بخشی از مقاله
مشارکت زنان در اداره امور شهرها ( مطالعه موردی: تهران)
چکیده
اندیشمندان جامعه شناسی شهری، محله محوری و مشارکت شهروندان را از زیر ساختهای افزایش توانمندیهای مدیریت شهری میدانند. مشارکت شهروندان برای اینکه معنی دار باشد و مفهوم اصلی مشارکت را بیان کند باید در مقیاس محلی باشد و سپس به عرصه فراملی برسد. محلات و شهرها نمودی از جوامع بزرگترند که مشارکت موفق زنان در این واحدهای خرد منجر به موفقیت آنها در سطوح کلان جامعه میشود.
پژوهش حاضر به بررسی رابطه مشارکت محلی زنان با بهبود وضعیت اقتصادی آنان میپردازد. محلههای آهنگ، همایون شهر و اقدسیه شهر ری به دلیل فعال بودن در این امر به عنوان نمونه توسط ستاد راهبردی مدیریت محله معرفی و انتخاب شدند. برای انجام پژوهش به بررسی مشارکت شهروندان در اداره امور محلات شهر تهران میپردازیم. برای پاسخ به این مسئله داده-ها و اطلاعات مورد نیاز تحقیق به روش کتابخانهای و روش پیمایشی با استفاده از پرسشنامه از جامعه آماری تحقیق که جمعا 124 ) 240مشارکت کننده و 116 نفر غیر مشارکتی) نفرند، استفاده شده است. اطلاعات کتابخانهای و اسنادی به روش تحلیل محتوا و دادهها میدانی به صورت تحلیل کمی با استفاده از نرم افزار SPSS تحلیل شده است.
واژگان کلیدی: جامعه شناسی شهری، محله محوری، مشارکت شهری، مشارکت محلی، کیفیت زندگی.
-1مقدمه و طرح مساله
از عهد باستان تا کنون، سرنوشت زن در جامعه ایران بهگونههای متنوعی رقم خورده است که از اوج عزت تا حضیض ذلت نوسان دارد. بدونشک جایگاه شخصیت فردی و اجتماعی زن در ایران قبل و بعد از اسلام را نمیتوان یکسان دانست.
تبدیلشدن زنان قبل از انقلاب به شیرزنانی که در عرصه انقلاب اسلامی و جنگ تحمیلی حماسههای سترگ پدید آوردند، کار ساده، آسان و کوچکی نیست بلکه به نوعی معجزه میماند که در حرکت تاریخی انبیا قابل مشاهده است. زنان نیمی از جمعیت کشور و رکن رکین آن را تشکیل میدهند و سهم زنان در تحولات جامعه بر هیچکس پوشیده نیست. وضعیت اجتماعی زنان ایران در طول تاریخ پرفراز و نشیب این مرز و بوم، دستخوش تغییر و تحولات فراوان بوده است.
رشد فزاینده ابعاد شهرنشینی و شکلگیری مقیاسهای جدیدی از رشد زندگی شهری در طی چند دهه اخیر موجب شده است که شهر و شهرنشینی معاصر با چالشهای نوینی مواجه شود. به دلیل گستردگی ابعاد و تغییر در ماهیت مسایل شهری که موجب پیچیدگی بسیار آنها شده است، حل پایدار آنها نیز نیازمند جامعنگری و توجه به ابعاد و جنبههای مختلف مسائل مرتبط با شهر است. یکی از مسائل مهم در مدیریت شهری به ویژه در کشورهای توسعه یافته، مشارکت مردم در همه بخشهای مدیریت شهری است( فریدمن، (482 : 1993، در این میان توجه و تاکید برنامهریزی و مدیریت شهری به مشارکت عمومی، بیش از هر زمان دیگری به سطوح پایینتر و ابعاد ملموس زندگی شهری متوجه شده است(رستمی، (18 :1387 مشارکت شهروندان برای اینکه معنیدار باشد و مفهوم اصلی مشارکت را بیان کند باید در مقیاس محلی باشد و سپس به عرصه فرامحلی برسد. یکی از اصول اولیه و بدیهی در امر توسعه همهجانبه، این است که هر کشوری باید در اولین گام این واقعیت را بپذیرد که استفاده و بهرهبرداری از تمام توان نیروهای انسانی، شرط اساسی توسعه و پیشرفت است. این گام در صورتی مستحکم خواهد بود که این حقیقت را از یاد نبریم که زنان نیمی از نیروهای انسانی هر جامعه هستند و باید در امر توسعه از استعدادها و توانمندیهایشان به نحو مطلوب بهرهبرداری گردد.
زنان بهعنوان نیمی از منابع انسانی، نهتنها موضوع و هدف هر نوع توسعهای هستند بلکه اهرم موثری در پیشبرد اهداف توسعه همه جانبه بهشمار میروند. تجهیز این منبع مهم و بهکارگرفتن صحیح و مطلوب آن، نه تنها نیل به اهداف توسعه اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی را آسانتر میکند بلکه از نظر تحقق هدفهای مربوط به توزیع عادلانهتر درآمدها و بالابردن سطح رفاه خانوادهها تاثیرات مثبتی بر جای خواهد گذاشت)ماهنامه زن روز، 1341ــ1341، همچنین با توجه به تحقیقات موجود در سطح جهان زنان توانایی ایفای نقش بیشتری به عنوان رهبران یا مشارکت کنندگان فعال در جوامع کوچکتر مانند محلات شهری را دارند. به عبارت دیگر میتوان گفت زنان نقش اساسی در پیوستگی اجتماعی محلی را دارند. این نوع پیوستگی به ویژه برای دستیابی به طرح اجتماعی و مدیریت موفق در جوامع چندفرهنگی ضروری است زیرا تجربه نشان داده است که زنان به ابعاد نیازهای همه گروهها در اجتماع توجه میکنندو صرفاً به دیدگاه و تمایلات اعضای قدرتمند و مؤثر جامعه محدود نمیشوند و اغلب در پی ایجاد پلهایی روی تقسیمبندیهای اجتماعی، فرهنگ و نژادی و نیز ناسازگاریها در اجتماع هستند( خلیلی، .(165 : 1386
از آنجا که جایگاه و نقش زنان در حوزه مدیریتی خرد( محله) تا به حال از جایگاه مناسب و قابل توجهی برخوردار نبوده است و عمده پژوهشهای صورت گرفته در حوزه زنان مربوط به مشارکت آنها در حوزههای سیاسی، اجتماعی و اقتصادی است، بررسی نقش زنان در واحد فضایی( محله) از نوآوریهای این تحقیق میباشد. از این رو پژوهش حاضر تلاش دارد به بررسی اثر مشارکت زنان در برنامهها و اداره امور محله پس از انقلاب اسلامی بر بهبود ابعاد کیفیت زندگی آنان بپردازد.
-3مبانی نظری پژوهش
-1-3نظریه جان استوارت میل
جان استوارت میل در کتاب مشهور خود »درباره آزادی« به دفاع از آزادی و آزادی اندیشه به عنوان زیربناییترین حقوق انسانی میپردازد و آن را لازمه دموکراسی میداند. وی معتقد است جامعهای که از قافله تمدن دور است و از طریق مباحث آزاد و عاقلانه نمیتوانند ترقی کنند و کفایت لازم برای تعیین سرنوشت خود را ندارند؛ هیچ راه فرجی جز اطاعت بی چون و چرا از فرامانروایان ندارد. از این رو در این جوامع بهرهگیری از شیوههای دموکراتیک منتفی است. اما به محض اینکه ظرفیت افراد بشر به جایی رسید که ممکن شد آنها را معتقد یا وادار کرد که شخصاً در راه ترقی قدم بردارند؛ آن وقت مجبور کردن آنها به انتخاب راه یا سرنوشتی که مورد پسندشان نیست، دیگر قابل توجیه نیست. وی مینویسد مللی که مورد نظر ما است از مدتها پیش به این مرحله رسیدهاند( استوارت میل، .(42-43 :1358
-2-3نظریه روسو
روسو در نظریه خود به دنبال نحوه قانونسازی و جایگاه مردم در تصمیمگیری و تصمیمسازی در تمام ابعاد جامعه بود. عصاره نظریه قرارداد اجتماعی این است که »تمام کسانی که قرار است از قانون اطاعت کنند، باید در تصویب آن هم دخالت داشته باشند.) « روسو، .(40 :1345 به عبارت دیگر کلیه شهروندان باید گرد هم آیند و تصمیم بگیرند که بهترین چیز برای جامعه و یا به صورت خردتر محله آنها چیست و قوانین مناسب را تصویب کنند. وی این اصل را شرط لازم برای رضایت عمومی میداند، که نتیجه آن »اراده عمومی« است.
-3-3اندیشه های راپاپورت و مقتدر سازی شهروندان
نظریه مقتدرسازی را نخستین بار راپاپورت در حوزه روانشناسی اجتماعی بیان کرد. وی مقتدرسازی را به معنی هدف قرار دادن تقویت امکانات افراد برای کنترل بر روی زندگی خویش بر شمرده است.
مقتدر سازی سه ویژگی عمده دارد: چند بعدی، کنش اجتماعی و نوعی فرایند است. چند بعدی است به این دلیل که در ابعاد اجتماعی، روانی و اقتصادی و در سطوح مختلف فردی، گروهی و اجتماعات به وقوع میپیوندد. نوعی کنش اجتماعی است زیرا در تعامل با دیگران رخ میدهد و بالاخره نوعی فرایند است زیرا در جریان وقوع رشد میکند. اقتدار درجات مختلفی دارد، زیمرمن و راپاپورت این تقسیم بندی را در سه سطح اقتدار فردی یا روانی، اقتدار سازمانی و اقتدار اجتماعی مطرح می-کنند (زیمرمن، :1988 ؟)
-4-3ارنشتاین و نردبان مشارکت شهروندی
ارنشتاین تلاش دارد تا مفهوم مشارکت را با کمک نمودار زیر روشن سازد( شریفیان ثانی، .(38 :1380 در پایینترین سطح نردبان ارنشتاین هیچ قدرتی برای شهروندان متصور نیست و به عبارت دیگر، عدم مشارکت در دورهای خود را نشان میدهد که وی آن را ظاهر فریبی و درمان مینامد. در پلکان بعدی نزدیک به پایین نردبان شکل دیگری از عدم مشارکت معرفی می-شود که درمان نام گرفته است. این نوع عدم مشارکت هم غیر صادقانه و هم خودخواهانه است. پلههای دیگر این نردبان که به عنوان یک قدم اولیه مفید توجیه شدنی است. آگاه کردن شهروندان از حقایق موجود در مورد برنامههای حکومت و حقوق و مسئولیتهای آنان و راه کارهای موجود به خصوص اگر طراحی شده باشد که جریان اطلاعات یکسویه نباشد گاهی مثبت در جهت حرکت به سوی جلب مشارکت شهروندان به شمار میآید، مشاوره و کسب نظر شهروندان در صورتی که واقعی باشد، مفید است تسکین بخشیدن و فرو نشاندن خشم شهروندان، پلهای از نردبان مشارکت است که بر اساس آن مدلی از مشارکت ارائه میشود که نتیجهاش بهرهمند شدن شهروندان ضعیف از سهمی است که از آن طریق، خشمشان فرو مینشیند و به طور موقت تسکین مییابند.
شکل-1 نردبان مشارکتی ارنشتاین در بالاترین پلههای این نردبان، شراکت با قدرت تفویض شده و کنترل شهروندی به عنوان شکلهای واقعیتری از مشارکت
شهروندی شناسایی و مطرح میشود. ارنشتاین مشارکت واقعی را در نردبان هشت پلهای خود در بالاترین جایگاه میبیند، زیرا آن را نشانگر توزیع قدرتی میداند که از طریق مذاکره به دست میآید.
-5-3دیویدسون و گردونه مشارکت
دیویدسون در سال 1998 گردونه مشارکت خود را به منظور چگونگی مشارکت شهروندان ارائه داد. وی در این گردونه به دنبال سطح مناسبی از مشارکت است و در این چرخه تصمیم گیری و مشارکت ارتباط متقابل میان شهروندان و تصمیم گیران
شکل میگیرد و در این گردونه هر یک از ابعاد مشاوره، اطلاع رسانی، توانمند سازی و مشارکت بر اساس ارتباط شهروندان و تصمیم گیران است( شریفیان ثانی، (40 :1380
شکل شماره-2 گردونه مشارکت دیویدسون
-6-3چنن4 و شاخصهای مشارکت
چنن در سال 1997 به وجود دو نوع فعالیت اجتماعی شهروندان اشاره میکند: الف) مشارکت یا شهروندی فعال به عنوان فعالیت عمومی داوطلبانه و سازنده در بین افراد یا گروههای اجتماعی. ب) همکاری بین بخش اجتماعی و سایر نقش آفرینان محلی. تفاوت این دو میتواند از دو جنبه مشارکت و همکاری مشخص شود. چنن با استفاده از جدول زیر 26 شاخص را برای مشارکت در فعالیتهای اجتماعی پیشنهاد میکند( شریفیان ثانی، (47 :1380
-4فرضیه تحقیق
-1بین مشارکت محلی زنان و کیفیت زندگی آنان رابطه مستقیم وجود دارد.
-2به نظر میرسد میانگین نمره کیفیت زندگی در بین زنان مشارکت کننده در امور محلی با زنانی که در امور محلی مشارکت ندارند، متفاوت است( نمره کیفیت زندگی زنان مشارکت کننده بیشتر از کسانی است که مشارکت نمیکنند).
-5متغیرهای تحقیق
متغیر مستقل در این تحقیق عبارت است از مشارکت محلی زنان و متغیر وابسته بهبود ابعاد فردی، خانوادگی و اجتماعی کیفیت زندگی زنان.
-6روش پژوهش
در پژوهش حاضر، از روش پیمایشی، با دو هدف توصیف و تبیین استفاده شده است. در سطح توصیف هدف ارائه اطلاعاتی در زمینه میزان مشارکت زنان در اداره امور محله پس از انقلاب اسلامی است و در سطح تبیین و تحلیل هدف، یافتن وجود یا عم وجود رابطه متغیرهای مستقل و متغیر وابسته است. در ضمن برای تدوین مبانی نظری و مروری بر پژوهشهای پیشین از روش کتابخانهایی بهره گرفته شده است.
-7جامعه آماری
جامعه آماری این تحقیق را زنان محلات فعال تهران در زمینه مشارکت در اداره امور شهر تشکیل میدهند. که بر همین اساس از بین زنان این محلات دو گروه زنان فعال و غیر فعال جدا شده و مورد بررسی قرار خواهند گرفت.
-8حجم نمونه و شیوه نمونه گیری
در این تحقیق حجم نمونه 240 تن هستند که بر اساس فرمول کوکران تعیین شد که به دو قسمت(124 تن فعال و 116تن
غیر فعال) تقسیم میشوند.
روش نمونه گیری: در مورد سرای محلات دو دلیل مهم باعث انتخاب آنها شده است یکی زن بودن مدیر محله و دیگری معرفی شدن آنها توسط ستاد راهبردی مدیریت محله به عنوان فعالترین سراها و مدیران محله در سطح محلات تهران. در مورد انتخاب فعالین محلی از روش نمونه گیری در دسترس استفاده شده است و در مورد افراد غیر فعال روش نمونه-گیری تصادفی را برگزیدهایم.
-9ابزار گردآوری دادهها
برای گردآوری اطلاعات، از ابزار پرسشنامه استفاده شده است. پرسشنامه پس از احراز اعتبار و پایایی آن در مراحل مقدماتی پژوهش، برای جمعآوری دادههای مورد نیاز در مرحلهی نهایی مورد استفاده قرار گرفت.
-10یافته های تحقیق
این بخش از گزارش به تحلیل دادههای حاصل از تحقیق با استفاده از روشهای آماری مقتضی توصیفی و استنباطی خواهد پرداخت.
الف): میزان مشارکت پاسخگویان
