بخشی از مقاله
مفهوم و ماهیت بهره وري در ترویج کشـاورزي
چکیده
مطالعات و پژوهش هاي بهرهوري در نظامهاي آموزشی بویژه در نظام ترویج کشاورزي براي مقایسه میان زمان ها و مکان هاي متفاوت و نیز براي آگاهی از روند فعالیت ها جهت برنامهریزي هاي بهتر امري ضروريترویج است. »بهرهوري کشاورزي« به عنوان فرآیندي مداوم و مستمر از مجموع کارایی، ثمربخشی، اثربخشی، خردگرایی و توجه به سطوح کیفیتهاي استاندارد شدة این نظام تلقی میگردد که هدف خود را باید در جهت به دست آوردن حداکثر منافع و توانایی ها با توجه به منابع و امکانات موجود قرار دهد. بنابراین، فعالیت هاي این نظام، نیازمند برنامهریزیهاي عاقلانهاي است که باید با توجه به عوامل غیرملموس توسعه یعنی استعدادها، انگیزهها، علایق، موقعیت ها، مهارت ها، ارزش ها و سایر توانایی ها و ویژگی هاي عوامل آموزشی صورت پذیرد. چنین فرآیند برنامهریزي شدهاي نیازمند آگاهی از کلیه عوامل مؤثر بر بهبود بهرهوري و افزایش آن میباشد؛ تا آنگاه نتایج ارزشمند فعالیت هاي آن بتواند به صورت مؤثر و مفیدي در اختیار سیاستگذاران، برنامه ریزان و مجریان قرار گیرد.
کلمات کلیدي: بهرهوري، اثربخشی ، کارایی ، بهرهوري ترویج، رضامندي، بهرهوري جزئی، بهرهوري کل
مقدمه
منابع در هر کشور محدودند و بالطبع باید از این منابع محدود استفادة بهینهاي به عمل آید. در دنیاي امروز آن کشوري پیشرفتهتر محسوب میگردد که از مواد و امکاناتی که در اختیار دارد، اعم از داخلی و یا خارجی، بهتر استفاده نماید و ارزش افزودة113 بیشتري ایجاد کند. امروزه، ارزش به این نیست که چقدر تولید شده و چقدر سود به دست آمده است؛ بلکه ارزش به آن است که در ازاي چه مقدار سرمایهگذاري و چه هزینههایی، چه پروژههایی به اجرا درآمده استحج(ت،1374، ص.(19
امروز، بهرهوري به عنوان یکی از مهمترین زمینههاي توسعه مطرح است و تلاش براي دستیابی به حد مطلوبی از آن جزء اهداف عالی و استانداردهاي زندگی مردم دنیا تلقی میگردد .(Tolentino, 2000, P.55) انسان در طول تاریخ سعی در کسب حداکثر بازده از حداقل منابع داشته است. با این وجود، اندازهگیریهاي دقیق بویژه از نقطه نظر اقتصادي در چند دهه اخیر با پیچیدهتر شدن روابط و مناسبات اقتصادي، بیش از پیش مد نظر قرار گرفته است. بهرهوري نیز بویژه از اواسط قرن بیستم، به عنوان یک اصطلاح اقتصادي، به صورت علمیتري از جانب انسان مورد کنکاش و تعمق قرار گرفت.
بهرهوري به صورت یک حرکت بینالمللی، پس از جنگ جهانی دوم، ابتدا در اروپا و سپس در آسیا، باایجاد مؤسساتی مستقل، مورد توجه جدي قرار گرفت. در اروپا، "مرکز بهرهوري اروپایی "114(EPA) و در سال 1961 "سازمان بهرهوري آسیایی " 115(APO) تشکیل گردید116 (دشتی، 1374، ص.(58 در سالبه 1171965 ایران نیز عضویت APO درآمد و تا سال 1370 به دلیل وابستگی شدید به درآمدهاي سرشار ارزي حاصل از فروش نفت خام، باعث شد تا بسیاري از معضلات به صورت موضعی و موقتی برطرف شوند و پرداختن به مفهوم بهرهوري و نیز شناخت دقیق فرهنگ بهرهوري کشور که خود مقولهاي بسیار پیچیده و از نظر مفاهیم علمی و عملی بسیار گسترده میباشد، همچنانناشناختهسال بماند. در 1372ایران، "سازمان بهرهوري ملی " 118(NIPO) زیر نظر وزارت صنایع سنگین بوجود آمد.119در ادامه در سال 1373، هفته اول خردادماه به نام "هفته بهرهوري" نامگذاري گردید ولی متأسفانه، در آن سال و بعد از آن، واژة بهرهوري، جز حالتی تبلیغاتی جایگاه واقعی خود را در جامعه نیافته صبا،است (1375،ص7 (
به طریق اولی، در چین شرایطی توجه چندانی به بهرهوري ترویج کشاورزي هم وجود نداشته است. این در حالی است که در کشورهاي پیشرفته، این امر مورد عنایت خاصی بوده است. به عنوان مثال Bauer و Hancock در پژوهشی با عنوان "بهرهوري مخارج تحقیقات کشاورزي در آمریکا" ضمن استفاده از تابع تولید "کاب _ داگلاس" 120 نسبت به محاسبه بهرهوري نهایی نهادهها اقدامیزدانی،نموده اند (1375، ص. 87 (
این در حالی است که بدانیم مقدار توجه محدودي هم که در سالهاي اخیر به مفهوم بهرهوري وجود داشته، بیشتر معطوف به بهرهوري صنایع و نیز سنجش و تحلیل بهروري پدیدههايکمی بوده است. اکثر سمینارها و کنفرانسهایی هم که برگزار گردیده و کتابهایی هم که نگاشته شدهاند بیشتر معطوف به همین زمینههاست. لیکن اینک با توجه به نقش مهم و خطیر ترویج کشاورزي در فرآیند توسعه کشاورزي و بالطبع توسعه کلان کشور، لزوم تعمق در بهرهوري فعالیتهاياز این حیطه علوم کشاورزي بیش از پیش پراهمیت مینماید.
تعریف بهره وري در ترویج کشاورزي
بهرهوري در فرهنگ عمومی یک اصطلاح شایع و داراي محتویاتنسبتاً واضحی است که انواع و مصادیق فراوانی براي آن ذکر میشود (سازمان بهرهوري ملی ایران، 1376، ص.(2 براي بهرهوري بسته به موارد کاربرد آن، تعابیر و تعاریف متعددي ارائه شده است. از آنجا که این مفهوم بیشتر از بعد اقتصادي مد نظر قرار گرفته، تعاریف موجود نیز بیشتر ابعادکمی آن را تبیین کرده و تشریح ابعاد کیفی آن کمتر مورد توجه بوده است. بر همین اساس، در این قسمت، ضمن ارائه تعاریف متعددي از بهرهوري، سعی بر آن است تا مفهوم جامع و مانعی از آن ارائه گردد. ضمن اینکه تعریف عملیاتی که این تحقیق از بهرهوري تعقیب میکند در فصل اول ارائه گردید.
در فرهنگ فارسی عمید "بهرهوري" به معناي بهرهبري، داراي بهره، سود بردن و بهرهبردار بودن معنا شدهعمید،است ( 1369، ص.(327 واژة "بهرهوري" یا "بهرهبري" در فرهنگ فارسی معین به معناي سود بندگی و یا فایدگی و کامیابی است. این اصطلاح در انگلیسی با واژة "Productivity" که به معناي سرشاري، حاصلخیزي، باروري و استعداد تولیدي است معادل قرار داده شدهپروا،است ( 1379، ص.(47
رایجترین مفهوم از بهرهوري که در موارد زیادي استفاده میگردد معادل گرفتن بهرهوري با نسبت "ستاندهها"121 بر "دادهها"122 است و این همان مفهومی است که در ترویج، معادل "کارایی"123 در نظر گرفته میشود که خود در اقتصاد کشاورزي به صورتی وسیعتر و در قالب "کارایی فنی"124، "کارایی تخصیصی"125 و "کارایی اقتصادي"126 مورد کنکاش قرار میگیرد. از این رو، از دیدگاه یک مدیر یا کارفرما، بهرهوري یعنی کارایی بیشتر با صرف منابع کمتر و در نتیجه افزایش سود از طریق تولید محصول بیشتر (خاکی، 1375، ص.(9 بنا بر گزارش سازمان بهرهوري ملی ایران 1376)، ص(2،
بهرهوري به معناي تولید کالاها و خدمات یا مجموعهاي از کالاها و خدمات (ستاندهها) به یک یا چند دادة (دادههاي) مؤثر در تولید آن کالاها و خدمات است. دادههایی که ممکن است زمین، نیروي انسانی، سرمایه، انرژي، فناوري و ... باشند.127
معادل گرفتن بهرهوري با کارایی بویژه در رابطه با بهرهوري کار، از جانب مراجع معتبري نظیر APO وجودمرکزدارد . مطالعات و برنامهریزي و اقتصاد کشاورزي وزارت کشاورزي128، 1374، ص.(11 در نظر گرفتن بهرهوري به معناي کارایی، تأکید بر حداقل کردن هزینهها و یا حداکثر کردن میزان سود دارد ولی باید دانست بهرهوري تنها این نیست و تنها به عنوان یکی از ابعاد خود به معناي کارایی بیشتر با تأکید بر افزایش فیزیکی تولید استنژاد،(موسی 1374، ص.(12 بر همین اساس،
برخی از متخصصان، توجه به مفاهیم کیفی و اجتماعی را نیز در تعریف بهرهوري دخیل دانستهاند. برخی از این تعابیر در زیر آمده است.
بهرهوري، مرتفع ساختن نیازهاي مادي و معنوي انسان، بویژه با توجه به محدودیت منابع و با عنایت به اینکه بعضی از نیازها مربوط به ورود انسانها به حیات معقول که سیر حرکت هدفدار بشري است، میباشد (جعفري، 1376، ص.(97
بهرهوري، فرهنگی است که در آن، هر انسان متفکر و هوشمند، فعالیتهاي خود را با ارزشها و واقعیات منطبق میسازد و از این طریق بهترین نتایج را در جهت کسب اهداف مادي و معنوي کسبخاکی،کندمی (1375، ص.(15
بهرهوري، یک نگرش واقعگرایانه به زندگی و ذهنیت و گرایش فرد به سوي انجام کاري است که میتواند با بهرهگیري از مشارکت مردمی به نحو مطلوب خاکی،انجام گیرد (1375، ص.(15
بهرهوري، نشانگر درجه دستیابی به اهدافی نظیر آسایش جسمی و روانی، بهبود کیفیت کار و زندگی است که قرار است از راه فعالیتهاي اقتصادي تحقق یابد (علیمراد و میرگلو، 1373، ص(5
بهرهوري در جهت تحقق اهداف و آمالی است نظیر توازن میان فکر و عمل، یافتن کوتاهترین و بهترین مسیر براي رسیدن به هدف، تحقق رضایت افراد از کار و محیط کاري، دورنگري و آیندهنگري بدون داشتن آرزوهاي بزرگ و غیرعملی، ایجاد فضایی خلاق، یافتن مناسبترین روشهاي انجام کار، زمینهسازي مدیریتی اخلاقی و تشکیلاتی در همه سطوح، همگام و هماهنگ ساختن علم، عمل، اخلاق، امکانات، نیازها و اهداف، ایجاد توازن میان کمیت و صبا،کیفیت ( 1375، ص.(14
