بخشی از مقاله
نقش آینده پژوهی در برنامه ریزی استراتژیک
چکیده :
در این مقاله سعی شده نقش و جایگاه آینده پژوهی در برنامه ریزی استراتژیک مورد بحث و بررسی قرار گیرد. در سال های اخیر بحث آینده پژوهی در حوزه مطالعات استراتژیک اهمیت ویژه ای یافته و مبنای اصلی تدوین استراتژی ها و برنامه ریزی ها در حوزه های مختلف استراتژیک قرار گرفته است. آینده پژوهی بازتاب دهنده چگونگی زایش واقعیّت » فردا« از دل تغییر یا ثبات» امروز« است.برنامه ریزی راهبردی گونهای از برنامه ریزی است که در آن هدف، تعریف و تدوین استراتژیهاست. با توجه به پژوهش انجام شده پیرامون نقش آینده پژوهی در برنامه ریزی استراتژیک یافته های پژوهش حاکی از آن است که آینده پژوهی جایگزین برنامه ریزی راهبردی نمی شود، بلکه بستری را که راهبرد در آن شکل گرفته، برنامه ریزی و اجرا می شود، بهبود می بخشد . آینده پژوهی فراهم کننده بستر لازم برای تفکر راهبردی در شرایط کنونی است که با تمرکز بر آینده های بلندمدت و تلاش برای ایجاد یک چشم انداز فراگیر از آینده مورد انتظار، سعی می کند که آینده سازی نموده و این گونه است که در تطابق نزدیک با مفهوم برنامه ریزی راهبردی و خصوصیات آن، سعی درایجاد فرآیندی جمعی و تحقق یادگیری جمعی دارد.
واژگان کلیدی:آینده پژوه، آینده پژوهی، برنامه ریزی، برنامه ریزی استراتژیک
-1 مقدمه :
در قرن بیستم، ضرورت آگاهی از روند تغییرات و تحولات، منجر به شکل گیری شاخه علمی نوینی ، موسوم به »مطالعات آینده « یا »آینده پژوهی «گردید . این علم سودای آن دارد که نیروها و عواملی را شناسایی و درک کند که سبب تغییر و تحولات بنیادین در زندگی بشر و عرصه ی حیات وی می شوند. این واژه نخستین باربه وسیله ی مورخ آلمانی به نام اوسیپ فلشتهایم در دهه ی 1940مطرح شد. »وندل بل« یکی از مهمترین متفکران این حوزه ، آینده پژوهی را رشته ای مستقل بشمار می آوردکه هدفش مطالعه منظم آینده است. او همچنین اظهار می کندآینده پژوهان به دنبال کشف، ابداع، ارائه، آزمون و ارزیابی آینده های ممکن، محتمل و بهترند. آنان انتخاب های مختلفی راجع به آینده ، فراروی انسان ها قرار می دهند و در انتخاب و پی ریزی مطلوب ترین آینده به آنان کمک می کنند (مافی ، .(124: 1390 به طور کلی آینده پژوهی رویکردی است که ابزارهای لازم برای تفکر راهبردی رادر برداشته و شرایطی را فراهم می کند که راهبرد در چهارچوب تفکر و برنامه ریزی راهبردی شکل بگیرد. آینده پژوهی برنامه ریزی روبه درون است ، یعنی با انتخاب یک یا چند هدف یا موقعیت خاص در زمان آینده برنامه ریزی شروع می شود (منطقی ،.(1390 آثار به جا مانده از زندگی بشر اولیه از سال های دور نشان می دهد که در هر زمانی برنامه ریزی به نوعی صورت می پذیرفته است، از بدوی ترین و ساده ترین فعالیت های گروهی بشر در رفع نیازهای خود نظیر شکار و خوشه چینی تا جدیدترین و پیچیده ترین فعالیت های اقتصادی، اجتماعی و صنعتی که عموما از اواخر قرن هفدهم میلادی رونق گرفت و در دوران انقلاب صنعتی متجلی گردید نیاز به برنامه ریزی را به اثبات رسانید (وزارت بهداشت ،.(1377 یکی از انواع برنامه ریزی ها برنامه ریزی استراتژیک یا راهبردی است که به عقیده بعضی از اندیشمندان بیانگر قدرت خلاقیت مدیران و ساختن آینده است. به عبارت دیگر، مدیران از طریق برنامه ریزی استراتژیک آینده سازی میکنند.
برنامه ریزی استراتژیک عوامل اساسی خطرآفرین محیطی را تحلیل میکند و برای رسیدن به هدف از کوتاهترین راه ممکن، راهحلهای مناسب ارایه میدهد . به عبارت دیگر، برنامه ریزی استراتژیک فرآیند تعیین اهداف سازمان و تصمیمگیری دربارهی طرحهای جامع عملیاتی و اجرایی برای تحقق آن اهداف است. تاریخچه برنامه ریزی استراتژیک به امور نظامی برمی گردد. برابر تعریف لغت نامه وبستر استراتژی، دانش برنامه ریزی و هدایت عملیات نظامی بزرگ در مقیاس کلان با هدف تشخیص و یافتن بهترین موقعیت پیش از درگیری واقعی با دشمن است. واژه »استراتژی« به معنای »سالار سپاه« میباشد. سالانه هر یک از ده قبیله یونانی یک سالار سپاه برمی گزیدند تا سپاهیانشان را هدایت نماید. بعدها وظایف وی به امور قضایی و مدنی نیز تعمیم داده شد.
به گفته یکی از صاحب نظران به نام پفر، برنامه ریزی استراتژیک فرایند ایجاد و توسعه رویه ها و عملیات ضروری برای دستیابی به آینده است. وی بین برنامه ریزی بلندمدت که به صورت واکنشی است و برنامه ریزی استراتژیک که سازمان را مجاز به خلق آینده اش می کند، تفاوت قائل می شود . (modiryar.com )
به طورکلی برای تبیین نقش آینده پژوهی در برنامه ریزی استراتژیک می توان اشاره کردکه آینده پژوهی مقدمه و پیش درآمد ورود به بحث های مطالعات استراتژیک به شمار می آید. جزیی از تفکر راهبردی است که تدوین راهبرد و برنامه ریزی راهبردی ودر نهایت اقدام را آگاهانه می کند. آینده پژوهی جایگزین برنامه ریزی راهبردی نمی شود ،بلکه بستری را که راهبرد در آن شکل گرفته، برنامه ریزی و اجرا می شود، بهبود می بخشد. آینده پژوهی رویکردی است که ابزارهای لازم برای تفکر راهبردی رادر برداشته و شرایطی را فراهم می کند که راهبرد در چهارچوب تفکر و برنامه ریزی راهبردی شکل بگیرد.
-2 مباحث نظری :
در این بخش، ابتدا مفهوم آینده پژوهی و سپس برنامه ریزی استراتژیک تشریح گردیده است؟ و پس از آن ، در بخش پایانی به رابطه دومقوله آینده پژوهی و سپس برنامه ریزی استراتژیک پرداخته می شود؟
-1-2 آینده پژوهی:
در این بخش به تعریف آینده پژوهی، تاریخچه و رویکردهای نظری این مفهوم پرداخته می شود؟
»التدبیر قبل العمل یومنک من الندم . تدبیر و آینده نگری قبل از شروع کار ،تورا از پشیمانی ایمن می کند » «حضرت علی (ع)«
-1-1-2 آینده پژوه :
هرکسی که در آینده به پدید آمدن پیشرفت های احتمالی گوناگون علاقمند باشد، می توان او را آینده پژوه خواند.
-2-1-2 آینده پژوهی :
رفتار جوامع انسانی بسیار پیچیده است، به ویژه در دنیای معاصر به دلیل شتاب گرفتن سرعت تغییرات، بسیار بغرنج تر شده و نگرانی و عدم اطمینان نسبت به آینده به شدت افزایش یافته است. از سوی دیگر پژوهش های جدید نشان می دهد که جوامع انسانی سرشار از توان ها و نیروهای ناشناخته و شگفت انگیزاست. براساس این دو گزاره این اندیشه قوت گرفته است که برنامه ریزی و مدیریت جوامع، به صورت گذشته ،جوابگوی عصر سرعت و تغییرات سریع نیست.براساس این نیاز دانش جدیدی به نام آینده پژوهی پدید آمده که به جای برنامه ریزی خطی و قطعی برای آینده ی واحد می کوشد تا با کاوش در امکانات وسیع انسان و فناوری ، افق های بازتری را به سمت انواع آینده های ممکن و مطلوب پیش روی انسان بگشاید (مهدی زاده ،.(48-61: 1388
آینده پژوهی منعکس می کند که چگونه از دل تغییرات یا عدم تغییرات امروز، واقعیت فردا تولد می یابد، آینده پژوهی فراتر از پیش بینی است و ادعای پیشگیری هم ندارد .
آینده پژوهی هنر شکل دادن به آینده است، به آن شکل که آینده را می خواهیم .کسانی که این دانش را در دست دارند هم اکنون به آینده ی جهان به دلخواه و مطلوب خود شکل می دهند. در این راستا می توان کشورها و جوامعی را دید که نتوانستند خود را با تحولات سازگار کنند و از این جهت از هم فروپاشیدند.آنها ذات تغییر رانشناختند .
آینده شناسی از منظر دانش، شناخت تغییرات است. شناخت آینده از حیاتی ترین علوم مورد نیاز هر ملتی است(اکاف ،ر.و همکاران، .(1381 در این راستا آینده پژوه می کوشد با استفاده از روش های علمی ،شهودی، تجربی ،رویدادهای آینده را شناسایی و کشف کند و سپس با استفاده از روش های علمی و متناسب با فرهنگ جامعه در آفرینش آینده های مطلوب نقش بیافریند. تصویرهایی که آینده پژوهی در اختیار می گذارد در سه مقوله طبقه بندی می شوند:آینده های ممکن ،آینده های محتمل، و آینده ی مطلوب (منطقی ،.(1390
بذر آینده پژوهی در ابتدای قرن بیستم در اندیشههای دانشمندانی چون ولز و آگبرن کاشته شد، به گونهای که در دهه 1930میلادی نخستین پروژه ی پیشبینی با موضوع فناوریهای آینده به شکلی موفقیتآمیز انجام شد. در این پروژه ظهور بسیاری از فناوریها مانند الکترونیک و لیزر پیشبینی شده بود. اما دانش آینده پروهی به شکل امروزی آن، که به دنبال نگاه فاعلانه به جای نگاهی مفعولانه به آینده است، پس از پایان جنگ جهانی دوم در اندیشگاه رند نیروی هوایی ایالات متحده شکل گرفت. این اندیشگاه با توجه به رشد سرسامآور سرعت تغییرات در حوزه های مختلف که در پی توسعه روزافزون علم و فناوری پدید آمده بود به آینده پژوهی به عنوان ابزاری برای جلوگیری از غافلگیری در برابر این تهدید روی آورد. در این اندیشگاه مبانی نظری، اصول موضوعه و روشهای علمی این دانش توسعه یافت، و این دانش به یک رشتهی علمی و دانشگاه ی مبدل گشت. دیری نپایید که اهمیت آینده پژوهی در تحقق اهداف نظامی آمریکا موجب شد که اندیشگاه رند از نیروی هوایی به پنتاگون منتقل گردد. از دههی 1960 میلادی پروژه های غیرنظامی نیز در دستور کار رند قرار گرفت. در پی این امر اندیشگاه رند از حالت یک موسسهی نظامی خارج و به بازوی تفکر کاخ سفید مبدل گشت. با این اتفاق در دانشگاه های مختلف رشتهی آینده پژوهی راهاندازی شد و دانش مدرن آینده پژوهی در خدمت اهداف غیرنظامی نیز قرار گرفت. از آن زمان تاکنون بهطور روز افزونی این دانش نقش پررنگتری در زندگی بشر پیدا کرده و هر روز با اقبال بیشتری از سوی دولتها، سازمانها و گروههای مختلف جامعه رو به رو میشود(.(tebyan.net
درایران سابقه ی آینده پژوهی به برنامه های پنج ساله کشور برمی گردد و سند چشم انداز توسعه ی کشور در افق 1404 که دو دهه ی آینده را نشانه گرفته، نخستین سند تفکر راهبردی و آینده نگارانه ی ایران است که براساس آن، محورهای توسعه ی کشور در بخش های مختلف طراحی و تدوین شده است(منطقی ،.(51-68: 1390
به گفته ی احمدی و همکاران اندیشیدن به آینده و تلاش برای اعتلای آن، نخستین و مهترین وظیفه ی هر انسان فرزانه ای است. گرچه هدف از اندیشیدن به کسب آمادگی پیش دستانه برای حوادث و شرایط پیدا و پنهان فرد و تلاش برای ساختن آینده ای بهتر است (احمدی و همکاران ،1387 :ص .(8
جیمز ایگلوی آینده شناس و مدیر شبکه جهانی تجارت پیرامون همین موضوع اظهار کرد: اگر بخواهیم انسان خوبی باشیم، ناگزیر باید آینده پژوه باشیم. از منظر آزادی انسان، تصور آینده های گوناگون و سپس انتخاب میان آنها موضوع بسیار حائز اهمیتی است. عکس این مدعا هم درست است برای اینکه آینده پژوه خوبی باشیم، باید بخواهیم که انسان خوبی باشیم، و به عبارت دیگر، نگران رفاه و سعادت دیگران باشیم. در این راستا لازم است بصیرت افراد نسبت به آینده به دانشی فراتر از اینکه »آینده چه هست؟« و حتی فراتر از اینکه »چه میتواند باشد؟« مجهز شود. جان کلام، این بصیرت باید به احساسی از اینکه »آینده چه باید باشد؟« مسلح گردد .( markazi-behzisti.ir)
به عقیده ی راسل و همکارانش آینده پژوهی فراتر از پیش بینی است و ادعای پیش گویی هم ندارد . آینده پژوهی هنر شکل دادن به آینده است به شکلی که آینده را می خواهیم. کسانی که این دانش را در دست دارند هم اکنون به آینده ی جهان، کشور و منطقه ی مطلوب خود به دلخواه شکل می دهند. به گفته او و همکارانش آینده پژوهی مفهوم گسترده ای است که ویژگی های موج سوم مدیریت (تغییر برای انطباق با محیط آینده ) در آن معنا می یابد، به طوری که در آینده پژوهی جوامع و سازمان ها با تعامل و هم اندیشی و به دور از هر گونه بخش نگری به استقبال دگرگونی های آینده پژوهی می روند و می کوشند خود را نه تنها بامحیط فعلی بلکه با محیط آینده سازگار و هماهنگ نمایند. این دانش بیانگر طیف وسیعی از رویکردهایی است که باعث بهبود فرایند تصمیم گیری می شوند رویکردهایی که تفکر در مورد آینده ی بلند مدت را به همراه دارندو به همان میزان هم به فرآیند تصمیم گیری راهبردی و برآوردهای هوشمندانه توجه دارد (راسل و همکاران، .( 80: 1381
همان گونه که گفته شد آینده پژوهی علم و هنر کشف آینده و شکل بخشیدن به آینده ی مطلوب است. آینده پژوهی همواره صحبت از آینده ها میکند. آینده پژوهان میخواهند بدانند چه آینده هایی میتوانند رخ دهند (ممکن)، چه آینده هایی با احتمال بیشتری شکل میگیرند (متحمل) و چه آینده هایی باید برپا شوند (احمدی، .(1387 آینده پژوهان در تلاش هستند که تصاویری بدیل و نو از آینده خلق نمایند، تصاویری از اکتشافات و چشماندازهای ممکن، نتایج بررسیهای نظاممند آینده های محتمل و ارزیابیهای با عظمت و مرجح از آینده (احمدی ،نصیریانی ،اباذری،.(1387
پس در واقع، هدف اصلی آیند ه پژوهی، توسعه ی آینده نگری است. آینده نگری را می توان توانایی اتخاذ تصمیم هایی دانست که نه تنها در زمان فعلی، که در بلندمدت نیز به خوبی ارزیابی شوند.کسانی که آیند ه نگری خوبی دارند، می توانند با آینده پژوهی شهودی به آینده نگاه کنند، یعنی طیف وسیعی از احتمالات را بشناسند و ارزیابی کنند و قضاوت هایی هشیارانه درباره ی این که بهترین انتخاب در طول زمان چیست، انجام دهند .آینده نگری خوب مستلزم آینده پژوهی خوب است. به هر حال، با ذکر این شواهد می توان در یافت توانایی آینده برای انسان ممکن است.انسان های تیز بین ، با استفاده از این موهبت الهی ،می توانند تاثیرات شگرفی در تحولات اجتماعی و فرهنگی داشته باشند، چنان که جوامع با پرورش چنین افرادی می تواند تحولات آینده را به نحو مطلوب رقم بزنند (مسلمی،.(113-116:.1390
-2-2 برنامه ریزی استراتژیک:
در این بخش به تعریف برنامه ریزی استراتژیک، تاریخچه و رویکردهای نظری آن پرداخته می شود؟
-1-2-2 برنامه :
برنامه عبارت است از تعیین هدف کوتاه مدت و راه رسیدن به آن . به بیان دیگر عبارت است از تعهد برای انجام یک سری عملیات به منظور تحقق هدف.
