بخشی از مقاله
نقش ارزیابی راهبردی زیست محیطی در ارتقاء پایداری شهر
چکیده
شهرها و نواحی اطرافشان همواره به دلیل تمرکز محیطی کانون هجوم مخاطرات محیطزیستی میباشند و این مسئله به خصوص در شهرهای کشورهای در حال توسعه، نمود بیشتری مییابد. برنامهریزی شهری به عنوان فرایندی در جهت شناخت و تحلیل مشکلات و کشف و ارزیابی راههایی برای دستیابی به اهداف و برآورده ساختن نیازهای شهروندان، همیشه با مشکلاتی اعم از نادیده گرفتن ملاحظات محیطزیستی در جریان تصمیمگیری مواجه میباشد. این امر از یک سو و روند شتابان توسعه از سوی دیگر موجب شده است که امروزه ارزیابی اثرات ناشی از توسعه بر محیطزیست به عنوان بخشی از فعالیتهای توسعه مد نظر قرار گیرد. این امر لزوم ارزیابی راهبردها جهت انتخاب بهترین راهبرد و یا اصلاح آنها را ضروری ساخته است و روشها و فنون گوناگونی برای آن پدید آمده است. ارزیابی راهبردی محیطزیست به عنوان یک ابزار مهم برنامهریزی میتواند اثرات محیطزیستی بالقوه ای که در نتیجه اجرای طرحهای توسعهای پدیدار میشوند را شناسایی کرده و گزینههای منطقی جهت رفع یا کاهش آنها را پیشنهاد نماید. مقاله حاضر باهدف معرفی ارزیابی راهبردی محیطزیست در فرایند برنامهریزی با تاکید بر برنامهریزی شهری ارائه شده و تلاش کرده است تا با شناساندن این روش و ابعاد مختلف آن گامی در جهت معرفی و کاربست آن در نظام برنامهریزی شهری و منطقهای بردارد.
-1 مقدمه
روند شتابان توسعه از یک سو و محدودیتهای محیطی از سوی دیگر نگرانیهای شدیدی رادر سطوح مختلف انسانی ایجاد نموده که نتیجه آن ضرورت لحاظ نمودن معیارهای محیط زیستی در فعالیتهای توسعه است. امروزه ارزیابی محیطی به عنوان بخشی از فعالیتهای توسعه بکار برده میشود، از این رو برنامهریزان برنامههای توسعه به طور فزایندهای با سؤالاتی از این قبیل مواجهاند که چگونه می توان پایداری برنامههای توسعهی پیشنهادی را در مقیاس شهر و منطقه ارزیابی کرد(پارتیداریو1، . (2005
این تفکر که در نظر داشتن ملاحظات محیطزیستی در سطوح بالای برنامهریزی میتواند از بروز مشکلات و نابسامانیهای محیطی بکاهد، منجر به پیدایش رهیافت جدیدی با عنوان ارزیابی راهبردی محیطزیستی گردید. در واقع در این رهیافت با تأثیرپذیری از امکانات و محدودیتهای محیط، روند و نوع توسعه تعیین میشود. لازم است 2 SEA در مرحلهای که برنامهریزی در مقطع مراحل مفهومی است مورد استفاده قرار گیرد تا از این طریق مانع اخذ تصمیمات غیرقابلبرگشت شود. همچنین از این رهیافت برای در نظر گرفتن اثرات عمده و تجمعی حاصل از برنامهها در سطح کلان و راهبردی استفاده میشود. با توجه به رویکرد جدید برنامهریزی شهری در کشور و تحول آن از برنامههای جامع به سمت برنامههای راهبردی لزوم توجه به سطوح جدید ارزیابی که رویکردی راهبردی دارد، بیشتر احساس میشود. SEA به دلیل ماهیت راهبردی خود از پتانسیل مناسب برای تطبیق با چنین برنامههایی برخوردار است. در این مقاله سعی بر آن است تا با معرفی ارزیابی راهبردی محیطزیستی، به بررسی فرایند برنامهریزی و نحوه ادغام SEA در فرایند برنامهریزی شهری پرداخته شود. در راستای پژوهش این سؤال مطرح است که به منظور سوق دادن روند توسعه به سمت پایداری، چگونه میتوان از روش SEA استفاده نمود؟ و نقش SEA در ارتقاء فرایند کاربری اراضی به چه نحوی میباشند؟
-2 فرایند برنامهریزی
فرایند برنامهریزی یک فرایند ممتد، مرکب و فراگیر است که در یک چارچوب وسیع حق انتخاب صورت میگیرد و دارای مراحل و گامهای مختلفی است که به طور مستمر و دورانی مراحل تصمیمات پیشین را بررسی کرده و بازده این فرایند اثرات مستقیم و جانبی بر محیط مورد برنامهریزی(شهر) در راستای بهبود کیفیت محیطزیست شهری صورت میگیرد. این فرایند دارای مراحل هفتگانه زیر است(نمودار.(1
نمودار (1) فرایند خاص برنامهریزی(زهره دانش پور، (1388 -2-1 مراحل فرایند برنامهریزی شهری و جایگاه ارزیابی در فرایند برنامهریزی شهری
نخست- پژوهش محیط:1 که بر اساس ارزشهای شخصی و گروهی و نیاز و خواستههایی مسائل و مشکلات شهری صورت میگیرد که پارهای از آنها از طریق بررسی کالبدی و محیطی بدست میآید؛ دوم- تعیین اهداف:2 با تعیین اهداف، مقاصد مشخصی که لازم است برای رسیدن به اهداف برآورده شوند، تعیین میگردند؛
سوم- راههای ممکن اقدامات:1 که برای برآوردن مقصودها و رسیدن به هدفها مورد مطالعه قرار میگیرد؛ چهارم- ارزیابی راههای ممکن:2 بر اساس وسایلی که در اختیار هست، مخارجی که برای تسلط بر نیروهای بازدارنده آنها به وجود میآید و منافعی که احتمالاً به وجود میآید، نتایج اقدامات بررسی میشوند؛ پنجم- تصمیمگیری و اقدام و اجرا؛ ششم- ارزیابی میزان دستیابی اهداف.
هدف از مرتبط کردن ارزیابی با مراحل برنامهریزی دو موضوع میباشد:
الف- بالا بردن کیفیت تصمیمگیری: با بالا رفتن کیفیت یافتههای گردآوریشده در مورد اثرات رفاهی برنامههای گوناگون، کیفیت طراحی و تصمیمگیری نیز افزایش مییابد. درک بیشتر اصول و روشهای ارزیابی، کمک موثری به روند تصمیمگیری است.
ب- بالا بردن کیفیت طراحی: درک بیشتر اصول و روشهای ارزیابی و بهکارگیری آنها در طراحی برنامهها، سبب بالا رفتن کیفیت آن میشود و طرحهایی ارائه میشود که معایب و مزایا آن آشکار است (سیف الدینی،. (1383
اصولاً فعالیتهای ارزیابی در ارتباط با سیستمهای هدفمند و برنامهریزی شده مطرح میباشد و در فعالیتهای فاقد برنامه بحث از ارزیابی بیهوده است. برای شناخت بیشتر فعالیتهای ارزیابی لازم است جایگاه آن را در فرایند برنامهریزیمخصوصاًبرنامهریزی شهری و منطقه ای مشخص گردد.
-3 تعریف ارزیابی و انواع آن
از ارزیابی تعاریف متعددی صورت پذیرفته است که جهت کسب شناخت بیشتر به طور خلاصه به تعدادی از آنها اشاره میشود.
· ارزیابی،اقدام پیچیدهای است که به جستجوی عوامل مربوط به عملکرد و اثربخشی طرح و پروژهای میپردازد تا انجامپذیری آن را تشخیص دهد و راه حل مشکلات اجرایی را بیابد و پروژهها و طرحهای مفیدتری را برای آینده پیشبینی نمایند(کیاکجوری، . (1366
· ارزیابی یک روش و ابزار برای شناخت اثرات و نتایج بوجود آمده، موجود یا احتمالی عملکردها، فعالیتها و طرحهاست. ارزیابی با این مفهوم، هدفش سنجش مشخصهها و عارضههای شهری میباشد. سنجشی که در پی پیدا کردن بیانی برای نشان دادن میزان اختلاف در کیفیات یا خصیصههای مشخص است. سنجشی که برای کمک به کسب اطلاعات در مورد برخی عارضههای مشخص و غیره؛ تسهیل در مقایسات تشریحی از طریق نمایش اختلافات؛ و آزمون فرضیههاست(قراگزلو، .(1365
از بررسی تعاریف فوق میتوان به سه نکته اساسی پی برد که در اغلب تعریف مذکور به نحوی به آنها اشاره شده است.
الف) تنظیم و تدوین اهداف و معیارها: معمولاً هر طرح یا برنامه برای نیل به اهداف و معیار هائی تهیه میشود که برای انجام ارزیابی اهداف و معیارهای مذکور بایستی معلوم و مشخص گردد.
ب) ارزیابی دستیابی به اهداف و معیارها: کم و کیف رسیدن به هدفهای طرح و برنامه و مسائل پیشبینی و پیشبینی نشده، در طول برنامه(آثار و نتایج) رکن اساسی فعالیت ارزیابی است.
ج) بهرهبرداری از نتایج: هر تحقیق یا فعالیتی جهت نیل به نتایج معینی انجام میشود و نتایج مذکور در ارزیابی باید به نحوی باشد که بتواند در جهت تصحیح روند برنامهریزی بکار گرفته شود.
بنابراین ارزیابی کوششی است هدفمند و دارای فرآیند مشخص، که به منظور بهبود و ارتقاء کیفی فعالیتهای انسانی انجام میشود.
-3-1 هدف ارزیابی در برنامهریزی شهری
هدف ارزیابی همان طور که از تعاریف ذکرشده برمیآید، ارتقاء سطوح مختلف و بر طرف کردن نیازهای مدنظر در کل فرآیند است ،در یک نگاه جامع به مفهوم هدف میتوان گفت که " اهداف بر اساس ویژگیها ، خصوصیات مشخصات و صفاتی که دارند میتوانند به انواع گوناگون طبقهبندی شوند" ( نور محمد زاده، .(1387 در واقع ارزیابی در برنامهریزی شهری با بررسی نقاط ضعف ، قوت ، فرصتها و تهدیدها به عنوان عوامل داخلی و خارجی و هدف کلان مفهوم ارزیابی به صورت یک غایت معین در هر سطح به بیان راه حل متناسب با سطح مفروض میپردازد و در یک بیان کلی میتوان اینگونه اظهار داشت که " وقتی یک ارزش به صورت مسئله در میآید مورد ارزیابی قرار میگیرد" (دیوئی،.(1369
-3-2 تقسیم بندی ارزیابی در برنامهریزی شهری و منطقهای
ارزیابی به طور مستتر و مستمر در تمامی مراحل برنامهریزی وجود دارد و صاحبنظران در کلیه مراحل فرآیند برنامهریزی شهری جایگاه خاصی را برای ارزیابی در نظر گرفتهاند، اصولاً دقت و ارزش کار در دقت بر مسئله ارزیابی میدانند لیکن با توجه به هدف و شرایط ارزیابی – انواع مختلفی از روشهای ارزیابی وجود دارد، برای مثال فالودی و ووگد 1 روشهای ارزیابی به کار گرفتهشده در برنامهریزی شهری و منطقهای را در 3 گروه زیر طبقهبندی میکند:
الف) روشهای ارزیابی پولی2 که در آنها چارچوب ارزیابی بر مبنای مقادیر پولی صورت میپذیرد، مثل روش تحلیل تأثیر هزینه، روش هزینه ـ فایده و روش تحلیل آستانهای.
ب) روشهای ارزیابی جامع (کلی)3 که نه تنها پیامدهای مالی و پولی بلکه اثرات و پیامدهای غیر پولی گزینهها نیز مورد تحلیل قرار میگیرند. مثل جدول ترازنامه برنامهریزی و تحلیل تأثیر بر جامعه.
ج) روشهای ارزیابی چند معیاری که در آنها امکان تحلیل و ارائه کلیه اطلاعات موجود در مورد گزینهها بر اساس معیارهای متفاوت و چندبعدی وجود دارد. این روشهای ارزیابی ممکن است کاملاً کمی باشند ( مثل روش ماتریس دستیابی به اهداف)، یا کلاً کیفی باشند (مثل روش تحلیل نظام) و یا ترکیبی از اطلاعات کیفی و کمی (مثل روشهای تحلیل اثرات زیستمحیطی) (زبردست، .(1380
از نظر موضوع و رشته ایی که در آن ارزیابی مطرح میشود، ارزیابیها به سه نوع ارزیابی محیطزیستی، ارزیابی اجتماعی و ارزیابی اقتصادی تقسیم میشوند.
4 -ارزیابی اثرات زیستمحیطی
عبارت ارزیابی اثرات محیطزیستی به عنوان یک رویکرد ساختاری، نخستین بار به طور رسمی و قانونی بر اساس بند(102(2)(c قانون خط مشی محیطزیست آمریکا در سال 1969 تعریف گردیده است. در نوشتههای متعددی که تا زمان حاضر انتشار یافته است، ارزیابی اثرات محیطزیستی از تعاریف زیادی برخوردار بوده است. جمعبندی دیدگاههای مختلف نشان میدهد که ارزیابی محیطزیستی ، دارای یک پایه قانونی و خط مشی برای شناسایی اثرات مثبت، منفی، کوتاه و بلندمدت در محیطزیست با توجه به فعالیتهای یک پروژه پیشنهادی دولتی یا خصوصی است(منوری،.(1384
ارزیابی محیطزیستی تحلیل پیامدها یا اثرات محیطزیستی یک طرح، برنامه، یا رشته فعالیت را گویند. اثرات احتمالی یک فعالیت در این نوع ارزیابی بر اساس معیارهای معین، با شرایطی که فعالیتهای جایگزین ایجاد میکنند، مقایسه میشوند(کومار4، (1993
هدف ارزیابی محیطزیستی بیش از همه، بهبود فرآیند تصمیمگیری در مورد پروژه، برنامهریزی، طراحی و اجرای آن است. به عبارت دیگر مهمترین هدف ارزیابی محیطزیستی معرفی و بررسی سیستماتیک مسائل محیطزیستی در تمامی مراحل مهم تصمیمگیری فعالیتهای خاص آن است. ارزیابی محیطزیستی دارای اهداف متعددی است و میتوان آن را نوعی کمک به تصمیمگیریها دانست که به عنوان یک ابزار برای دستیابی به توسعه پایدار بکار میرود(منوری، .(1384
-5ارزیابی راهبردی زیست محیطی
همچنان که توجه دنیا به سمت پایداری و اثرات جمعی معطوف میشود، مفهومSEA بیشتر مـورد توجـه قرارگرفتـه و ضـرورت آن بیشتر احساس میشود.چه این کار از طریق فرآیندهای عمیق و ساختارمند و قوانین مرتبط باشد و چه به عنوان فرآیندی برای تغییر و اصلاح نظرات و چه از طریق برنامهریزی و سیاستگذاری بهتر باشد،SEA به عنوان مفهومی که محتوای مناسـب و منطقـی بـرای محیط و یکپارچهسازی فرآیند تصمیم سازی با نتایج حاصل از اثرات ترکیبی و درازمدت را فراهم میآورد، دیـده مـیشـود. خصوصـا انجام دهندگان SEA دریافتهاند که EIA باید بیشتر به سمت درک این مفهوم و یکپارچهسازی اصول توسعه پیش رود و فقـط روی مفاهیم محیطی زیستی تکیه نکند(پارتیداریو و کلارک1، .(1399
تعریف SEA چندان ساده نیست .گروهی سعی کردهاند آن را ارزیابی زیستمحیطی سیاستها، برنامههای جامع و کـاربردی تعریـف نمایند .یک تعریفنسبتاً "جدید و جامع که توسط" تریوال "در سال 1992 ارائه شد بدین صورت است:
"فرآیند جامع و سیستماتیک و فرمولبندی شده که به ارزیابی اثرات زیستمحیطی سیاستها، برنامهها و پروگرام ها، در نظـر گـرفتن دیگر گزینه ها، تدوین و ارائه گزارشی مکتوب در مورد یافته های فرایند ارزیابی و بحث در مورد این یافتهها در فراینـد تصـمیمگیـری میپردازد"(تریوال2، .(1992
تعریف فوق SEA را به صورت حالت فراگیر EIA مطرح میسازد و این موضوع از بهکارگیری اصطلاحات آن در تعـریفش مشـخص است. اصطلاحاتی مانند" فرآیند سیستماتیک"،" تهیه گزارش "و" بهکارگیری یافته های ارزیابی در فرآیند تصمیم سـازی ."مفهـوم فوق در تعریف پیشنهادی" سدلر و ورهیم "نیز به چشم میخورد( پارتیداریو، .(2005
-5-1 جایگاه SEA در سطوح سیاستگذاری، برنامه و پروگرام ها
طی سالهای گذشته ارزیابی راهبردی زیستمحیطی یا SEA به عنوان یکی از اشکال ارزیابی زیست محیطی به شمار میآمد که میتوانست مدیران و رهبران را در تصمیمات برنامهریزی یاری رساند .هرچند که اگرSEA را یکی از اعضای خانواده ابزارهای ارزیابی اثرات بدانیمکاملاً قضاوت منصفانه ای انجام دادهایم. مجموعه ای از روشها و ابزارها وجود دارد که سطوح مختلف تصمیم سازی از سیاستها تا برنامههای کاربردی را پوشش میدهند. در شکل شماره 1 میزان تمرکز برای ارزیابی اثرات در سطوح مختلف تصمیم سازی نشان داده شده است که از موضوعات بسیار وسیع و نامطمئن شروع شده و تا موضوعات با درجه تمرکز بالا- برنامههای کاربردی -ادامه مییابد.
اگر مدل ارائه شده در شکل شماره 1 را بپذیریم، واضح است که هر شکلی از ارزیابی اثرات در سطوح مختلف تصمیم سازی را باید متناسب با میزان وسعت و مقیاس عمل آن مورد بررسی قرار داد. علی رغم آن که فرمهای مختلف ذکر شده با SEA قابلیت انطباق را پیدا میکنند ولیمعمولاً "آن را ابزاری برای ارزیابی به شمار میآورند که سطوح بالاتر از پروژه را مورد ارزیابی زیستمحیطی قرار میدهد( پارتیداریو، . (2005
