بخشی از مقاله
مکان یابی مجموعه های اقامتی- توریستی با استفاده از روشAHP
(نمونه موردی : شهرستان آستارا)
چکیده
الگوهای نوین توسعه بر مدار توسعه محلی و بهره گیری از تنوع های مکانی - فضایی استوار هستند؛ بنابراین، شناسایی ظرفیت ها و توانمندی های مختلف در سطوح خرد فضاهای جغرافیایی در کانون توجه برنامه ریزان توسعه قرار دارد . از سویی، با توجه به محدودیت های مختلف - اعم از فنی، مالی، زمانی و مانند آن - امکان بهره گیری و توسعه تمام ظرفیت ها در سطوح محلی در مدت زمان کوتاه وجود ندارد؛ بنابراین، استفاده از روش های مناسب برای تعیین بهترین مکان از میان تعداد زیادی مکان، بامدد تعدادی از معیارها و شاخص ها، ضروری می شود . یکی از پتانسیل های موجود در سطوح محلی در مناطق کشور، ظرفیت های توسعه فعالیت های گردشگری است که از اهمیت خاصی برخوردار است. در این نوشتار، با استفاده از روش تحلیل سلسله مراتبی (AHP) پس از تعریف معیارهایی، از میان تعداد سه منطقه گردشگری در شهرستان آستارا، یک منطقه به عنوان منطقه مناسب جهت احداث مجموعه اقامتی- توریستی گزینش شده است؛ با توجه به اینکه معیارهای مورد نظر برای مکانیابی از ارزش و اعتبار متفاوتی برخوردارند؛ بنابراین، تحلیل سلسله مرا تبی، بهترین روشی است که در آن اهمیت هر کدام از معیارها - که ترکیبی از معیارهای کمی و کیفی است - مد نظر قرار می گیرد. نتایج این تحقیق نشان می دهد که منطقه تالاب استیل، مناسب ترین گزینه ها برای انتخاب به جهت احداث مجموعه اقامتی- توریستی می باشد.
واژههای کلیدی : مکان یابی، مجموعه های اقامتی- توریستی، روش تحلیل سلسله مراتبی، شهرستان آستارا، منطقه گردشگری
1
-1 مقدمه
با توجه به گسترش روز افزون شهرنشینی در کشورمان (به ویژه در دهه های اخیر) و تمرکز جمعیت در شهرهای بزرگ کشور و پیامدهای ناشی از این تمرکز بر شهرنشینان، نیاز به گذران اوقات فراغت و لزوم توجه به موضوع گردشگری، ضرورتی انکارناپذیر می یابد.
به طور کلی فعالیت گردشگری مجموعه ای از گردشگر، عرضه کننده خدمات و کالا، دولت، جامعه میزبان است که با یکدیگر در تعامل و ارتباط می باشند. گردشگری ترکیبی از فعالیت ها، خدمات، خط و مشی ها، ضوابط، معیارها و کالاهایی است که برای تحقق یک سفر گردشگری ضرورت دارند. به عبارت دیگر گردشگری صنعتی چند بعدی است که در برگیرنده هتل ها و مهمانسراها، رستوران ها، مراکز تفریحی، جاذبه های گردشگری، سیستم حمل و نقل و واحدهای دیگری است که مجموعا گردشگری را در یک کشور و منطقه شکل می دهند. (معصومی، (15 :1384
به گونه ای که امروزه صنعت گردشگری فراتر از یک صنعت ، به مثابه پدیده پویای جهانی و اجتماعی دارای پیچیدگی های خاص خویش است. صنعت مزبور در سال های اخیر تأثیرات زیادی بر وضعیت اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی جهان داشته است، که از آن جمله می توان به ایجاد اشتغال، ارزآوری، تعادل منطقه ای، کمک به صلح جهانی ، کمک به سرمایه گذاری در میراث فرهنگی و بهسازی محیط اشاره کرد. (طاهری و فرمانی، (103 :1390 لذا یکی از رویکردهای اصلی دولت در راستای رفع محرومیت و ایجاد محرک های توسعه پایدار، بهره گیری از توانهای مناطق محروم در زمینه گردشگری است. (تقوایی و همکاران، (99 :1390
از طرفی انتخاب یک مکان مناسب برای یک فعالیت در سطح شهر یکی از تصمیمات پایه ای برای انجام یک طرح گسترده است؛ که نیازمند تحقیق در مکان از دیدگاه های مختلف می باشد. استقرار هر عنصری در موقعیت فضایی- کالبدی خاصی از سطح شهر، تابع اصول، قواعد و مکانیسم های خاصی است که در صورت رعایت شدن به موفقیت و کارایی عملکردی آن عنصر در همان مکان مشخص، خواهد انجامید. از طرفی به دلیل هزینه های فراوانی که احداث مراکز اقامتی- تفریحی در بردارند، تعیین مکان مناسب آن ها به نحوی که بتواند به عنوان مقصد گردشگری انتخاب شود، مهم به نظر می رسد. چرا که نتایج این تصمیم در درازمدت ظاهر شده، اثرات بسزایی از بعد اقتصادی، محیط زیست، مسایل اجتماعی و ... دارد.
همان طور که گفته شد، گسترش صنعت گردشگری در مکان هایی که پتانسیل بالقوه جذب گردشگر را دارند می تواند به عنوان ابزاری کارآمد در جهت رشد و توسعه همه جانبه جوامع میزبان به کار گرفته شود. وجود جاذبه یک عنصر لازم و نه کافی در جهت رشد و توسعه صنعت گردشگری محسوب می شود، زیرا توسعه صنعت گردشگری در هر منطقه نیازمند شناسایی دقیق محدوده، ارائه خدمات و تسهیلات مورد نیاز گردشگران و نیز معرفی در جهت جذب گردشگران می باشد. (همان: (100 لذا تاسیسات و تجهیزات مورد نیاز گردشگران نیازمند استقرار در مکانی است که بتواند به بهترین وجه خدمات مورد نیاز گردشگران را فراهم آورد و در عین حال مکانی مناسب از نظر معیارهای مکان یابی محسوب شود. در این راستا در این پژوهش سعی شده است تا بهترین مکان در محدوده مورد مطالعه برای ساخت مراکز اقامتی- تفریحی، شناسایی گردد. در این بررسی، هدف اینست که پس از شناخت منطقه های مزبور و بررسی های گسترده میدانی، باتوجه به مجموعه ای از معیارها و شاخص های اصلی و مؤثر در فرآیند
2
توسعه آتی مناطق گردشگری، با استفاده از روش تحلیل سلسله مراتبی (AHP1) در نهایت یک منطقه برای توسعه گردشگری و ساخت مجموعه های اقامتی- توریستی شناسایی شود.
-2 روش تحقیق
روش تحقیق در این بررسی بصورت تحلیلی - توصیفی است. در راستای تعیین مکان مناسب برای ساخت مجموعه های اقامتی-توریستی، پس از تبیین مبانی نظری و تعریف معیارهای اصلی و مؤثر در انتخاب، آمار و اطلاعات مورد نیاز از طریق بررسی های میدانی جمع آوری شده است. به منظور گردآوری اطلاعات در این تحقیق، از تکنیک های مشاهده، مصاحبه و فیش برداری برای گردآوری آمار و اطلاعات مربوط به معیارهای تعریف شده در هر کدام از مناطق پیشنهادی استفاده شده است. توضیح آنکه برای ارزیابی و پیشبرد فرآیند انتخاب، ابتدا مجموعه ای از معیارهای مختلف شناسایی شده و در نهایت با استفاده از دو شیوه بررسی تجارب موفق داخلی و خارجی، نیز با نظرسنجی از گردشگران تعداد هفت معیار نهایی مشخص شدند (جدول(1 و در نهایت به منظور تجزیه و تحلیل آمار و اطلاعات و در نهایت تعیین مکان مناسب برای ساخت مجموعه های اقامتی- توریستی، از روش تحلیل سلسله مراتبی (AHP) و نیز روش های توصیفی بهره گیری شده است. محدوده مورد مطالعه در این بررسی، شامل سه منطقه نمونه گردشگری است که در شهرستان آستارا واقع است.
جدول((1 معیارهای ارزیابی مناطق گردشگری (ماخذ: بدری و یاری حصار، (59 :1388
معیارها اهمیت
ارزش بصری به عنوان یکی از مهم ترین محرک ها و پیش نیازهای مؤثر در جذب گردشگر
تعداد جاذبه گردشگری بین تعداد جاذبه های گردشگری و حجم تقاضا ارتباط مستقیم وجود دارد.
دسترسی آسان وجود زیرساخت های ارتباطی برای برقراری پیوند و دسترسی به نقاط گردشگری
لازم ضروری است.
فضای قابل توسعه وجود فضای کافی برای ایجاد و گسترش تأسیسات مختلف مرتبط با گردشگری
یکی از پیش نیازهای مهم محسوب می شود.
نزدیکی به کانون های گردشگر فرست این معیار زمینه های تامین و جذب گردشگر را فراهم می سازد.
نزدیکی به مراکز خدماتی پشتیبان برای پشتیبانی و تامین نیازهای خدماتی گردشگران
حجم تقاضا وجود حداقلی از تقاضا برای توسعه منطقه لازم و ضروری است.
-3 معرفی مناطق پیشنهادی
از میان جاذبه های طبیعی، مذهبی و تاریخی شهرستان آستارا، سه منطقه گردنه حیران، تالاب استیل و ساحل صدف (شکل های (1-3 به عنوان مناطق نمونه گردشگری که برای سایت پروژه مناسب می باشد و دارای شرایط بیشتری جهت احداث مجموعه های
3
اقامتی - توریستی و توسعه فعالیت های گردشگری- تفریحی است، با استفاده از معیارهای مناسب مکان یابی مورد ارزیابی قرار گرفته اند.
شکل (1) منطقه گردنه حیران شکل (2) منطقه تالاب استیل شکل (3) منطقه ساحل صدف
-1-3 گردنه حیران
حیران، نام روستایی در استان گیلان است. این روستا به دلیل زیبایی طبیعی آن، به عنوان یکی از منطقههای نمونه گردشگری در ایران به شمار میرود و با توجه به شرایط آب و هوایی مناسب در سالیان اخیر، مورد توجه گردشگران قرار گرفته و ساخت و ساز بناهای تفریحی و گردشگری در آن افزایش یافتهاست. از مهمترین جاذبههای گردشگری این روستا، گردنه حیران است، که در مسیر راه ارتباطی آستارا - اردبیل قرار گرفته است. این گردنه که آخرین منطقه حفاظتی استان گیلان میباشد، از یک طرف مشرف به کوههایی است که پوشیده از جنگلهای انبوه است و از سویی مشرف به درهای نه چندان عمیق که از میان آن رود آستارا، آقچای عبور می کند. این رود تعیین کننده مرز استان گیلان ایران و کشور آذربایجان است. این گردنه در بیشتر زمانها در زیر پوششی از مه قرار دارد و از نظر طبیعی درهها و کوهپایههای آن، پوشیده از گلها و گیاهان جنگلی و مرتعی هستند.
-2-3 تالاب بین المللی استیل
این تالاب در 4 کیلومتری شهر آستارا در حاشیه جاده آستارا به تالش قرار دارد. اهمیت اکو توریستی این تالاب از جهت نزدیکی به جاده، تنوع چشماندازهای طبیعی همچون کوهستان، جنگل و مزارع و کشتزارهای اطراف دوچندان میشود. ضلعغربی آن پوشیده از جنگل و پوششهای سبز گیاهی است و در ضلع شرقی وجود درختان توسکا در این تالاب، جلوهای دیدنی به آن بخشیدهاست. از ویژگیهای تالاب استیل این است، که درختان این تالاب به علت اینکه ریشه آنها در آب قرار دارد، همواره در پهنای تالاب جا به جا میشوند و حرکت میکنند. به همین علت، تالاب آستارا به تالاب استیل درختان شناور هم معروف است. (در گویش محلی به این تالاب هستل به معنای آبگیر می گویند) آن درختان توسکای شناور منظره بسیار جالب توجهی را بوجود آورده است، که در بهار و تابستان استراحتگاه مسافران بوده و از نظر گردشگری یکی از جاذبههای مهم تلقی میشود. از ویژگیهای مهم این تالاب وجود ماهیان مشهوری مانند کپور و اردک ماهی است. همچنین این تالاب طبیعی جایگاه پرندگان کمیاب بوده که برای زاد و ولد از
4
اروپای مرکزی، ماورای خزر و مناطق قطبی به این منطقه مهاجرت می کنند که مهمترین آن چینگیر نوکسرخ است. این تالاب 138 هکتار وسعت دارد و از سال 1384 تالاب استیل به عنوان یکی از پنج منطقه نمونه گردشگری استان گیلان شناخته شدهاست.
-3-3 ساحل صدف 17) هکتاری سیبلی)
ساحل زیبای صدف سیبلی آستارا به لحاظ زیست محیطی یکی از پاکیزه ترین و بکرترین مناطق ساحلی دریای خزر است که هر ساله پذیرای مسافران و گردشگران زیادی از اقصی نقاط کشور و دنیاست. این ساحل در 10 کیلومتری آستارا به سمت بندرانزلی واقع شده و نخستین طرح سالم سازی در دریای خزر است. وجود امکانات بازی و تفریح کودکان، جدا بودن محل شنای برادران از خواهران، وجود مسافرخانه و اتاق های استراحت در شب، پلاژهای عرضه خدمات، اماکن نصب چادر، اکیپ امداد، نجات غریق و ماهیگیری، مجاورت با جنگل و منطقه حفاظت شده لوندویل، محیطی امن و دلنشین برای گردشگران بوجود آوردهاست.
-4 فرآیند تحلیل سلسله مراتبی (AHP)
باید توجه داشت که معیارهای گوناگون مکان یابی هم سو نیستند و به نظر می رسد تصمیم گیری باید در یک فضای چند بعدی صورت پذیرد. در چنین شرایطی بهتر است از روش های ارزیابی چند معیاری استفاده نمود. از بین روش های ارزیابی چند معیاری متعددی1 که در دهه های تاخیر در زمینه های گوناگون مورد استفاده قرار گرفته اند، روش ارزیابی چند معیاری فرایند تحلیل سلسله مراتبی ( ( AHP 2 برای مکان یابی موضوع مورد نظر انتخاب شده است . فرآیند تحلیل سلسله مراتبی، تکنیکی قوی و ساده برای تصمیم گیری است و در شرایطی استفاده می گردد که معیارهای تصمیم گیری متضاد انتخاب بین گزینه ها را با مشکل روبه رو می سازد (دارابی، .( 16:1372 انعطاف پذیری، امکان سازمان دهی سلسله مراتبی عناصر یک سیستم، امکان استفاده از معیارهای کمی و کیفی، امکان کنترل سازگاری منطقی قضاوت های استفاده شده در تعیین اولویت ها، امکان رتبه بندی نهایی گزینه ها و امکان به کارگیری نظرات گروهی از مزایا و ویژگی های این روش است (قدسی پور، .(7 :1379 بکارگیری این روش مستلزم چهار قدم عمده زیر میباشد:
1-4 مدل سازی
در این قدم، مسأله و هدف تصمیم گیری به صورت سلسله مراتبی از عناصر تصمیم که با هم در ارتباط میباشند، در آورده میشود. عناصر تصمیم شامل شاخصهای تصمیم گیری و گزینههای تصمیم میباشد. فرایند تحلیل سلسله مراتبی نیازمند شکستن یک مساله با چندین شاخص به سلسله مراتبی از سطوح است. سطح بالا بیانگر هدف اصلی فرایند تصمیم گیری است. سطح دوم، نشان دهنده شاخصهای عمده و اساسی می باشد. سطح آخر گزینههای تصمیم را ارائه می کند(مهرگان،.(170 :1383 در شکل((4 سلسله مراتب مکان یابی پروژه مورد نظر نشان داده شده است.
2-4 محاسبات وزنهای نسبی
تعیین وزن عناصر تصمیم نسبت به هم از طریق مجموعهای از محاسبات عددی، قدم بعدی در فرایند تحلیل سلسله مراتبی می باشد. محاسبات لازم برای تعیین اولویت هر یک از عناصر تصمیم با استفاده از اطلاعات ماتریسهای مقایسات زوجی انچام می پذیرد. (جدول (2
جدول (2) تعیین ضرایب اهمیت معیارهای منتخب برای انتخاب منطقه های برتر (ماخذ: بدری و یاری حصار، (75 :1388
