بخشی از مقاله
نقش صنعت گردشگری روستایی در توسعه روستاهای ایران
چکیده:
گردشگری روستایی در دنیای امروز یکی از بخشهای مهم فعالیتهای اقتصادی محسوب میگردد. این فعالیت مهم اقتصادی از دیدگاههای مختلفی مورد توجه قرار گرفته است. بعضی آن را به عنوان بخشی از بازار گردشگری میشناسند و عدهای نیز آن را سیاستی برای توسعه روستایی قلمداد میکنند. سؤال این است که گردشگری روستایی چه نقش و اثری در توسعه روستایی و توسعه روستایی پایدار دارد؟ در دهه پایانی قرن بیستم بسیاری از برنامه ریزان اجتماعی ـ اقتصادی در کشورهای اروپایی گردشگری را روشی مطمئن با چشم اندازی بسیار روشن برای توسعه روستاها بویژه محرومترین آنها معرفی کردهاند. مطالعات انجام شده در کشورهای فرانسه، اتریش، سوییس، انگلستان، ایرلند، تایلند و ژاپن نشان میدهد که گردشگری روستایی بسرعت در اقتصاد روستایی رشد کرده و مکمل فعالیتهای کشاورزی شده است. ماهیت صنعت گردشگری ایجاد اشتغال و درآمد، متنوع سازی اقتصاد مشارکت اجتماعی و استفاده از منابع محلی است. از آنجا که بخش اعظم مشکلات عقب ماندگی و توسعه نیافتگی روستایی نیز به فقدان این صنعت بر میگردد، گردشگری روستایی با حل مسائل و مشکلات فوق میتواند به توسعه روستایی کمک نماید. بر این اساس در این مقاله سعی میشود با بررسی منابع و اطلاعات موجود، از روش میدانی و کتابخانه ای نقش صنعت گردشگری روستایی در توسعه روستاهای ایران مورد بررسی و تجزیه و تحلیل قرار گیرد.
واژههای کلیدی: گردشگری روستایی، توسعه روستایی، توسعه پایدار، گردشگری پایدار.
1
-1 مقدمه:
صنعت گردشگری با ویژگی خاص خود صنعتی پویا با آیندهای روشن تلقی میشود، سرمایه گذاری در این صنعت در تمام کشور های دارای جاذبههای جهانگردی رو به افزایش است، امروزه جذب گردشگران خارجی به رقابتی فزاینده در بین نهادهای درگیر در صنعت گردشگری تبدیل شده است، زیرا این صنعت نه تنها در پیشبرد اقتصاد ملی و در آمدهای ارزی نقش دارد بلکه صنعتی است پاکیزه و عاری از آلودگی و در عین حال ایجاد کننده مشاغل جدید. گردشگری برای کشورهای دارای جاذبههای جهانگردی نظیر ایران میتواند به مهمترین منبع کسب در آمد ارزی تبدیل شود، مشروط بر اینکه برنامهریزی صحیح و همه جانبه توام با آینده نگری برای آن تنظیم و اجرا شود . سرمایه گذاری جهانی در صنعت گردشگری حاکی از آن است که گردشگری صنعتی از زمره صنایع توزیع کننده درآمد است و هنگامی که جهانگرد وارد کشور میشود در مقابل خدماتی که به وی ارائه میشود باید هزینه پرداخت کند و این پرداخت ارزی خواهد بود، لذا این صنعت میتواند جایگزین اقتصاد تک محصولی یعنی درآمد نفتی گردد. اینکه امروزه مشاهده میشود که کشورهای صنعتی اروپا و آمریکا تمام نیرو و توان خود را در جهت جذب جهانگرد به کار میگیرند موید جایگاه این صنعت در اقتصاد است، عایدی حاصل از گردشگری پایدار و در عین حال امکان بهره برداری از آن در کوتاه مدت فراهم است. همچنین اشتغال زایی در این صنعت بالا بوده و نیروی انسانی مورد نیاز آن محتاج به آموزش بلند مدت نمیباشد. امکانات موجود در ایران نشان میدهد که ایران ظرفیت پذیرایی بیش دو الی سه میلیون گردشگر خارجی را در سال دارا میباشد و اگر در زمینه جذب گردشگران برنامهریزی و موانع موجود رفع شوند و آن موارد فرا قانون برای کسانی که از حاشیه امنیتی برخوردار بوده و معمولا برای ناامن جلوه دادن کشور برای جهانگرد کلا به سر عقل آمده و به ماهیت اصیل این صنعت درآمد زا پی ببرند ما شاهد رسوب گردشگران خارجی در کشور بسیار زیاد خواهیم بود و این یعنی دستیابی به درآمد ارزی چشمگیر. کارشناسان ژئواساتیک بر این باورند که قرن آینده قرن قومیتها و ملیتها و تقسیم بندی جهان براساس فرهنگ و مذهب خواهد بود، لذا نیاز ارتباط بین اجزای مردم بیش از پیش نمود خواهد کرد که لازمه آن نظریه و تئوریهایی است که شهر سازان و برنامه ریزان همان مرز و بوم و با درک و احساس مشکلات و موانع موجود و ملموس و شناخت اهم قابلیتها و استعدادهای بالفعل و عدم تقلید محض از مدلها و نظریات کشورهای پیشتاز غربی در زمینه شهرسازی که صرفا برای همان منطقه و کشور خاص و بر اساس شرایط اقلیمی و زمانی آن تهیه شده و استفاده از نقاط قوت مدلها و تئوریهای مزبور و تبیین و ارائه راهکارهای راهبردی به منظور پیشبرد اهداف توسعه محوری و مرتفع ساختن کاستیهای موجود میباشد از منظر توسعه پایدار منطقی ست که مقوله گردشگری را عاملی تاثیر گذار و تعیین کننده در اثر جوامع بشری و کشورها دانست. صنعت گردشگری در جهان توسعه فراوانی یافته است و بسیاری از کشورها از این راه توانستهاند وضعیت خود را بهبود بخشند و از مشکلاتی مانند بیکاری، پایین بودن سطح درآمد سرانه و کمبود درآمد ارزی خویش بکاهند. صنعت جهانگردی بزرگترین و متنوعترین صنعت در دنیا به حساب میآید بسیاری از کشورها این صنعت پویا را منبع اصلی درآمد، اشتغال زایی، رشد بخش خصوصی و توسعه زیر ساختها میدانند . صنعت گردشگری امروزه به قدری در توسعه اقتصادی و اجتماعی کشورها اهمیت دارد که اقتصاددانان آن را صادرات نامرئی نیز مینامند. اصطلاح جهانگردی و مسافرت گاهی به جای یکدیگر به کار می روند در این جا تعریف مسافرت همانند تعریف جهانگردی است اما سفری است که درجه هدفمندی آن بیشتر است اصطلاحات توریسم و توریست گاهی اوقات بیانگر علاقه اندک جهانگرد به محلی است که از آن بازدید می کند.
صنعت جهانگردی را میتوان به انواع زیر طبقه بندی کرد :
(1 توریسم بین المللی محدود به داخل: دیدن یک کشور توسط افراد غیر مقیم آن کشور (2 توریسم بین المللی محدود به خارج: مراجعه افراد غیر مستقیم یک کشور به کشور دیگر
2
(1 توریسم داخلی: دیدن یک کشور توسط افراد مقیم آن کشور (7توریسم محلی : توریسم بین المللی محدود به داخل، توریسم داخلی
اصطلاحات توریسم و توریست اولین بار در سال 1014 توسط اتحادیه ملل متحد مورد استفاده قرار گرفت. توریسم به عنوان سفر افراد به خارج از کشور و با مدت زمان بیش از 27 ساعت اطلاق میشود.
گردشگری روستایی: گردشگری روستایی، گردشگری کشاورزی، طبیعت گردی و گردشگری سبز از جمله تعابیر متعددی هستند که به فعالیتهای گردشگری واقع در خارج از شهرها اطلاق میگردد.
توسعه روستایی: بانک جهانی توسعه روستایی را اینگونه تعریف می کند : توسعه روستایی، راهبردی است که برای بهبود زندگی اقتصادی و اجتماعی گروههای خاصی از مردم (روستاییان فقیر) طراحی شده است.
توسعه پایدار: توسعه پایدار به عنوان فعالیتی شناخته شده است که نه تنها منابع طبیعی و فرهنگی را حفظ کند، بلکه ظرفیت آن را برای ایجاد درآمد و اشتغال افزایش دهد . برای دستیابی به موفقیت در یک جامعه، گردشگری به بهبود زندگی ساکنین و حفاظت از محیط زیست محلی، طبیعی و فرهنگی برنامهریزی و مدیریت شود.
گردشگری پایدار: گردشگری پایدار نشات گرفته از توسعه پایدار می باشد و لذا با توجه بـه اینکـه توسـعه پایـدار از اصـول و مبـانی پیشرفت اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی و سیاسی در جهان محسوب میشود.
میسرا در باب توسعه روستایی، چارچوب تئوریک، نظریه که امروزه مطرح است بر دو جنبهای بودن توسعه شدیداً میتازد و معتقـد است که توسعه شهری، روستایی، صنعتی و کشاورزی و ... باید با در نظر گرفتن شرایط در اولویت قرار گیرند و تاکید صرف بـر هـر یک از آنها باعث انحراف مسیر توسعه خواهد شد. میسرا معتقد به الگوی مراکز رشد به عنوان مطلوب ترین راهبرد توسعه روسـتایی است و با تأکید بر توسعه روستایی متکی بر بنیان قوی صنعتی که همزمان توسط دولـت و مـردم انجـام مـی شـود الگـوی توسـعه خویش را بنیان میگذارد و اصلاحات ارضی در روستاها را امری ضروری میداند.
-2 بیان مساله:
در شرایطی که قرن بیستم به پایان رسیده است، هنوز توسعه روستایی با مسائل و چالشهای متعددی مواجه است، چرا که، راهبردهای گذشته در زمینه توسعه روستایی موفقیت آمیز نبوده و نتوانستهاند مسائلی همچون فقر، اشتغال، بهداشت، امنیت غذایی و پایداری محیط زیست را تأمین کنند، این راهبردها در توزیع منافع حاصل از رشد و توسعه نیز موفق نبوده و سبب ایجاد مشکلات متعددی برای نواحی روستایی شدهاند، این مسئله باعث شده است که در سالهای اخیر بار دیگر توسعه روستایی مورد توجه قرار گرفته و نظریه پردازان، برنامه ریزان و مجریان حکومتی در صدد برآیند تا با ارائه راهکارها و روشهای جدید، از معضلات و مسائلی که این نواحی گریبانگیر آن هستند بکاهند.
-3 ضرورت انجام پژوهش:
از انواع مهم و در حال رشد توریسم، توریسمی است که مربوط به روستا و مناطق روستایی میباشد. توریسم وابسته به روستا در کشورهایی که دارای صنعت توریسم رشد یافته ای هستند به شدت در حال گسترش و رشد میباشد، کشورهایی نظیر آمریکا، اطریش و ... از زمره این کشورها می باشند. این انواع توریسم مربوط به روستا و محیط روستایی و طبیعی نقش مهمی در توسعه پایدار روستایی دارند. چرا که توسعه پایدار روستایی عبارتست از وحدت میان ابعاد اجتماعی، اقتصادی، فرهنگی و زیست محیطی به منظور بالا بردن سطح معیشت و رفاه مردم روستایی است. در توسعه پایدار روستایی توجه به عوامل زیست محیطی از اهمیت بسیاری بر خوردار میباشد. این نوع توریسم باعث رونق همه جانبه روستا است، چرا که در زمینه توسعه کالبدی روستا و زیر ساختها، ایجاد زیر ساختها و مکانهای اقامتی، تفریحی و ... در محیطهای روستایی برای گردشگران، در نهایت به نفع خود مردم
3
روستایی است. همچنین به رونق اقتصادی و تنوع کسب و کار در روستا افزوده و درآمد روستاییان را افزایش میدهد. بدلیل برخوردهای فرهنگی و اجتماعی با گردشگران باعث رشد اجتماعی و فرهنگی مردم روستا میشود و به دلیل ایجاد مشاغل جدید و افزایش درآمد از مهاجرتهای روستایی جلوگیری میکند.
توریسم با هدف دیدن و بهرهمندن شدن از طبیعت، زیباییها و دیگر جاذبههای روستا انجام میگیرد، میتواند به عنوان یک ابزاری برای توسعه روستایی در روستاهای هدف گردشگری مورد استفاده قرار گیرد، به شرط اینکه از روی برنامه ریزی و مشارکت مردم و مدنظر قرار دادن اثرات مثبت و منفی آن و در نظر گرفتن جوانب دیگر کار باشد، همچنین در رابطه با فرهنگ روستا، ورود توریسم به روستا باعث بعضی از اختلالات فرهنگی میشود و باعث جایگزینی فرهنگ شهری در محیط روستایی که تناسب کاملی با آن ندارد میشود.
یعنی یکی از راهکارهای اساسی برای توسعه مناطق روستایی توجه به اکوتوریسم و توریسم زراعی است تا محیطهای روستایی را انزوا و مهجوریت خارج نموده و توسعهای متوازن را بوجود آورد.
بطور کلی ضرورت توجه به توسعه روستایی ناشی از عوامل زیر است: -1 توسعه کشاورزی -2 توزیع بهینه جمعیت
-1 استفاده از ظرفیتهای تولیدی -7 بازسازی ظرفیتهای تولیدی -5 بازسازی اقتصاد کشور
-6 عدالت اجتماعی، رفع فقر و محدودیتهای اجتماعی. توسعه با شرایطی همراه است که عبارتند از:
-1 میزان زیاد و پایدار پس اندازهای داخلی -2 سرمایه گذاری بخش عمدهای از آن پس اندازها در صنایعی که به جای فناوریهای کار اندوز از فناوریهای کاربر بهره میگیرند -1 میزان نسبتاً کم رشد جمعیت
ضرورت و اهمیت توسعه روستایی در ایران با توجه به جایگاه، اهمیت و نقش جامعه روستایی و مسائل و مشکلاتی که این جامعه با آن مواجهه است و همچنین با توجه به شرایط کشور کاملا روشن و آشکار است.
-4 بحث و نتایج:
-4-1 صنعت گردشگری در ایران
کشور ایران یک موقعیت بسیار استثنایی و ممتاز از نظر جذب جهانگرد داشته که آن درآمدهای ارزی هنگفتی را به دنبال خواهد داشت و موضوعات مورد علاقه جهانگردان در ایران به فراوانی یافت می شود، که از جمله طبیعت زیبا با خصوصیات اقلیمی و آب و هوایی ویژه، مردمی با فرهنگ و تمدن کهن، آداب و رسوم و سنن باستانی و اسلامی و اماکن بسیار قدیمی با سبک معماری بی نظیر، به ویژه در شمال ایران و در منطقه تالش نشین و شهرک تاریخی ماسوله با قدمتی چندین هزار ساله که وجود دارد، در کمتر کشوری میتوان پیدا کرد. از طرفی کشور ایران یکی از پنج کشور مهم جهان در عصر حاضر است که آثار و آداب و سنن باستانی در حدی قابل توجه وجود دارد و تنها کشوری است که با داشتن این همه جاذبههای جهانگردی، بخش صنعت جهانگردی را به راحتی میتوان در آن مقبول ساخت. در حال حاضر مهمترین مانعی که بر سر راه صنعت جهانگردی میباشد، رابطه ایران با جهان خارج است. در کشورهای جهان سازمانهایی به نام (سازمان جهانگردی ملی NTA وجود دارند) که رابط بین بخشهای خصوصی و دولتی هستند. این سازمانها وظیفه تسهیل امر جهانگردی از میان بر داشتن موانع موجود از طریق کارشناسان خبره را داشته تا
4
مسیر جهانگرد به سوی ایران تغییر یابد ورود جهانگرد به ایران سرمایه گذاری را افزایش داده، به خصوص سرمایه گذاران را تشویق به سرمایه گذاری در زمینه احداث اقامتگاه، سالنهای غذا خوری مجهز بین راهی، احداث تله کابین به خصوص در مناطق جنگلی شمال و بخش تالش نشین که طبیعت بکر و وصف ناشدنی دارد و صدها مواردی که با ایجاد آنها اشتغال ایجاد کرده و هم جهانگردان خارجی را به خرج کردن ارزهای خودشان در ایران تشویق میکند. یک جهانگرد اگر احساس کند که واقعا به عنوان گردشگر به آن اهمیت میدهند، همه گونه امکانات رفاهی که لازمه جذب جهانگرد میباشد در ایران وجود دارد خواهان ماندن بیشتر در ایران و سیر و سیاحت در مناطق مختلف کشور که هر کدام به تناسب خود یک جاذبهای دارد سفر کرده و با خاطرهای خوش از ایران رفته و فرهنگ برخورد درست ما در آن اثر گذاشته و در کشور خودش جدای از تعریف جاذبههای گردشگری در ایران به مسائل فرهنگی، که اگر درست با آن برخورد شده باشد پرداخته و از این امر یک گام مهم و مثبتی در جهت خدمت به توسعه اقتصادی کشور برداشته میشود که نهایتا برآیند آن میتواند عامل موثری در تحرک و تسریع فرآیند رشد و توسعه اقتصادی کشور باشد. بر اساس تجربیات حاصله در این زمینه عدهای از دست اندرکاران بخش صنعت توریسم معتقدند که هر یک نفر جهانگرد که وارد کشور میشود برابر با صدور صدها بشکه نفت برای کشور ایران سودآور میباشد و برای تحقق این امر مهم و حیاتی مشارکت تمامی افراد و مسئولان دست اندرکار بخش توریست و صنعت جهانگردی را میطلبد. در رابطه با گردشگران و مسائل مربوط به آنان مشکلاتی وجود دارند که از جمله تطبیق توریستها با قوانین ایران میباشد. طبیعی است وقتی گردشگر خارجی از قوانین ما مطلع باشد به دنبال آن تحریکاتی نیز وجود نخواهد داشت، لذا با آموزشهای لازم، اشاعه توریسم به هیچ وجه خطر آفرین نیست. مسئله بسیار مهم و پر اهمیتی که در مورد بخش جهانگردی باید مورد توجه قرار گیرد، داشتن راهنماهای متعدد و آگاه است، زیرا راهنماهای توریستها مبلغان کشور ما هستند، چون توریست خارجی که از شرایط ایران اطلاع کافی ندارد و کلام و گفتار راهنما رابه عنوان آینه تمام نمای شرایط ایران میپذیرد. توریست خارجی دنبال ارزشها و اعتقادات ماست و میخواهد کنجکاویش را ارضا کند، لذا روی حرفهای راهنما حساب باز میکند، پس بنابراین راهنماها باید مورخ، ادیب، صادق و متعهد باشند تا اینکه توریستها را با واقعیات آشنا نمایند. در کل صنعت جهانگردی و توریسم دو هدف عمده میتواند داشته باشد: -1 درآمد اقتصادی -2 اشاعه فرهنگ ملی و اسلامی. از آنجایی که عدهای فقط به درآمد اقتصادی میاندیشند، در حالی که خود اشاعه فرهنگ ملی و دینی در بلند مدت درآمد زا نیز هست. بر خلاف ادعای کسانی که توریستها را از نظر فرهنگی برای ما مشکل آفرین میدانند، به هیچ وجه نیاز به رها سازی فرهنگی نداریم، بلکه با شناختی که از توریست پیدا میکنیم آنها بسیار راحت خود را با شرایط ما تطبیق میدهند. واقعیت این است که غربیها از شرایط حاکم بر غرب و انگارههای فرهنگی آنجا خسته شدهاند لذا جذابیت فرهنگی برای توریستها همان نانوایی سنتی ما، گلیم بافی و کارگاههای سنتی، ساخت ابزار آلات کشاورزی با ابزارهای اولیه و با دست و دیدن بازارچههای سنتی به سبک بسیار قدیم معماری. این معنا و مفهوم ندارد که بخواهیم با مدرن سازی آنچه متعلق به فرهنگ ملی و دینی ماست دچار رها سازی فرهنگی شویم، چون جهانگردان غربی از مظاهر مدرنیسم غرب دلزده شده اند. لذا در جهانگردی به دنبال چیزهای تازه هستند، به امید اینکه مسئولان این بخش به خصوص سازمان جهانگردی و میراث فرهنگی کشور با حرکتهای مثبت در مورد رونق بخش جهانگردی شاهد رونق بیشتر این صنعت اشتغال زا و پر درآمد باشیم. به امید روزی که ایران در بخش صنعت توریست در دنیا حرف اول را بزند. با استناد به آمارهای موثق از جمله تحقیقات سازمان جهانی جهانگردی این مقوله با شدت فزایندهای نمو داشته و گویا میتوان آن را بزرگترین صنعت جهان پس از نفت و خودرو سازی دانست و با توجه به رشد چشمگیر آن، قابلیت اخذ رتبه نخست در سالهای آتی را نیز دارا میباشد. با توجه به موقعیت استراتژیک ایران که به لحاظ پهنه جغرافیا و اقلیم چهار فصل و باتبع آن موجودیت گیاهان و زیست اقلام متنوع حیوانات که موجبات بالقوه جذب گردشگران خارجی را داراست و از دیدگاه دیگر آثار باستانی که موید پیشینه غنی تاریخ و فرهنگ این کهن بوم و بر است و به لحاظ توسعه پایدار ایران قوه درک هر ایرانی متعهد و معقول را به سوی تصحیح نگرشی وا میدارد که محوریت آن عدم اکتفا به منابع رو به کاهش نفت و گاز و پالایش و صادرات مشتق شده از آن است با توجه به اقلیم خاص ایران میتوان کشورمان را سرزمین تضادها دانست، در حالی که ارتفاع بخش بزرگی از خاک کشور بیش از 1200 متر بالاتر از سطح
5
