بخشی از مقاله
مطالعات طراحی کتابخانه و مرکز چندرسانهاي ایلام
از دیدگاه طراحی در بحران
مقدمه
امروزه هیچ جامعه اي نمی تواند ادعاي مصونیت از بحران را داشته باشد. پدیده هاي طبیعی اغلب در کشورهاي جهان سوم ایجاد بحرانهاي عظیم نموده و به فقر و تنگدستی این کشورها دامن می زنند. اختلافات نژادي و قومی، ایدئولوژیک و گاه منافع و سلطه طلبی ابر قدرتها باعث جنگها و زد و خوردهاي داخلی کشورها گردیده و نوعی بحران حاد را به بار می آورد. انسان امروز حتی با ابزار علم و دانش، با بحرانهاي جدیدي مانند بحرانهاي بیولوژیک، تکنولوژیک و سایکولوژیک مواجه شده است که خسارت آنها کمتر از پدیده هاي طبیعی نیست.1 کشور ایران نیز به عنوان یکی از کشورهاي جهان سوم از بلاخیزترین کشورهاي جهان است.
هرچند به علت گستردگی بحث بحران و تهدیدها، طراحی در این رویکرد نیازمند انجام پژوهشهاي میان رشته اي و انجام کار گروهی است و جاي خالی فعالیتهایی از این دست در کشور احساس می شود، این مقاله تلاشی است از سوي معماري به عنوان شکل دهنده کالبدي که آماج آتش جنگ خواهد بود، تا با کاهش آسیب پذیري، در ارتقاء سطح مقاومت عمومی نقش مثبت داشته باشد.
به این منظور، ابتدا برنامههاي جامعی که سناریو بحران (جنگ) را تعریف می کنند، مبنا قرار میگیرند. نقش هر کاربري در برنامه، براي پاسخ به بحران تعیین می شود. الزامات ایفاي این نقش بررسی، محدودیتها و قابلیتهاي آنها تعیین و راهکارهاي لازم جهت پوشش دادن ضعفها یا کاهش آثار آنها ارائه میشوند.
بحران
واژه بحران با واژه هاي مخاطره و تهدید ارتباط مستقیم دارد. دسته بندي بحرانها از منظرهاي گوناگون متفاوت است که عموما به دسته بندي تهدیدها می انجامند. طبقه بندي تهدیدها در امریکا و بر اساس دیدگاه سازمان ملل شامل دو گونه طبیعی و انسان ساخت است. تهدیدهاي طبیعی شامل زلزله، روانگرایی، زمین لغزش، فرونشست، سیل، بهمن، خشکسالی، انواع توفان ها، سونامی و نوع انسان ساخت آنها شامل انواع سوانح حمل و نقل، صنعتی، تکنولژیک و نظامی می باشند. تهدید نظامی شامل تهدیدهاي سخت، نیمه سخت و نرم است.
تهدیدهاي منطقه
.1-3 تهدیدهاي طبیعی: اهم بلایایی(طبیعی و انسان ساخت) مطرح در ایران سیل، زلزله، جنگ و تروریسم، سوانح حمل و نقل و تهدیدهاي طبیعی در منطقه زاگرس مطابق با جدول روبرو شامل فرونشست و زلزله است.2
.2-3 تهدیدهاي انسان ساخت: شامل جنگ سخت و جنگ نرم است. البته جنگ نیمه سخت نیز در این طبقه قرار دارد اما خارج از حوزه معماري است.
شکل :1 نقشه خطر نسبی انواع سوانح از نظر جغرافبا و اقلیم در منطقه زاگرس، ماخذ: وزارت مسکن و شهرسازي
نوع خطر موقعیت شهر ایلام
گسله ها وکانونهاي زمین لرزه در منطقه زاگرس گسل وجود ندارد- نزدیک به رومرکز
خطر زمین لرزه پهنه با خطر نسبتا پایین
خطر حرکات دامنه اي در منطقه زاگرس کم-هیچ
پتانسیل روانگرایی در منطقه زاگرس هیچ-کم
خطر فرونشست بر اثر سیستم قنات هیچ
پهنه هاي مستعد فرونشست در منطقه زاگرس مستعد فرونشست
پهنه بندي تلفیقی ناپایداري زمین خیلی مناسب
ناپایداري خطر زمین لرزه و اثر آبرفت خیلی مناسب، خطر کم
پهنه هاي سیل گیر غیر سیل گیر
جدول:1 خطرات مربوط به حرکات و رفتار زمین در منطقه زاگرس، ماخذ: وزارت مسکن و شهرسازي
.1-2-3 جنگ سخت
استان ایلام از سمت غرب داراي یک مرز طولانی با کشور عراق میباشد. در اوایل جنگ تحمیلی از این طریق مورد هجوم قرار گرفت و قسمت اعظم آن تحت اشغال دشمن درآمد. در جریان این جنگ چند شهر استان، صد درصد ویران شد و به تأسیسات زیربنایی، مراکز آموزشی، بهداشتی و درمانی و امکانات ارتباطی استانخصوصاً شهر ایلام خسارات بسیار وارد شد. اثرات جنگ تحمیلی بر روي شهرهاي استانخصوصاً شهر ایلام عبارت بوده است از:
- تخریب 50 درصد شهر ایلام از لحاظ فیزیکی و آسیبهاي کلی به ساختارهاي اقتصادي، اجتماعی، فرهنگی و زیربنایی شهر
- هجوم مهاجران جنگ تحمیلی از شهرها و روستاهاي آسیب دیده و تخریب شدهي استان به شهر ایلام و افزایش جمعیت این شهر و به تبع آن افزایش مشکلات این شهرها در زمینه ي امکانات، تأسیسات، تسهیلات، خدمات شهري و غیره.
- توسعهي کالبدي سریع و بی رویهي این شهر در اثر مهاجران جنگ تحمیلی.3
نتیجه بررسی این است که از بلایاي طبیعی، زلزله و فرونشست و از بلایاي انسان ساخت، جنگ، شهر ایلام را تهدید میکند. این تهدید شامل جنگ نرم و سخت است. مفهوم جنگ نرم به مفاهیمی چون فرهنگ جهانی، چالشهاي فکري، انقطاع فرهنگی و نهایتا پدیده بحران هویت وابسته است. فرهنگ، هویت و رسانه، با تولید شبکه هاي اجتماعی، تقویت آنها و تولید سرمایه هاي اجتماعی، باعث کاهش هزینه ها، افزایش سرعت هرگونه عملیات کمک رسانی، حضور و تاثیر گذاري در افکار عمومی جهان ، تقویت روحیه و در کل موفقیت بیشتر در مقابله با بحران می شوند.
در مورد ایلام با توجه به جدول 7 که رابطه ماتریسی عوامل جغرافیایی و تهدید را با امتیاز بندي مشخص میکند به نتایج زیر میرسیم:4
- تاثیر شدید اقلیم و شرایط جوي و عوامل توپوگرافیک در مناطق کوهستانی بر تهدید جنگ
- تاثیر شدید پوشش گیاهی جنگلی بر جنگ و جنگ روانی
- تاثیر شدید عوامل فرهنگی و قومیتی بر جنگ روانی، شورش، انقلاب و جنگ داخلی
- تاثیر شدید جمعیت شهر بر جنگ و شورش
- تاثیر شدید سطح برخورداري از امکانات بر جنگ داخلی، شورش، انقلاب و تروریسم
- تاثیر شدید موقعیت مرزي بر حملات و محاصره زمینی، جنگ روانی و تروریسم
- تاثیر شدید بیکاري بر تروریسم و تاثیر زیاد آن بر جنگ روانی، شورش، انقلاب و جنگ داخلی
جدول :2 ماتریس تهدید/ جغرافیا، ماخذ: "تدوین ضوابط و مقررات پدافند غیرعامل براي تخلیه و اسکان جمعیت شهرهاي بزرگ "، ویرایش اول، مرکز مطالعاتی و تحقیقاتی وزارت مسکن و شهرسازي، مجري: دکتر سید بهشید حسینی ، آذرماه .1388.
-4 سناریوي جنگ
در جنگهاي معاصر حملات هوایی و موشکی نقش بسیار مهمی در مجموعه عملیات تهاجمی ایفا مینمایند. علاوه بر آمارهاي مربوط به بمبارانهاي هوایی و موشکی عراق طی دو جنگ با آمریکا، وقایع مربوط به انهدام شهرهاي اروپایی طی دو جنگ جهانی و نیز لطمات سنگین ناشی از بمباران مناطق مسکونی کشورمان طی سالهاي دفاع مقدس مؤید این وضع هستند. بنابراین در تمهیدات پدافندي باید به موضوع آسیبپذیري و حفاظت در برابر حملات از راه دور توجه ویژهاي مبذول نمود. بر این اساس، رفتار انفجار و عکس العمل ساختمان در مقابل آن، عوامل افزاینده و کاهنده آسیبپذیري و معیارهایی براي تعریف فضاي امن مورد نیاز ماست. از دیدگاه طراحی، مهار اثرات مستقیم انفجارعمدتاً غیر ممکن است. ولی نقش طراحان، مهارپذیر کردن هرچه بیشتر اثرات غیر مستقیم انفجارهاست که میبایست در تمام مراحل مطالعات و مکانیابی، طراحی، اجرا و بهرهبرداري مورد توجه قرار گیرد.
-1-4 انفجار:
آزاد شدن ناگهانی و آنی فشار دینامیکی فوقالعاده زیاد در اثر ترکیدن یک ماده منفجره تند شکن را انفجار می گویند. یک انفجار شامل مراحل زیر است:
١. آزاد شدن شدید و ناگهانی انرژي
٢. انتشار موج انفجار به صورت شعاعی
٣. پرتاب ترکشهاي اولیه
٤. برخورد به مانع و رسیدن مقدار فشار به اوج
٥. پرتاب ترکشهاي ثانویه
٦. بازتابش موج تقویت شده
٧. کاهش فشار اوج به فشار محیطی
٨. سقوط فشار به پایین تر از فشار محیطی قبل از انفجار(مکش)
٩. بازگشت فشار به فشار محیطی
شکل :2 شبیه سازي اثر انفجار از داخل بر ساختمان
آجري، ماخذ: اینترنت
-2-4 آثار انفجار
اثرات ناشی از عمل یک سیستم انفجاري بر دو دستهاند.
-1-2-4 اثرات مستقیم شامل انتشار ترکشها، امواج دینامیکی و امواج حرارتی
انتشار ترکش ها: اولین نتیجه یک انفجار پخش دو دسته ترکشهاي متفاوت است:
الف- ترکشهاي اولیه مشتمل بر قطعات از هم پاشیده محفظه سیستم انفجاري ب- ترکشهاي ثانویه شامل کلیه مواد و عناصري که تحت تأثیر برخورد ترکشهاي اولیه امواج کوبشی به سرعت به
اطراف پرتاب میشوند.
اثر ترکشهاي حاصل از انفجار تابع شکل، وزن، سرعت اولیه ترکش و نیز فاصله از نقطه انفجار، موقعیت و جهت سازه میباشد.
امواج دینامیکی: به محض بروز انفجار، یک موج کوبشی همراه با یک جبهه پرفشار کوبشی از نقطه انفجار به صورت شعاعی به اطراف انتشار مییابد. شدت این فشارها با افزایش فاصله و گذشت زمان کاهش مییابد. هنگامی که جبهه موج به یک مانع برخورد نماید بخشی از مانع و یا تمام آن را تحت کوبش فشار قرار میدهد.
مقدار بارهاي انفجاري و نحوه توزیع فشارهاي حاصل بر روي مانع تابع خواص سیستم انفجاري (جنس، وزن، و مقدار انرژي آزاد شده) موقعیت نقطه انفجار نسبت به مانع، و مقدار تقویت فشار در اثر تداخل با زمین یا مانع است. سازههایی که در فاصله کمی از نقطه انفجار قرار گرفته باشند تحت تأثیر نیروهاي دینامیکی وارد شده به سمت خارج خم میشوند و سپس در اثر مکش ایجاد شده به طرف مقابل بر میگردند و در نتیجه تركهایی در آنها ایجاد میشود که موجب ریزش آنها به درون فضاي باز پیرامونی میگردد.
نوع و میزان ریزش آوارهاي ساختمانی به درون فضاي باز پیرامونی تابع عوامل پرشماري است کهعمدتاً به ایستایی و فرم سازه بستگی دارند. ساختمانهاي بلند و کم عرضمعمولاً در جهت عرضی ترك میخورند در صورتی که در ساختمانهاي مکعبی شکل، این تركها به صورت مورب خواهند بود.
امواج حرارتی: در نتیجه تغییر ناگهانی فشار در لحظه انفجار، انرژي حرارتی زیادي آزاد میشود که مقدار آن تابع ویژگیهاي سیستم انفجاري است. شعاع اثر امواج حرارتی به مراتب محدودتر از امواج دینامیکی است.
-2-2-4 اثرات غیرمستقیم شامل بروز آتشسوزي، ریزش آوار و قطع خطوط ارتباطی، شکست، پرتاب شیشهها و مانند آن. این اثرات که در برگیرنده طیف وسیعی از عوامل تخریبی است، محدوده به مراتب گستردهتري را نسبت به محدوده اثرات مستقیم در برگرفته و برحسب شرایط محلی ممکن است به شدت بر دامنه خسارات و تلفات بیفزاید. به عنوان مثال تمام سطوح و عناصري که تحت تابشبارهاي حرارتی قرار میگیرند برحسب قابلیت اشتعال، به درجات مختلف دچار سوختگی و حتی انفجارهاي زنجیره اي می گردند.
-5 آسیبهاي ناشی از یک انفجار متعارف
-1-5 آسیبهاي سازهاي: شامل آسیب هاي اولیه و آسیبهاي ثانویه می باشد.
الف) آسیب اولیه مشتمل بر تخریب ساختمانها، تاسیسات و زیربناها به درجات مختلف و وقوع آتشسوزيهاي محدود(نقطهاي).
ب) آسیبهاي ثانویه تشدید و بسط دمنهآسیبهاي اولیه عمدتاًو بر اثر عملکرد عوامل محیطی هستند. از جمله گسترش آتشسوزيهاي اولیه بر اثر وقوع انفجارهاي زنجیرهاي، ورزش باد، تراکم زیاد ساختمانی و مانند آن.
-2-5 آسیب هاي غیر سازهاي مشتمل بر آسیبهاي انسانی(جانی، روانی و اجتماعی)، آلودگیهاي محیطی و بیولوژیکی، و نارساییهاي غذایی و دارویی.
از آنجا که صدمات ناشی از آسیبهاي ثانویه شدیدتر از آسیبهاي اولیه است، بخش مهمی از تمهیدات حفاظتی می بایست به محدود نمودن هر چه بیشتر دامنه آسیبهاي ثانویه اختصاص یابد.
-6 عوامل مؤثر در تشدید آسیبپذیري از دیدگاه طراحی
-1-6 سازه هدف : هر چقدر سازه استحکام بیشتري داشته باشد، آسیبپذیري کمتر خواهد بود.
-2-6 موقعیت مکانی هدف نسبت به نقطه شروع انفجار: هرچه فاصله بنا از محل انفجار بیشتر باشد قدرت تخریبی امواج انفجاري و در نتیجه آسیب وارده کمتر خواهد بود.
-3-6 نحوه ترکیب توده و فضا: در انتشار موج انفجار و برخورد به مانع، اگر مانع یکدست و پیوسته باشد، فرصت پیدا می کند، که تمام نیروي خود را به آن وارد کند و تخریب به حداکثر ممکن میرسد. اما اگر فاصله هایی وجود داشته باشد، فرصت تخلیه را از آن فاصلهها پیدا میکند و شدت تخریب کاهش می یابد.
