بخشی از مقاله
مقایسه سواد اطلاعاتی دانش آموزان مدارس متوسطه دولتی و غیر دولتی
چکیده
پژوهش حاضر با هدف مقایسه سواد اطلاعاتی دانش آموزان مدارس دخترانه متوسطه دولتی و غیر دولتی شهر تبریز، به روش علی- مقایسه ای (پیمایشی) و با استفاده از پرسشنامه محقق ساخته 32 سؤالی با 5 عامل ، اجرا شد. پایایی ( آلفا ( 0/94 = و روایی سازه ( KMO = 0/95, Bartletts Test of Sphericity P <0/05 ) پرسشنامه مورد تأیید قرار گرفت. از بین 2014 نفر از دانش آموزان سال های تحصیلی 1392-93 مدارس متوسطه دولتی و غیر دولتی که جامعه آماری این پژوهش بود، 558 نفر، به روش نمونه گیری تصادفی طبقه ای متناسب با حجم به عنوان نمونه آماری انتخاب شدند. که در نهایت، 480 پرسشنامه گردآوری شد. نتایج پژوهش با توجه به آزمون آماری تی دو گروهی مستقل، نشان داد که با 99 درصد اطمینان می توان نتیجه گرفت که، بین میزان سواد اطلاعاتی دانش آموزان مدارس دولتی و غیر دولتی، تفاوت معنا داری وجود دارد. و همچنین گفتنی است که این میزان در دانش آموزان مدارس غیر دولتی، بیشتر است. لذا پیشنهاد می شود که حدالامکان، دبیران در آموزش های خود، از ابزار و منابع الکترونیکی، رایانه، ویدئو کنفرانس، منابع شبکه و وب سایت، استفاده کنند.
کلید واژه ها: سواد اطلاعاتی، مدارس دخترانه متوسطه، مدارس دولتی، مدارس غیر دولتی.
مقدمه:
آموزش در قرن بیست و یکم، متفاوت تر از گذشته شده است. نظام آموزشی در هر جامعه، کارکردهای مختلفی دارد که یکی از این کارکردها، سواد آموزی است. دامنه سواد از آموزش ابتدایی (سواد پایه) تا سواد اطلاعاتی و سواد علمی گسترده شده است (زاهدی نوقابی، .(1392 ارتقای سطح سواد ملی، یکی از اهداف فرهنگی تمام کشورهای جهان است. بسیاری از کشورها از جمله چین، سنگاپور، استرالیا، نیوزلند و کانادا به درک این مهم رسیده اند و سعی در ایجاد برنامه های آموزشی مدون و یکپارچه به منظور افزایش سطح سواد اطلاعاتی افراد جامعه به ویژه دانش آموزان و دانشجویان داشته اند. در کشور ما، به نظر می رسد هنوز اجرای این گونه برنامه ها، به طور جدی به مرحله عمل نرسیده است (خالقی و سیامک، .(1389 وزارت آموزش و پرورش جمهوری اسلامی ایران، به پیروی از سیاست های کلان کشور، مصمم است تا نظام آموزشی ایران را با امکانات و اقتضای عصر اطلاعات و ارتباطات (فاوا)1 در همه ارکان این نهاد گسترده همت گمارد. تحول نظام آموزش و پرورش با استفاده از فناوری اطلاعات در قالب طرحی به نام "فاوا" (توسعه و به کارگیری فناوری اطلاعات در وزارت آموزش و پرورش) تحت نظر "شورای رهبری و توسعه فناوری اطلاعات" در آموزش و پرورش انجام می پذیرد (اسفندیاری مقدم و کاشی نهنجی، .(1390
فن آوری اطلاعات و ارتباطات، یکی از عوامل تغییر در کلاس های درس است و نقش و تأثیر آن در توسعه دانش و ایجاد تسهیل و تسریع در امر یادگیری در عصر حاضر امری انکارناپذیر است (ستاری وهمکاران؛ .(1391 فن اوری اطلاعات و ارتباطات در طی زمانی کوتاه، توانسته است به یکی از اجزای اساسی تشکیل دهنده جوامع مدرن تبدیل شود. به گونه ای که در بسیاری از کشورها، به موازات خواندن، نوشتن و حساب کردن، درک فن آوری اطلاعات و ارتباطات و تسلط بر مهارت ها و مفاهیم پایه فن آوری اطلاعات و ارتباطات به عنوان بخشی از هسته مرکزی آموزش و پرورش این جوامع مورد نظر قرار گرفته است. در حوزه تعلیم و تربیت، فن آوری اطلاعات و ارتباطات مجموعه وسایل و ترکیبات به کارگیری کامپیوتر و برقراری ارتباط است که به اشکال مختلف، معلمان، دانش آموزان، فرایندهای یادگیری و گستره بالایی از فعالیت های آموزشی را مورد حمایت قرار می دهند (محمودی، .(1383
توسعه فناوری، موجب گسترش حجم اطلاعات در دسترس شده است و بهره گیری مناسب از منابع اطلاعاتی را چالش برانگیز کرده است. به همین علت، برای توصیف وضعیت کنونی از تعبیرهایی همچون جامعه دانش محور استفاده می شود. یکی از مشخصات چنین جامعه ای، توانایی افراد در دسترسی و استفاده از اطلاعات به عنوان توانمندی های کلیدی برای رقابت در عرصه جهانی است. بنابراین، موضوع چالش برانگیز در جهان دانش محور، اطلاعات، فناوری، و دانش است و یادگیری مادام العمر از مهارت های کلیدی برای توفیق بر این چالش به شمار می آید (میرحسینی و پریرخ، 1387، نقل در زاهدی نوقابی، .(1392 و با توجه به تحولات عصر حاضر، حجم وسیع اطلاعات و گستردگی، پراکندگی و تولید غیر قابل تصور دانش در حوزه های مختلف علم، هر فرد، نیازمند فراگیری مهارت ها و توانمندی هایی فراتر از سواد سنتی است تا وی را در همگامی با این تغییرات و تحولات یاری رساند (یاری، 1390؛ خالقی و سیامک، .(1389 لذا برای استفاده مفید و مؤثر از فناوری اطلاعات و ارتباطات، داشتن مهارت و سواد اطلاعاتی امری ضروری می باشد. سواد اطلاعاتی، تعدادی مهارت و راهبرد را در بر می گیرد که فرد را قادر می سازد تا : - از نقش اطلاعات در حل مسائل آگاه شود. – از مهارت های مورد لزوم برای بازیابی اطلاعات مناسب بهره مند گردد. – تفاوت های میان اسناد بازیابی شده را تشخیص دهد. – مهارت تفکر انتقادی در مورد اسناد بازیابی شده را با استفاده از معیارهای مشخص به کار بندد. – اطلاعات را آگاهانه استفاده کند (داودی، 1378، نقل در کاشی نهنجی، .(1390
کانت، فیلسوف شهیر آلمانی مانند بسیاری از متفکرین حوزه تعلیم و تربیت، معتقد است که تعلیم و تربیت بایستی همسو با ویژگی های عصری باشد که دانش آموزان در زندگی بزرگسالی با آن سروکار خواهند داشت. از جمله مهمترین این ویژگی ها می توان از پدیده ای نام برد که به واسطه آن، عصرحاضر را عصر اطلاعات می نامند. طبق بررسی های به عمل آمده، در برخی از حوزه های علمی، یافته ها حتی از حفظ اعتبار خود در طول یک دهه عاجز بوده و در مدت زمانی قریب شش تا هفت سال از درجه اعتبار ساقط می شوند (مهر محمدی و همکاران، .(1389 عصر اطلاعات، فراگیری مهارت های سواد اطلاعاتی را که یکی از مهم ترین نتایج آن یادگیری مادام العمر است، به ضرورتی انکار ناپذیر تبدیل کرده است. ارتقای سواد اطلاعاتی، نقش بسزایی در ایجاد فرهنگ اطلاعاتی، بهره گیری صحیح از فناوری اطلاعات و در نهایت افزایش سواد ملی ایفا می کند. (خالقی و سیامک، .(1389 در نتیجه، سواد اطلاعاتی، مفهومی است که در نتیجه تحولات و تغییرات سریع در فناوری های اطلاعاتی پیدا شده است که فرد به منظور ادامه حیات در جامعه اطلاعاتی به آنها نیازمند است. (ناهید طباطبایی، .(1385 و به عنوان یکی از حقوق پایه شهروندان جامعه اطلاعاتی مطرح است (پریرخ و دیگران، 1389، نقل در زاهدی نوقابی، .(1392
· مدارس دولتی: مدارسی که به موجب قانون به وسیله دولت ایجاد و اداره می شود (به نقل از زارعی متین و همکاران، .(1382
· مدارس غیر انتفاعی: مدارسی که از طریق مشارکت مردم مطابق اهداف، ضوابط، برنامه ها و دستورالعمل های عمومی وزارت آموزش و پرورش تحت نظارت آن وزارت خانه تأسیس و اداره می شود (ماده 1 قانون تأسیس مدارس غیر انتفاعی مصوب 67/3/5 مجلس شورای اسلامی، نقل در یاری قلی، 1392 ص 199؛ زارعی متین و همکاران، .(1382
· مهارت سواد اطلاعاتی. به معنای توانایی تشخیص نیاز اطلاعاتی، جایابی و استفاده مؤثر و اخلاقی از اطلاعات است. که دانش و مهارت های تفکر انتقادی، و تحلیل به عنوان زیر بنای سواد اطلاعاتی، نقش اساسی در دستیابی به آن را دارد. و افراد با سواد
اطلاعاتی کسانی هستند که آموخته اند که چگونه بیاموزند (یاری، 1390؛ نقل در میرحسینی و پریرخ، 1387؛ زاهدی نوقابی، .(1392 درباره سواد اطلاعاتی، دو مطلب تأثیرگذار وجود دارد؛ یادگیری مادام العمر و تفکر انتقادی. سواد اطلاعاتی به عنوان یکی از اجزای یادگیری مادام العمر مطرح است. و اساساً سواد اطلاعاتی پیش نیاز یادگیری مادام العمر است (پریرخ، .(1383
همچنین تفکر انتقادی، یکی از مجموعه مهارت هایی است که فرد باسواد اطلاعاتی از آن برخوردار است (زاهدی نوقابی، .(1392
واژه "سواد" ، قدمتی بسیار طولانی داشته و از تکامل تدریجی برخوردار بوده است (یاری، .(1390 بر اساس تعریف یونسکو، سواد حق اساسی انسان و کلید اساسی یادگیری است. سواد مفهومی پویا و سوادآموزی، فرایندی مادام العمر است. بدین منظور، در پنجاه و چهارمین جلسه مجمع عمومی سازمان ملل، قطعنامه ای صادر گردید و از سال 2003 تا 2012 دهه سواد سازمان ملل به تصویب رسید ( United Nations, 1999 ، نقل در زاهدی نوقابی، .(1392
"سواد" دربرگیرنده مهارت های مورد نیاز برای هر شخص است تا بتواند نقش مناسبی را در جامعه ایفا کند. ساده ترین حالت سواد، مشتمل بر توانمندی های کاربرد زبان است. بدین معنا که فرد با سواد، قادر به خواندن، نوشتن و درک زبان بومی خود باشد (یاری، 1390؛ خالقی و سیامک، .(1389 اما امروزه، سواد تنها توانایی خواندن، نوشتن و حساب کردن نیست؛ بلکه کسب توانایی های مرتبط با فناوری هایی همچون اینترنت و کامپیوتر نیز جزء جدایی ناپذیر سواد محسوب می شود. سواد اطلاعاتی در واقع، جزئی از گستره متنوع مهارت ها و توانایی هایی است که شامل تفکر تحلیلی، خلاق، انتقادی، حل مسأله، مهارت های اجتماعی، ارتباطی و فردی، سواد کتابخانه ای و سواد رایانه ای است. سواد اطلاعاتی یک مهارت ضروری است که در همه جنبه های زندگی شخصی به کار گرفته می شود (براون، 1999، نقل در اسفندیاری
مقدم و کاشی نهنجی؛ .(1390 به قول آلوین تافلر1990) 2، نقل در میرحسینی و پریرخ، 1387 )، در قرن بیست و یکم، بی سوادان کسانی نیستند که نمی توانند بخوانند یا بنویسند، بلکه افرادی هستند که نمی توانند یاد بگیرند و بازآموزی کنند. این امر موجب شده است که یادگیری و یادگیری مادام العمر، کانون توجه اندیشمندان در حوزه آموزش و پرورش در بسیاری از کشورها قرار گیرد (باندی3، 2001، نقل در میرحسینی و پریرخ، .(1387 به عبارت دیگر، فردی با سواد تلقی می شود که بتواند اطلاعات مورد نیاز خود را مکان یابی و تحلیل و از آن ها در جهت حل مشکلات روزمره خود استفاده کند (نشاط و حری، 1383، نقل در زاهدی نوقابی؛ خالقی و سیامک، .(1389
از اوایل دهه هفتاد میلادی، مفهوم سواد اطلاعاتی به شیوه های متفاوتی مورد تعریف و تفسیر قرار گرفته است: در متون آموزشی، عبارت هایی مانند "مهارت های مطالعه"، "مهارت های تحقیق"، "مهارت های کتابخانه ای"، "یادگیری مادام العمر" و "تفکر خلاق" به به جای مفهوم سواد اطلاعاتی مورد استفاده قرار گرفته اند (خالقی و سیامک، .(1389 "زورکوفسکی"4 این نوع از سواد را نخستین بار در سال 1974 میلادی مطرح کرد. وی، عبارت "با سواد اطلاعاتی" را برای توصیف افردی ابداع کرد که "فنون و مهارتهای لازم برای به کارگیری طیف گسترده ابزارهای اطلاعاتی و نیز مآخذ ردیف اول را به منظور دستیابی به راه حلهای اطلاعاتی برای مسائل خود، آموخته اند". وی دریافت که افراد با سواد اطلاعاتی به مراتب توانایی بهتری در بهره مندی از اطلاعات دارند (یاری، 1390؛ خالقی و سیامک، .(1389 رابرت تیلر در 1979، سواد اطلاعاتی را توانایی حل مشکلات با استفاده از منابع اطلاعاتی دانست. از نظر او شناخت منابع و محل آن ها برای پاسخ به سؤال، اصل اساسی سواد اطلاعاتی است (نقل در زاهدی نوقابی، .(1392
هدف غایی هر برنامه سواد اطلاعاتی، نه تنها آموزش، بلکه تبدیل آموزش گیرنده به یک یادگیرند فعال است؛ و تقویت مهارت های یادگیری مادام العمر در اوست .(ALA5, 1989) یادگیری مادام العمر یکی از ویژگی های شهروندان عصر کنونی است. از این رو ضروری است که فراگیران به گونه ای متفاوت از نسل های پیشین آموزش ببینند (زاهدی نوقابی، .(1392
روش شناسی:
جامعه آماری پژوهش حاضر را دو گروه دانش آموزان دختر مدارس دولتی و غیر دولتی متوسطه شهر تبریز در سال تحصیلی92 - 93 ، مشتمل بر 2041 نفر تشکیل می دهند. .1 جامعه مربوط به دانش آموزان مدارس دولتی N=1125 نفر می باشد که بر اساس جدول مورگان، حجم نمونه n= 287 نفر در نظر گرفته شد. .2 جامعه مربوط به دانش آموزان مدارس غیر دولتی N= 916 نفر می باشد. که بر اساس جدول مورگان، n= 271 نفر به عنوان نمونه انتخاب شد. دانش آموزان دخترمدارس دولتی و غیر دولتی سال دوم و سوم متوسطه شهر تبریز، با نمونه آماری 558 نفر، به روش نمونه گیری تصادفی طبقه ای متناسب با حجم از دو جامعه دولتی و غیر دولتی، انتخاب شدند. روش پژوهش، علی- مقایسه ای (پیمایشی) بود. ابزار پژوهش شامل پرسشنامه محقق ساخته سواد اطلاعاتی 32 سؤالی با 5 عامل بود. آیتم های 1، 2، 3، 6 الی 15، و 18 مربوط است به عامل اول، یعنی جستجوی اطلاعات غیر درسی؛ عامل 2 با عنوان استفاده بانکی و کاری از اینترنت، آیتم های 24 الی 32 را شامل می شود. عامل سوم، صرف اوقات فراغت، با آیتم های 20 الی 23؛ عامل :4 حل مسائل درسی که شامل آیتم های 16، 17، و 19 می باشد. و عامل 5 کتابخانه اینترنتی با آیتم های 4 و 5 می باشد. این ابزار دارای طیف لیکرت 5 درجه ای است که نمره پائین در این آزمون، نشان دهنده بالاترین سطح سواد اطلاعاتی می باشد. روایی محتوایی پرسشنامه با توجه به مبنای موضوع و همچنین نظرات متخصصان، مورد بررسی قرار گرفت. بدین منظور، پرسشنامه مذکور در اختیار چند تن از متخصصان قرار گرفت و پس از اظهار نظر
آنان، توافق لازم که حاکی از روایی کافی پرسشنامه بود، حاصل شد. از سوی دیگر برای تعیین روایی سازه، از روش تحلیل عاملی و از آماره kmo استفاده شد .( KMO = 0/95, Bartletts Test of Sphericity P <0/05) هر چه مقدار این آماره نزدیکتر به یک باشد، بهتر است و نشانگر مناسب بودن روایی سازه می باشد (علی آبادی و صمدی، .(1391 برای تعیین پایایی پرسشنامه، یک اجرای مقدماتی در خارج از قلمرو تحقیق انجام گرفت. ضریب پایایی با روش آلفای کرانباخ، 0/94 به دست آمد. برای تحلیل دادها، از آمار توصیفی و استنباطی و آزمون t مستقل استفاده شد.
فرضیه اصلی پژوهش: بین سواد اطلاعاتی دانش آموزان مدارس دولتی و غیر دولتی تفاوت وجود دارد.
یافته ها:
از مجموع 558 پرسشنامه ارائه شده به مدارس متوسطه دخترانه دولتی و غیر دولتی، 480 پرسشنامه جمع آوری شد. که از این تعداد، 270 نفر دولتی، و 210 نفر غیر دولتی می باشند. که داده ها بعد از ورود به برنامه SPSS ، مورد تجزیه و تحلیل قرار گرفت.
تحلیل توصیفی ویژگی های دموگرافیک پاسخگویان، نشان می دهد که از مجموع 480 نفر پاسخگو به پرسشنامه، 270 نفر دولتی 56/2) درصد) و 210 نفر 43/8) درصد) غیر دولتی بوده اند. میانگین معدل همه دانش آموزان 18/119 با انحراف معیار 1/238 می باشد. میانگین معدل دانش آموزان دولتی 18 با انحراف معیار 1/140 بوده است. همین ارقام برای دانش آموزان غیر دولتی، به ترتیب: 18/27 و1/34 می باشد. کمترین معدل ثبت شده در مدارس دولتی 14/94، و در مدارس غیر دولتی 12 می باشد. و بیشترین معدل، در هر دو، 20 می باشد. همچنین 251 نفر از پاسخگویان 52/3) درصد) مقطع دوم، و 229 نفر 747) درصد) مقطع سوم هستند. رشته تحصیلی 157 نفر 32/7) درصد) ریاضی، 254 نفر 52/9) درصد) تجربی، و 69 نفر 14/4) درصد) انسانی است. همچنین نتایج، نشان داد که، سواد اطلاعاتی دانش آموزان مقطع دوم، با میانگین 114/8 و انحراف معیار 30/54، بیشتر از دانش آموزان مقطع سوم با میانگین 114/42 و انحراف معیار 28/26 است. همچنین، سواد اطلاعاتی دانش آموزان رشته های ریاضی با میانگین 112/89 و انحراف معیار 30/2 بالاتر از رشته های تجربی با میانگین 114/36 و انحراف معیار29/30 است. و سواد اطلاعاتی رشته های انسانی با میانگین 119/52 و انحراف معیار 28/08، در پایین ترین سطح قرار دارد.
همچنین شغل والدین 333 نفر 69/4) درصد) از دانش آموزان، آزاد و 147 نفر 03/6) درصد) اداری یا دولتی بود. همچنین از بین دانش آموزان مدارس مورد بررسی، 64 نفر 13/3) درصد)، 27 نفر 5/6) درصد)، 393 نفر 81/9) درصد)، و 329 نفر 68/5) درصد) بیان کردند که به ترتیب: مدرسه آنها مجهز به کامپیوتر، مدرسه مجهز به اینترنت، کامپیوتر در منزل، و اینترنت در منزل، می باشد. و 416 نفر 86/7) درصد)، 453 نفر 94/4) درصد)، 87 نفر 18/1) درصد)، و 151 نفر 31/5) درصد)، به ترتیب، خلاف این را گفتند.
نتایج جداگانه همین ارقام در هر یک از مدارس دولتی و غیر دولتی به این صورت می باشد؛ در مدارس دولتی: 144 نفر 53) درصد) مقطع دوم، و 126 نفر 46/7) درصد) در مقطع سوم می باشند. از این تعداد، 76 نفر 28/1) درصد)
رشته ریاضی، 144 نفر 53/3) درصد) رشته تجربی، و 55 نفر 18/5) درصد) رشته انسانی هستند. شغل والدین 206 نفر 76/3) درصد)، آزاد و 64 نفر 23/7) درصد) اداری یا دولتی می باشد. 21 نفر 7/8) درصد)، 11 نفر 4/1) درصد)، 185 نفر 68/5) درصد) و 150 نفر 55/6) درصد) به ترتیب وجود کامپیوتر در مدرسه، اینترنت در مدرسه، کامپیوتر در منزل، و اینترنت در منزل را اظهار کردند. ولی 249 نفر 92/2) درصد)، 259 نفر 95/9) درصد)، 85 نفر 31/5) درصد)، و 120 نفر 44/4) درصد) به ترتیب خلاف این را بیان کردند.
در مدارس غیر دولتی: 107 نفر 51) درصد) مقطع دوم، و 103 نفر 49) درصد) در مقطع سوم می باشند. از این تعداد، 81 نفر 38/6) درصد) رشته ریاضی، 110 نفر 52/4) درصد) رشته تجربی، و 19 نفر 9) درصد) رشته انسانی هستند. شغل والدین 127 نفر 60/5) درصد)، آزاد و 83
