مقاله بررسی نیازهای منابع انسانی برنامه پنجم توسعه : رویکردی آینده پژوهی

بخشی از مقاله

بررسي نيازهاي منابع انساني برنامه پنجم توسعه : رويکردي آينده پژوهي
چکيده
منابع انساني با ارزشترين سرمايه هر کشور محسوب شده و محور توسعه به شمار مي آيد. بنابراين بـراي تحقق رشد و توسعه کشور نياز به برنامه ريزي دقيق براي اين سرمايه ارزشمند وجـود دارد. از ايـن رو در آستانه تدوين برنامه پنجم توسعه کشور، بحـث برنامـه ريـزي منـابع انسـاني بـراي تحقـق اهـداف سـند چشم انداز ملي مطرح مي شود. از آنجا که کشور در معرض تغييرات سريع محيطي قرار گرفته و بـا توجـه به تغييرات آتي ، مسئله اصلي تحقيق حاضر اين است که براي تضمين روند توسعه ، نيازهاي منابع انساني اين برنامه شناسايي و بر اساس آن، برنامه ريزي مناسـبي صـورت گيـرد. ايـن مقالـه بـا اسـتفاده از روش «آينده پژوهي » به طراحي چند سناريو براي شرايط آتي کشور پرداخته و بـا نظرسـنجي از خبرگـان، دو سناريوي محتمل تر شناسايي شده و بر اساس آن، نيازهاي منابع انساني در برنامـه پـنجم توسـعه مـورد بررسي قرار گرفته است .
واژگان کليدي
برنامه ريزي منابع انساني ، برنامه پنجم توسعه ، آيندهپژوهي ، سناريوپردازي

مقدمه
منابع انساني بـا کيفيـت و دانـش مـدار، مهم ترين منبع هر کشور اسـت و کشـورهاي پيشـــرو بـــا درک ايـــن حقيقـــت ، تـــلاش وصف ناپذيري جهت به کارگيري بهينـه ايـن منبع کليدي در حوزه هاي گوناگون به منظور تحقق اهداف خود مبذول داشته انـد (افـرازه ، ١٣٨٦). امــروزه قــدرت کشــورها بــر اســاس ســرمايه انســاني خــلاق و کارآمــد ســنجيده مــي شــود، بنــابراين کشــورها بايــد بهتــرين برنامه ريـزي را بـراي بهتـرين سـرمايه خـود داشته باشند (جليل خاني ، ١٣٨٦).
در آستانه تدوين برنامـه پـنجم توسـعه کشور، بحث برنامه ريزي منـابع انسـاني بـراي تحقق اهداف سند چشـم انـداز ملـي در ايـن برنامـه مطـرح مـي شـود. منـابع انسـاني ، بـا ارزش ترين سرمايه هر کشور محسوب شـده و محور توسعه به شمار مي آيـد (جليـل خـاني ، ١٣٨٦). از اين رو، براي تحقق رشد و توسـعه کشور نياز به برنامـه ريـزي دقيـق بـراي ايـن سرمايه ارزشمند وجود دارد.
مسئله اصلي تحقيق اين است که کشور در معرض تغييرات سريع محيطي قرار گرفته و براي تضمين رونـد توسـعه خـود، نيـاز بـه برنامه ريزي مناسبي در زمينه منـابع انسـاني ٣٤٦ خود مطابق بـا ايـن تغييـرات احتمـالي دارد.
بنابراين بايد نگاه جامع و تحليلي به فرصت ها و تهديدهاي آينده با تمرکز بر عامـل انسـاني صـــورت گيـــرد (عســـگري آزاد، ١٣٨٢) و برنامه ريزي جامعي به عمل آيد.
برنامه پـنجم توسـعه مربـوط بـه آينـده است و نياز به آينده پژوهي دارد. آينده اساسـاً قرين عدم قطعيت است . با وجود اين ، آثـار و رگه هايي از اطلاعات و واقعيت ها که ريشه در گذشته و حال دارند، مي تواننـد رهنمـون مـا براي آينده باشند. اهميت آينده پژوهي در آن است که سعي مي کند با پـيش بينـي عوامـل مؤثر در تغييرات آينده ، هم مهـار تغييـرات را در دسـت گيـرد و هـم جامعـه را بـراي ايـن تغييـرات آمـاده نمايـد. (ويکـي پـديا، ١٣٨٦) بنابراين در برنامه ريزي منابع انساني در برنامه پنجم توسعه کشور بايد تحليل هايي در مـورد آينده صورت گيرد و شرايط احتمالي آتـي در برنامه لحاظ گردد.
١ـ ضرورت انجام تحقيق
پس از سال ها تجربه ، دنيا به اين نتيجـه رسيده است که کشورها براي پيشـتاز بـودن نياز به نيروي انسـاني متخصـص و بـا انگيـزه دارنــد و منــابع انســاني مهــم تــرين عامــل تعيين کننده و تسريع کننـده فرآينـد رشـد و توسعه کشور به شمار مي رود. (عسـگري آزاد، ١٣٨٢) بنابراين اهميت برنامه ريزي براي اين منبع مهم و کليدي آشکار مي گردد.
امــروزه بــا توجــه بــه تغييــرات ســريع محيطــي و عــدم اطمينــان حاصــل از آن ، ضرورت برنامه ريزي جامع و همه جانبـه بـراي مقابله با تغييرات احتمالي آتي ، بيش از پيش آشکار مي گردد و اين مقوله ، بررسـي فراوانـي را مي طلبد تا کشور بتواند با در نظـر گـرفتن شرايط محيطي از منابع انساني ملي اسـتفاده بهينه به عمل آورده و در جهت توسـعه گـام بردارد.
در اين تحقيق نيز قصد بر اين است کـه با تأمل به تغييـرات احتمـالي آتـي و شـرايط متفاوت محيطـي ، برنامـه ريـزي مناسـبي در زمينه منابع انساني براي مقابله با بحران هـاي احتمــالي صــورت گرفتــه و راه بــراي تحقــق توسعه کشور هموار گردد.
نکته مهم ديگر در زمينه ضرورت انجـام اين تحقيق ، لـزوم اثرگـذاري دانشـگاه هـا بـر مسـائل علمـي کشـور، سياسـت گـذاري هـا و تصميم هاي کـلان آينـده مـي باشـد. تحقيـق پيش رو نيز در اين راستا انجام شده و هـدف از انجــام آن ، ايجــاد ارتبــاط بـين دانشــگاه و مسائل کلان کشور و همچنـين بـه کـارگيري نتايج آن در عرصه سياست گذاري هاي کـلان مي باشد.
٢ـ سابقه تحقيقات انجام شده
با توجـه بـه بررسـي ادبيـات موجـود و مــرتبط بــا موضــوع تحقيــق در خصــوص برنامـه ريـزي هـا و نقـد برنامـه هـاي گذشـته مي توان به اين نتيجه رسيد که هـيچ يـک از برنامه هاي گذشته در ارتباط با منابع انسـاني به طور جامع مورد نقد و بررسي قرار نگرفتـه و نقدهاي اندک صورت گرفته ، فقط برخـي از محورهاي مـرتبط بـا منـابع انسـاني را مـورد تأمل قرار داده اند که با توجه به نقـش منـابع انساني به عنوان مهم تـرين سـرمايه جامعـه و محور توسعه مي توان آن را يکي از مهم تـرين ضـعف هـاي تحقيقـات انجـام شـده دانسـت .
همچنين در هيچ يک از کارهاي انجام شـده ، آينده نگري کاملي با در نظر گرفتن متغيرهاي مختلف از شرايط آتي صورت نگرفته است . (و يا آينده نگري فقط در مورد متغيرهاي خـاص از جمله جمعيت انجام شده است ).
بنابراين مي توان گفت توجـه جـامع بـه محورهــاي منــابع انســاني در برنامــه پــنجم توسعه بـا در نظـر گـرفتن شـرايط احتمـالي محيطي در آينده از بارزترين نقاط قوت ايـن تحقيق بوده و ارزش افزوده تحقيق حاضـر را نسبت به تحقيقات گذشته مي رساند.
٣ـ روش تحقيق
اين تحقيق به دنبـال تبيـين محورهـاي برنامه منابع انساني در برنامـه پـنجم توسـعه است که مربوط به آينده مي شود و سعي دارد با تجزيه و تحليل هاي محيطي ، برنامـه ريـزي مناسبي براي آينـده هـاي بـالقوه ارائـه دهـد بنــابراين روش ايــن تحقيــق ، آينــده پژوهــي است .
در آينده پژوهي بـا بهـره گيـري از طيـف وسيعي از متدلوژي ها و به جاي تصور «فقـط يک آينده »، به گمانه زني هـاي سيسـتماتيک در مورد «چنـدين آينـده متصـور» مبـادرت مي شود و بـا اسـتفاده از اطلاعـات گذشـته و حال ، رهنمون هايي براي آينده ارائه مي شـود (ويکي پديا، ١٣٨٦).
امـروزه سـرعت تغييـرات آن قـدر زيـاد است که ديگر نمي توان با روش هاي سنتي بـا آنهـا کنــار آمــد. در ايـن ميانــه دانشـي زاده مي شود که سعي مي کند با پيش بيني عوامـل مــؤثر در تغييــرات آينــده ، جامعــه را بــراي مواجهه با آنها آماده مي کند. بنابراين شناخت آينده از حياتي ترين علوم مورد نياز هر ملتـي است (انديشکده روابط بين الملل ، ١٣٨٦) کـه بر اساس آن ، در عصر کنوني (عصر اطلاعـات و دانش ) در صورت وجـود سـرمايه و نيـروي انساني مناسب ، امکان رسيدن بـه بسـياري از خواسته هاي بشر وجود خواهد داشت .
از ميان روش هاي مختلف آينده پژوهي ، روش ايــن تحقيــق ، ســناريوپردازي اســت .
ســناريو، توصــيفي از رويــدادهاي ممکــن و چندگانه است که امکان وقوع آنهـا در آينـده وجود دارد و با استفاده از آنها مي توان درباره آينده و آنچه بايد انجام داد، بـه طـور جـدي انديشيد (عباسي ، محمودي ، ١٣٨٦). هدف از بــه کــارگيري ســناريوها، ايجــاد فضــايي از ممکنات است که در آن کارايي سياست هـاي اتخاذشده در برابر چالش هاي موجـود آينـده در بوته آزمـايش قـرار مـي گيرنـد. سـناريوها همچنين کمـک مـي کننـد کـه چـالش هـا و فرصت هاي بالقوه ولي غير منتظره شناسـايي شوند (ويکي پديا،١٣٨٦).
در اين تحقيق ، ابتدا چهار سناريو طبـق مدل شماره ١ (مدل فرآيند تحقيـق ) مطـرح شــد و پرسشــنامه اي جهــت نظرســنجي از خبرگان در مورد نحوه اولويت بندي سناريوها طراحــي گرديــد و بــين تعــدادي از اســاتيد دانشکده مديريت دانشگاه تهران و همچنـين تعـدادي از متخصصـين مرکـز آينـده پژوهـي علوم و فناوري دفاعي توزيع شد.
بعد از جمع آوري پرسشنامه ها و ارزيـابي آنها، اولويت بندي سناريوها مشـخص گرديـد (به ترتيـب ، تهديـد نـرم ـ تغييـرات اساسـي محيط داخلـي و خـارجي ـ تغييـرات جزئـي محيط داخلـي و خـارجي ـ تهديـد سـخت ).
بنابراين در ادامه کار، دو سناريو محتمـل تـر، مبناي ادامه تحقيق قرار گرفت .

٤ـ فرضيه هاي تحقيق
در بخــش اول ، در مــورد ســناريوها و محتمل ترين آنها فرضيه سازي صورت گرفت .
ـــ محتمــل تــرين ســناريو در خصــوص شرايط آينده ، سناريو چهارم (تغييرات جزئـي محيطي و ادامه وضعيت موجود) مي باشد. که با توجه به نتايج نظرسنجي (همـان طـور کـه توضيح داده شد) اين فرضيه رد شد.
در بخش دوم ، فرضيه هاي بعدي با توجه به محتمل تـرين سـناريو شـکل مـي گيـرد و سؤال هاي زير مطرح مي گردد.
ـ سناريوي محتمل چه تأثيري بر کميت منابع انساني (عرضه و تقاضا) دارد.
ـ سناريوي محتمل چه تأثيري برکيفيت منابع انساني (مهـارت ، تخصـص ، تحصـيلات ، سن ، جنس ، فرهنگ و ...) دارد.
ـ براي مواجهه بـا تغييـرات ايجادشـده ، چه بايد کرد.
٥ـ سناريوي تحريم و آثار آن بر منابع انساني کشور
در اين قسمت ، ابتدا آثار کلي تحـريم هـا بر کشور بيان شده و سپس به آثار آنها بـر دو متغير کميت و کيفيت منـابع انسـاني کشـور پرداختــه مــي گــردد. بــا توجــه بــه رونــد قطعنامه هاي صادرشده عليه ايران ، مـي تـوان مهم تـرين آثـار آنهـا بـر کشـور را ايـن گونـه برشمرد.
آثار منفي عبارت اند از:
١. قــرار گــرفتن ايــران در ذيــل عنــوان تحريم شوراي امنيت ؛
٢. کاهش سرمايه گذاري در ايران ناشـي از افزايش ضريب ريسک همکاري ؛
٣. محروم شدن از تکنولوژي کشـورهاي ديگر؛
٤. بالارفتن هزينه هاي بيمه اي و بانکي و مبادلاتي کشور با جهان خارج (سـايت آينـده ، ١٣٨٥)؛
٥. فســاد تحــريم در بازرگــاني خــارجي (مجله اقتصاد ايران ، ١٣٨٤) و موارد ديگر.
آثار مثبت عبارت اند از:
١. ايجـاد زمينـه اي بـراي بقـا و توسـعه شرکت ها و صنايع داخلي ؛
٢. جلـــوگيري از واردات مربـــوط بـــه کالاهـاي غيـر ضـروري و سـرمايه گـذاري در طرح هاي توسعه اي و عمراني داخلي ؛
٣. ايجـــاد زمينـــه اي بـــراي فعاليـــت متخصصــين داخلــي در اجــراي پــروژه هــاي اقتصادي ؛
٤. فراهم شدن شرايط لازم بـراي انجـام اصلاحات اقتصادي از جمله هدفمنـد کـردن يارانه ها و
٥. افزايش انسجام و عزم ملي در جهـت رشـــد و شـــکوفايي داخلـــي و ... (پايگـــاه اطلاع رساني نوانديشان صنعت ايران ، ١٣٨٥).
در اين راستا و بر اساس منابع مختلـف ، مهم ترين تدابير مقابله با اين تحريم ها عبارت است از:
ـ دور زدن تحريم ها با اجراي اصل ٤٤ ـ همراهي کشورهاي دوست ؛
- رهايي از اقتصاد تک محصولي ؛
- جلوگيري از مصرف بي رويـه (سـايت روزنامه قدس ، ١٣٨٦)؛
- افــزايش همبســتگي ملــي (قــديري ابيانه ،١٣٨٤)؛
ـ تقويت بنيه نظامي (ملکي ، ١٣٨٧) و ...
٥ـ١ـ آثار کمّي تحـريم بـر منـابع انساني کشور
از يک سو بروز رکود و بيکاري ناشـي از تعطيلــي بســياري از پــروژه هــاي داخلــي (خبرگزاري اقتصاد ايران ، ١٣٨٦) و همچنين کاهش اعزام نيـروي کـار بـه خـارج (سـازمان همياري اشتغال فارغ التحصيلان ، ١٣٨٦) و در نتيجه افزايش عرضه نيـروي کـار و از سـوي ديگر فراهم شدن امکان بـه کـارگيري منـابع انساني داخلي در صنايع و طرح هاي ملـي در جهــت رشــد و شــکوفايي کشــور و افــزايش تقاضاي نيروي کار.
٥ـ٢ـ آثار کيفي تحريم بـر منـابع انساني کشور
اهمّ اين آثار را مي توان بـه صـورت زيـر بيان کرد.
١. افزايش نياز کشور به نيـروي انسـاني جوان با توجه به روحيه جواني ، تحول خـواهي و تمايـل بـه اسـتفاده از روش هـاي جديـد و ابتکاري ؛
٢. افــزايش نيــاز کشــور بــه ارتقــاء مهارت هاي منابع انساني داخلي براي کاستن از وابستگي کشور به نيروي ماهر خارجي ؛
٣. فـراهم آمـدن امکـان پيشـرفت هـاي علمي نيروي انسـاني در کشـور بـا توجـه بـه پيشرفت هاي علمي گذشته علي رغم تهديدات مختلف (پايگاه اطلاع رساني نوانديشان صنعت ايران ، ١٣٨٥)؛
٤. افزايش نياز کشور به نيـروي انسـاني متخصص به ويژه در زمينه فناوري اطلاعـات در جهت ادامه فعاليت هاي اقتصادي و تجاري در عرصه بين المللي ؛
٥. افزايش نياز کشور به تقويت و افزايش نيروي انساني در زمينه نظامي براي مقابله بـا تجاوز دشمن در شرايط تحريم ؛
٦. افزايش رونـدهاي نظـارتي در بخـش بازرگاني خارجي براي مبارزه با رانت خـواري ، فساد اداري ، قاچاق و شبه قاچاق ؛
٧. افزايش نياز به فرهنگ سازي مناسـب در کشور براي افزايش اميـدواري و انسـجام و وحـدت ملـي در جهـت رشـد و شـکوفايي و افـزايش روحيـه مقاومـت و صـرفه جـويي در کشور.
٦ـ سناريوي «تغييرات اساسـي محيط داخلي و خارجي » و آثـار آن بر منابع انساني کشور
در اين قسمت ، بـه مهـم تـرين تغييـرات اساســي محيطــي (تغييــرات اکولــوژيکي ، جمعيتــي ، فنــاوري ، اقتصــادي ، اجتمــاعي و فرهنگي ، آموزشي ، انرژي و قضايي ) و آثار آنها بـر کميـت و کيفيـت منـابع انسـاني کشــور پرداخته مي شود.
٦ـ١ـ تغييرات اکولوژيکي
مهــم تــرين وقــايع ناشــي از تغييــرات اکولوژيکي ايران عبارت اند از:
ـ تهديد امنيت غذايي : هرگونه تغيير در الگوي بارش به شـدت بخـش ديـم و کشـت غلات و به تبع آن ، امنيت غذايي را بـه خطـر مي اندازد.
ـ تهديد اشتغال : در اثر کـاهش نـزولات آسماني ، اشتغال در بخـش کشـاورزي تحـت تأثير قـرار مـي گيـرد، بـه طـوري کـه منـابع درآمدي افراد شاغل در ايـن بخـش ، کـاهش مي يابد و به تبـع آن ، مهـاجرت بـه شـهرها و مشکلاتي همچون حاشيه نشيني در شهرها به وجود مي آيد.
ـ رشد صعودي ابـتلا بـه بيمـاري هـاي متأثر از تغيير اقلـيم و شـيوع بيمـاري هـايي نظير مالاريا، کلرو، دنگو و بيماري هاي عفوني ناشي افزايش دما، کاهش منابع آبي و کيفيت آب (سايت روزنامه قدس ، ١٣٨٧).
ـ افزايش آلودگي هوا: آلودگي هوا يکـي از مهم ترين مشـکلات در کـلان شهرهاسـت .
آمارها مؤيد وجود ارتباط ميان آلودگي هـوا و ميزان مرگ ناشي از بيماري هاي قلب و عروق و بيماري هاي تنفسـي اسـت (سـلامت نيـوز، .(1387
ـ بحران کم آبي در آينده ايران : با توجـه به شرايط اقليمي و سيکل هواشناسي ايـران ،
پيش بيني مي شود کـه کشـور در سـال هـاي آينده وارد دوره خشکسالي شود که مي تـوان مشکل بزرگ کم آبي در آينده را براي کشـور تصور کرد (سايت ايدمان ، ١٣٨٧).
- تهديـــد تـــالاب هـــاي بـــين المللـــي کشور: هفت تالاب کشور در معرض تغييرات شديد اکولوژيکي قرار دارند. تالاب ها با ارزش اکولوژيک فراوان مي تواننـد سـهم مهمـي در توسعه پايدار کشور ايفا کنند که تخريب آنهـا خطــر بزرگــي بــراي کشــور بــه همــراه دارد (پژوهشکده محيط زيست جهـاد دانشـگاهي ، .(1385
ـ فرسايش بيش از حد خاک ها: استفاده بــي رويــه از کودهــاي شــيميايي و افــزايش جمعيت باعث از بـين رفـتن کيفيـت خـاک ، افت حاصلخيزي و در نتيجه فرسـايش خـاک مي شود (کريم زاده عقدا، ١٣٨٧).
آثار کمّي عبارت اند از:
- کـاهش اشـتغال در بخـش کشـاورزي ناشي از کـاهش نـزولات آسـماني و افـزايش مهاجرت افراد شاغل در اين بخش به شهرها؛ ـ افزايش مرگ و مير ناشـي از تغييـرات آب و هوايي و آلودگي هوا؛ آثار کيفي عبارت اند از:
ـ تهديد امنيـت غـذايي ناشـي از تغييـر الگوي بارش ؛
ـ امکـان شـيوع بيمـاري هـاي ناشـي از تغيير اقليم مثل مالاريا، کلرو، دنگو و ...؛
- کــاهش کيفيــت آب ، تهديدکننــده ســلامت انســان بــه خصــوص کودکــان و سالمندان ؛
ـ تهديد محيط زيست ، ذخيره سازي آب و ... ناشي از تهديد سلامت تالاب ها و نياز بـه ارائه آموزش در اين زمينه ؛
- نيــاز بــه تربيــت نيــروي متخصــص دکارهکشش اوفررزسيايوآمـخواکشوکافشت ـاوحرازاصن خديزيجهآـنت ؛ ـ ترويج فرهنگ صرفه جويي با توجه بـه خشکسالي و مشکل ايجاد برق در کشور.
٦ـ٢ـ تغييرات جمعيتي
نمودار شماره (١)، هرم سـني جمعيـت ايران در سال هاي ١٣٦٥ - ١٣٧٥- ١٣٨٥ را نشان مي دهد (سايت شبکه آمـوزش ،١٣٨٦ و سايت جغرافيا جغرافيا، ١٣٨٦).