بخشی از مقاله
چکیده
صنعت گردشگری از اهمیت خاصی برخوردار است و نقش فعال و موثری در ساختار اجتماعی، فرهنگی و اقتصادی کشورها بازی می کند. گردشگری امروز به یکی از مهم ترین محرکهای اقتصادی در سطح بین المللی در آمده و کارشناسان مسائل اقتصادی آن را در کنار بیمه و بانکداری به عنوان صنایع پویا و مهم قرن حاضر قلمداد می کنند. صنعت گردشگری در سالهای اخیر و بخصوص بعد از جنگ جهانی دوم از رشد شتابانی برخوردار گشته و به گونه ای که عنوان انقلاب گردشگری را برای آن برگزیده اند. صنعت گردشگری نه تنها یکی از پردرآمدترین صنایع جهانی است بلکه یکی از اشتغالزاترین صنایع نیز می باشد. صنعت گردشگری همه را به این نتیجه رسانده است که این صنعت راه میانبری برای توسعه اقتصادی در کشورهای در حال توسعه و تولید ثروت در کشورهای صنعتی بوده و در آینده نزدیک این صنعت به مهم ترین شاخص اقتصادی هر کشور تبدیل خواهد شد. یکی از اجزای مهم صنعت گردشگری، گردشگری روستایی می باشد که موجب بهبود رشد اقتصادی در روستاها و در نهایت کشور می گردد. گردشگری روستایی پایدار سبب احیای فرهنگ محلی و سنتی روستاها، تشویق فعالیت های جمعی روستائیان، افزایش درآمد روستائیان، مهاجرت و تخلیه روستاها و ... می شود و بهترین راهکار برای پویایی روستاها توسعه و گسترش گردشگری روستایی است. در این مقاله، با شناخت گردشگری روستایی و ویژگی های آن، نقش موثر و فعال آن در توسعه صنعت گردشگری مورد بررسی قرار می گیرد.
واژههای کلیدی: گردشگری، روستا، توسعه، گردشگری روستایی.
1
مقدمه
گردشگری یکی از پویاترین فعالیت های اقتصادی عصر حاضر است که نقش مهمی در توسعه پایدار محلی ایفا می کند. این صنعت از طریق ترکیب و بکارگیری همزمان منابع داخلی و خارجی منافع اجتماعی، زیست محیطی و فرهنگی زیادی را به دنبال دارد (ابراهیم زاده و آقاسی زاده،.(1388 در بسیاری از کشورها امروزه گردشگری نیروی اصلی پیشبرد و رشد اقتصادی کشور محسوب شده و با فراهم آوردن فرصتی راهبردی، به اقتصاد محلی تنوع بخشیده، موجب اشتغالزایی شده، ایجاد درآمد می کند و باعث افزایش ارزش منابع وارد شونده به محیط محلی می گردد. از این رو توسعه گردشگری اولین گزینه در امر توسعه هر منطقه است (بیدختی،.(1388
گردشگری فعالیت ترکیبی و مستلزم مشارکت بخش های مختلف و متعدد جامعه است و به همان میزان نیز اثرات گسترده ای در بردارد. از این رو در هر مرحله نیازمند برنامه ریزی و هماهنگی است .)Machintosh,1995( برنامه ریزی به عنوان یکی از ابزار علمی به دست اندرکاران صنعت گردشگری کمک می کند تا در فرآیند نظام مند، پیوسته و علمی بهترین مسیر و راهکار توسعه گردشگری در یک منطقه را مشخص نموده و این راهکار را در مسیر توسعه سایر بخش های اقتصادی قرار دهد
.)Stynes,2004(
گردشگری بعنوان یکی از سریعترین بخشهای اقتصادی در حال رشد است. کشورهای پیشرو در این بعد از فعالیتهای اقتصادی، سالانه سهم عمده ای از درآمد های ناشی از ورود گردشگران را به خود اختصاص می دهند. در واقع نه تنها گردشگری بزرگترین صنعت دنیاست بلکه روز به روز نیز در حال رشد است .)Show,Williams,2004( امروزه گردشگری به قدری در توسعه اقتصادی – اجتماعی کشورها اهمیت یافته است که اقتصاددانان آن را صادرات نامرئی نام نهاده اند )Show,2004( و از آن به عنوان رکن اصلی توسعه پایدار یاد می کنند (زارعی و همکاران،.(1388
کشور ایران جزء ده کشور اول جهان از لحاظ جاذبه های گردشگری و جزء پنج کشور اول جهان از نظر تنوع گردشگری است .)World tourism organization,2000) در شرایطی که ایران از ظرفیت های شناخته شده و ناشناخته فراوانی در عرضه گردشگری ملی و بین المللی برخوردار است، توجه جدی به این صنعت نشده ، نه تنها سرمایه گذاری کافی انجام نگرفته، بلکه
2
سیاستهای روشنی نیز تدوین اتخاذ نگردیده است. با توجه به اهمیت گردشگری می توان گفت یکی از راههای اساسی برای توسعه کشور می تواند سرمایه گذاری و تدوین سیاست های روشن در امر گردشگری باشد.
به جرات می توان گفت که ایران بهترین پتانسل و استعداد بهبود و شکوفایی، در زمینه گردشگری بخصوص گردشگری روستایی را دارا می باشد. این تحقیق به بررسی نقش گردشگری روستایی در توسعه صنعت گردشگری روستایی می پردازد.
اهمیت و ضرورت تحقیق
اهمیت صنعت گردشگری و نقش آن در توسعه اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی باعث شده تا بسیاری از مدیران و برنامه ریزان محلی، منطقه ای و ملی در هر کجای دنیا برای گسترش آن برنامه ریزی و تلاش نمایند .)Genning,2001( علی رغم توانمندی های ایران در زمینه گردشگری، متاسفانه تا کنون نتوانسته به جایگاه شایسته ای در این صنعت دست یابد. از جمله عواملی که می تواند صنعت گردشگری کشور را توسعه و بهبود بخشد، شناخت و بکارگیری ابزارها و پرامترهای موثر و ایده آل در تمام انواع صنعت گردشگری است. یکی از انواع صنعت گردشگری، گردشگری روستایی می باشد که با توجه به دارا بودن بهترین مولفه های این صنعت، جا دارد به صورت علمی در این خصوص برنامه ریزی گردد. این امر می تواند بر جنبه های اقتصادی بخصوص رشد اقتصادی روستاها در ابتدا و نهایت بر روند پویایی اقتصاد کشور تاثیر زیادی داشته باشد و موجب اشتغال و کسب درآمد در سطح کشور گردد. بدین جهت لازم است گردشگری روستایی به عنوان یک عامل موثر بر توسعه صنعت گردشگری شناخته و با توجه به تمام ویژگی های منحصر به فردش مورد بررسی و توجه قرار گیرد.
صنعت گردشگری
لغت گردشگریtourism از کلمه tour به معنای گشتن و از ریشه لاتین turns به معنی دور زدن گرفته شده و کلمه تفرج بعنوان یک واژه عربی در لغت نامه دهخدا به معنی گشایش یافتن و از تنگی و دشواری بیرون آمدن، خوشحالی، سیر و تماشاکردن آمده است.گردشگری عبارت است از فعالیتهای که افراد برای استراحت، کار و دلایل دیگر به خارج از محیط سکونت معمول خویش سفر کرده و حداکثر برای یک سال متوالی در آنجا اقامت می کنند و توریسم یا جهانگردی به مجموع پدیده ها وارتباطات ناشی از کنش متقابل میان گردشگران، سرمایه، دولتها و جوامع میزبان، دانشگاه ها و سازمانهای غیردولتی، در فرآیند جذب، حمل و نقل، پذیرائی و کنترل گردشگران و دیگر بازدیدکنندگان اطلاق می شود (پاپلییزدی و سقائی، .(1385 گردشگری بخش عمده اقتصاد جهانی را تشکیل می دهد و یکی از بزرگترین صنایع جهان می باشد. )WTO,1999,20( و پیش بینی می شود که تا سال 2020، گردشگری بین المللی به تعداد 1/6 میلیارد نفر برسد و گردش مالی ناشی از آن بیش از 2 تریلیون دلار در سراسر دنیا باشد. .)WTO,1998,220(
3
گولندر و ریتچی، گردشگری را فرآیندها، فعالیت ها و ستانده های خروجی از تعامل و ارتباط بین گردشگران، عرضه کنندگان و محصولات گردشگری، دولت، جامعه میزبان و محیط پیرامونی می دانند که گردشگران را جذب و پذیرای آن ها می باشند. در تعریف دیگری آمده است که گردشگری مجموعه تعامل هایی است که در فرآیند جذب و میهمانداری، بین گردشگران، سازمان های مسافرتی، دولت های مبدا، دولت های میزبان و مردم محلی برقرار می شود.
صنعت گردشگری به عنوان یک علم، علمی میان رشته ای محسوب می شود که در گرو درآمیختن چندین علم مختلف باهم پوشی مناسب است. جغرافیا، محیط زیست، معماری، کشاورزی، فضای سبز، بازاریابی، تاریخ، حقوق، تربیت بدنی، تجارت، حمل و نقل، هتل داری و مدیریت رستوران، جامعه شناسی، اقتصاد، روان شناسی و علوم سیاسی برخی از این علم محسوب می شوند که هر یک به صورت جداگانه رابطه ای خاص با مطالعات گردشگری دارند (زاهدی، 1385، ص.(4
اشکال عمده توریسم شامل توریسم تفریحی و استفاده از تعطیلات، توریسم درمانی، توریسم فرهنگی و آموزشی، توریسم اجتماعی، توریسم ورزشی، توریسم مذهبی و زیارتی، توریسم بازرگانی و تجاری ، توریسم سیاسی، توریسم روستایی و توریسم کشاورزی می باشد.
گردشگری شامل کلیه فعالیتهایی است که گردشگران در هنگام سفر انجام می دهند و به ایشان مرتبط می شود و این می تواند شامل، برنامه ریزی برای سفر، جابهجایی بین مبدا و مقصد، اقامت و نظایر آن باشد (رنجبریان و زاهدی،.(1386 بازاریابی گردشگری به عنوان شناسایی و پیش بینی نیازهای گردشگران و فراهم کردن امکانات برای تامین نیازها و مطلع ساختن آنان و ایجاد انگیزه بازدید در آنهاست. که این امر موجب تامین رضایت گردشگران و تحقق اهداف سازمانی خواهد شد. هدف گردشگران از سفر به نقاط گوناگون جهان بهره مندی از جاذبه هایی است که در مقاصر گردشگری نهفته است. به عبارتی وجود جاذبه ها در مقصد گردشگری است، که افراد را به سفر به مقاصد مختلف جذب می کند .)Brown,2009( محصول گردشگری نه تنها با کالاها و محصولات فیزیکی، بلکه با سایر خدمات نیز تفاوتهایی دارد.
بر اساس تعریف سازمان جهانی گردشگری (UNWTO) ، گردشگری پایدار، به آن دسته از توسعه گردشگری اطلاق می شود که با توجه به نیازهای گردشگران موجود و منطقه میزبان، ضمن حفاظت از منابع طبیعی و فرهنگی، در پی یافتن راه های مدیریت صحیح آنها درآینده است.
از دهه 60 میلادی، گردشگری توسط اقتصاددانان توسعه در ردیف صنعت قرار گرفت و به عنوان صنعت گردشگری در جهان مطرح شد. گردشگری را نباید فقط صرف بازدید از مناطق تاریخی و یا دیدنی خلاصه کنیم چرا که در حوزه تجارت نیز این صنعت می تواند نقش مطلوبی ایفا کند و امروزه به انواع مختلفی از جمله گردشگری علمی، تجاری، زیارتی، پژوهشی، فرهنگی، طبیعت گردی و... تقسیم می شود که هر کدام امکانات خاصی را می طلبد.
قابلیت های صنعت گردشگری همه را به این نتیجه رسانده است که این صنعت راه میانبری برای توسعه اقتصادی در کشورهای در حال توسعه و تولید ثروت در کشورهای صنعتی بوده و درآینده نزدیک این صنعت به مهم ترین شاخص اقتصادی هر
4
کشور تبدیل خواهد شد. از طرفی مقایسه بین گردشگران داخلی و خارجی در این صنعت بیانگر اهمیت آن در توسعه اقتصاد داخلی کشورها است به گونه ای که بر اساس آمار سازمان گردشگری جهانی، نسبت گردشگران داخلی به خارجی، 10 به 1 است. آثار مستقیم حاصل از صنعت گردشگری که 6 درصد از GDP جهانی به این صنعت اختصاص یافته است، نمایانگر تخصیص یک شغل از هر 15 شغل به این صنعت است و در صورتی که آثار غیر مستقیم مدنظر قرار گیرد حدود 10 درصد از GDP جهانی و اختصاص یک شغل از هر 9 شغل در سطح دنیا، به این صنعت مربوط می شود.
به عبارت دیگر در مرحله نخست این محصول در یک دوره زمانی و طی مراحل مختلف تجربه می شود و همین امر ارزیابی آن را دشوار و پیچیده می کند. در مرحله دوم این محصول برای گردشگران پرمخاطره است، زیرا علاوه بر داشتن هزینه های فرصت، زمان از دست رفته را نمی توان به دست آورد. در مرحله سوم بخشی از این محصول مبتنی بر امیال شخصی گردشگران از جمله رهایی از فشارهای زندگی، کسب تجربه های نو، تفریح و خوش گذرانی است. بنابراین برنامه ریزی و توسعه گردشگری مستلزم شناسایی این نوع انگیزه ها و تقاضاهاست، شناخت انگیزه ها و تقاضای گردشگران از وظایف بازاریابان گردشگری است و در نهایت محصول گردشگری دارای قابلیت بهره برداری دوگانه است. یعنی این محصولات فقط مورد استفاده گردشگران غیر بومی قرار نمی گیرد، بلکه افراد بومی نیز از بسیاری از محصولات عرضه شده این صنعت بهره مند می شوند
.)Xinyan,2009(
گیل مور (2002) در پژوهشی به این نتایج دست یافت که حفظ، نگهداری، مرمت، توجه بیشتر به جاذبه های گردشگری، تاکید بر استفاده از معماری سنتی در ساخت اماکن گردشگری و ایجاد زیرساخت های مناسب می تواند به افزایش ورود گردشگران و توسعه گرشدگری منجر شود.
یوزاما (2008) و شجاعی و نورالدین (1386) با ارائه مقاله ای نشان دادند که توسعه گردشگری در بر گیرنده توجه به ابعاد توسعه در تمامی سطوح فردی، هدایت سرمایه ها، جهت گیری پیشرفت فن آوری و تغییر ساختاری و نهادی است که با نیازهای حال و آینده گردشگران سازگار باشد.
پاپلی یزدی و سقایی در انتشار مقاله ای در سال 1385 معتقدند که گردشگری پسامدرن بیش از هر صنعت دیگری امکان رعایت عدالت جغرافیایی یا عدالت فضایی را به وجود می آورد.
در ایران مطالعات بسیار گسترده ای در سطح شهرها و روستاها بصورت موردی و یا در قالب مطالعات جامع شهرستان، مطالعات امکان سنجی گردشگری و... صورت گرفته و مقالات و کتب بسیاری در این زمینه وجود دارد.
تولائی در سال 1373 معتقد است که در چهارچوب پایداری گردشگری می بایست به گونه ای برنامه ریزی شوند که کارکرد بهینه سیستم عرضه و تقاضای گردشگری را فراهم آمده و شهر به عنوان یک اکوسیستم شهری به حساب آید. (تولایی،1373، ص(200-199
5
مطالعاتی نیز در زمینه نقش آب و هوا در توسعه صنعت توریسم چاپ شده که بطور نمونه می توان به کتاب آقای رضوانی در سال 1386 اشاره نمود که برنقش فصل و زمان در برنامه ریزی های توریستی تاکید دارد. (رضوانی، 1386، ص (81
در ایران در زمینه نقش گردشگری در توسعه شهرها هم مطالعاتی وجود دارد که بطور نمونه می توان به کتاب آقای زیاری در سال -1387 آقای پایدار در 1376 و مقاله آقای محلاتی در 1381 و... که در خصوص بر نقش گردشگری در رشد اقتصادی و آثار آن در توسعه شهر بوده است اشاره نمود.
گردشگری روستایی
گردشگری روستایی طی سالهای 1970 در مناطق روستایی آلپ شکل گرفت. این نوع گردشگری شباهت زیادی به اکوتوریسم دارد؛ با این تفاوت که در یک محیط روستایی انجام می پذیرد و اهداف آن وسیع تر است. برای اولین بار در منطقه آلپ (فرانسه، آلمان و ایتالیا) به دنبال هجوم روزافزون گردشگرانی که به این مناطق آمدند و فشار روزافزونی را برای توسعه محیطهای روستایی وارد نمودند، گردشگری روستایی به عنوان یک گزینه برای توسعه مطرح شد که اهداف آن حل مشکل مهاجرت جوانان و عدم توسعه اقتصادی، خصوصاً تخریب منابع طبیعی و میراث فرهنگی آن نواحی بود. در دیگر نواحی مانند اسلواکی، علت اصلی
سودآور نبودن تولید و مهاجرت روستائیان، دلیلی بر جهت گیری به سمت یک منبع ثانویه برای افزایش درآمد روستائیان بود
.)Lane,2002(
گردشگری روستایی عبارت است از : فعالیت ها و گونه های مختلف گردشگری در محیط های مختلف روستایی و پیرامون آنها که دربردازنده ارزش ها و آثار متفاوتی برای محیط زیست روستا (طبیعی و انسانی) است .)Soteriades,2002(
بر این اساس می توان گردشگری روستایی را دربرگیرنده زمینه های مختلف فعالیت های گردشگری چون : سکونتگاه ها، جشنواره ها، ورزش های بومی و محلی و جز اینها دانست که در محیط روستا شکل می گیرد.
گردشگری روستایی دارای اشکال و انواع مختلفی است از جمله : توریسم کشاورزی، توریسم فرهنگی، اکوتوریسم، توریسم سبر و غیره.
در توریسم کشاورزی، گردشگران، مزرعه، باغ و یا هر فعالیت جالب توجه را در زمینه کشاورزی از نردیک می بینند (شامل کراها، ابزار، امکانات، نحوه کارکردنها و جز اینها ) .)Lobo,2000( سه عامل باعث موفقیت و توسعه گردشگری کشاورزی می شود :)Hilchey,1993(
-1 مهارت های مزرعه داری و کشاورزی؛
-2 زیبا شناسی در ایجاد مزارع و باغات؛
-3 نزدیکی مزارع به راه های ارتباطی.
6
