و وضوح(لیون به طور کلی به مناطقی تقسیم شد که متناسب با شخصیت هر منطقه نورپردازي صورت گرفت. در هر منطقه عناصر منحصربه فرد و نقاط تلاقی، نشانه ها، پل ها و پارك ها نقش مهمی ایفا می کند.) -2عناصر شهري و اشکال آن ها(عناصر شهري در طرح جامع نورپردازي 4 دسته بندي دارد: عناصر تاریخی، پارك

ها و محوطه ها، پل ها و ساختمان هاي اطراف رودخانه. براي مثال استفاده از نورپردازي رنگ هاي گرم در بناهاي نواحی تاریخی)

4

-3طراحی هاي ساده و بسط تصاویر جامع(به دنبال گسترش طرح هاي ساده و ماندگار در سطح نواحی می باشد.

مثلاً با صنعت گلدان سازي از طریق نور پردازي زیاد در یک نقطه کوچک مورد توجه قرار می گیرد تا تصویر خاصی در ذهن مردم ایجاد شود.) -4ارتباط نورپردازي و زمان(طرح جامع نور پردازي لیون سعی کرد تا ماهیت نورپردازي را با توجه به تغییرات

زمانی تغییر دهد تا از وقوع حالت یکنواختی و تکرار در ساعات مختلف شب جلو گیري نماید و محیط را دلنشین تر کند.) -5کیفیت ابزار نورپردازي و گسترش دانش و تحقیق(استفاده از به روزترین تکنیک ها در نورپردازي و ارتباط با

انجمن ها و شرکت هاي نوع آوري تاسیسات نور) -6جشنواره سالانه براي معرفی تشویق و گسترش نورپردازي جامع شهر(برگزاري جشنواره سالانه نورپردازي موجب
پیشگام بودن لیون در توسعه نورپردازي شهري شد.) (Onge swee hong,2007:42)

-2-2روپونگی هیلز در منطقه توکیو:

روپونگی هیلز واقع در بخش میناتو توکیو که در حاشیه آن 54 آسمان خراش نمادین و سازه هاي بزرگ معماري در ناحیه اي با کاربري هاي مختلط (موزه ها، مسکونی و تجاري) قرار گرفته اند. به منظور آزمایش ایده هاي انقلابی در آینده طراحی نورپردازي شهري، گروه هاي مختلف از قبیل طراحان نورپرداز، برنامه ریزان شهري و معماران به همکاري با هم پرداختند تا بهترین ایده ها را در این منطقه ارائه دهند. تعدادي از طراحان نورپردازي شناخته شده بین المللی مانند Motoko Ishii طراح روشنایی از توکیو، Kaplan Partners نورپردازي معماري از لس آنجلس و Isometrix از لندن، براي طراحی نواحی خود مسئول بودند. در حالی که انجمن برنامه ریزان نورپردازي [10](LPA) مسولیت ارائه طرح هاي جدید نورپردازي را به کارخانه هاي تولیدي به عهده گرفته بود. (Onge swee hong,2007:51)

اهداف اصلی طرح جامع نورپردازي و معیارهاي طراحی نورپردازي منطقه روپونگی به این صورت است: -1تقسیم ناحیه اي(توجه به نورپردازي در چشم اندازهاي درونی و بیرونی از محوطه ها و در سطح کلان چشم انداز بیرونی شهر و چشم انداز درونی شهر. مثلاً استفاده از رنگ هاي روشن و سبک در باغ هاي ژاپن براي نور پردازي) -2زمان، فضا و چشم انداز(با گسترش تکنولوژي عملکردهاي شهري مطابق با ساعات روز تغییر می کردند. سیستم نوپردازي فقط به تغییرات رنگ از روشن تا تیره در طول شبانه روز نیاز نداشت. پس در طول شب نیز شایسته بود نورپردازي تغییر کند مطابق با عملکرد شهر، ناحیه و محله. در این سبک طیف هاي نور از فاصله 10 کیلومتري تا
100 متري بناهاي بارز در نظر گرفته شد.) -3کیفیت نورپردازي محیط(بحث ترافیک نوري یا اغتشاش بصري مطرح می شود که حساسیت زیادي را می طلبد)

-4ایجاد امتیازهاي بصري(طرح جامع نورپردازي چند نقطه داخل و خارج از شهر براي تماشا کردن و ایجاد تصاویر ماندگار از شهر در نظر گرفت.) (Onge swee hong,2007:53)
تصویر:1 ساختمان شهرداري در روز و شب