بخشی از مقاله
نقش مشارکت اجتماعی در شهرسازی
چکیده:
شهرها محل دائمی اسکان و زندگی بشری اند و اصولا برنامه ریزی شهری و مجموعه خدماتی که دولت انجام می دهد برای رفاه ساکنان شهرها (شهروندان) صورت می گیرد. با وجود این تک تک شهروندان نیز می توانند نظریات خود را به طرق مختلف به نمایندگان خود در شورای شهر، برنامه ریزان و مدیران شهری منتقل سازند و در فرآیند برنامه ریزی ایفای نقش کنند. در زمینه تحقق پذیری و نقش مردم، در کشور ما همواره دولت از مردم بیشتر انتظار مشارکت اقتصادی دارد و از پتانسیلهای موجود در مراحل تصمیم گیری، طراحی و اجرا کمترین بهره را میبرد. پژوهش حاضر با بررسی جایگاه مشارکت در سیستم طرح ریزی و برنامه ریزی کشور در خصوص مجموعه طرح های شهری، به مطالعه و جمع آوری راهکارهای مناسب در جهت استفاده هر چه بهتر از همکاری و شراکت دولت و مردم پرداخته و نهایتا با تجزیه و تحلیل نمونه های انجام گرفته در داخل و خارج ،مزایا و معایب مشارکت دولت و مردم را به وضوح به تصویر می کشد. این مطالعه از نوع بنیادی بوده است که با روش توصیفی و تحلیلی انجام گرفته است و روش گردآوری داده ها به صورت کتابخانه ای و مرور متون است. نتایج حاکی از آن است که همکاری مردم در این زمینه باعث بهبود و تسریع در انجام امور می شود.
1) مقدمه:
جوهره مفهوم مشارکت در شهرسازی، خلق فضا هایی هر چه مطلوب تر و پایدار تر برای ساکنین محلی است. مشارکت در نظریات امروزی و دستورالعمل های جهانی یکی از اصلی ترین و مقبول ترین راهبرد ها برای نیل به حداکثر مطلوبیت و پایداری است. نظریه های برنامه ریزی در جهان امروز، هر روز بیش از گذشته به مشارکتی و انسانی شدن طرح ها تأکید می کنند، این امر به آن علت است که اشکالات و کاستی های شهرسازی آمرانه روز به روز بیشتر مشخص می گردد و به لزوم به کارگیری روش های مشارکتی صحه می گذارد (صفرنژاد، علی .(1387
برنامه ریزی مشارکتی تحت عنوان (برنامه ریزی با مردم) به جای (برنامه ریزی برای مردم) و همچنین (صحبت کردن با مردم) به جای (صحبت کردن در مورد مردم)، رهیافت و نگاهی نو در برنامه ریزی شهری است. با وجود ظرفیتها و زمینه های درونی این نوع برنامهریزی، مردم به عنوان عنصر مشارکت جو، به دلایل بسیاری که بیشتر مربوط به دوران گذشته و قوانین مصوب است، اعتماد لازم را به این گونه برنامه ریزیها ندارند. لذا ورود به مباحث اجتماعی نیاز به مکث، صبر و حوصله زیاد و کار درونی و رو در رو در تعامل با اجتماعات محلی دارد. (روستا، مجید،.(1389
یکی از مهمترین مراحل کار، ایجاد ارتباط با مردم و شناسایی کانالهای ارتباطی با آنها است. در ایران،ً عمدتا مراکزی چون مساجد، پایگاههای بسیج محالت، فرهنگسراها، انجمنها و ... را میتوان به عنوان اولین کانالهای ارتباطی برای این کار در نظر گرفت که در ادامه با تشکیل کارگروههای مردمی، وظیفه ارتباط با مردم و اطالع رسانی را بر عهده میگیرند.
(2 ضرورت تحقیق:
-1 اهمیت یافتن نقش مردم در مشروعیت بخشیدن به طرح ها -2 تأکید بر مشارکت مردم در بیانه ها و مصوبات جهانی مرتبط
-3 رفع نیازهای ضروری و به روز اهالی محلی تنها از طریق مشارکت مردم در طرح ها میسر می گردد
(3 پیشینه تحقیق:
در زمینه سهم مشارکت مردم در موفقیت پروزه های شهری کارها و مطالعات بسیار زیادی انجام گرفته است که در پژوهش حاضر به چند نمونه از آنها اشاره می شود:
احمدی، حسن (1379)، مشارکت مردم در روند بازسازی شهرهای زلزله زده، پایان نامه دکتری شهرسازی، دانشگاه تهران، در این پژوهش بحث نظری مبسوطی درباره مشارکت، مزایا و معایب آن صورت گرفته و با توجه به موضوع مورد مطالعه که شهرهای زلزله زده می باشد، راهبردهایی کلی ارائه شده است.
صفرنژاد، علی (1387)، بررسی تأثیرات و نقش مشارکت مردمی در روند بهسازی و نوسازی بافت های فرسوده شهری (نمونه موردی اردبیل)، پایان نامه کارشناسی ارشد، دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران مرکزی، در این پژوهش با استفاده از تجارب موفق خارجی و داخلی مشارکت مردمی در امر بهسازی بافت های فرسوده به تدوین راهکارهایی پرداخته است و ضرورت مشارکت در شهرسازی را به خوبی به تصویر می کشد.
حناچی، سیمین و همکاران (1379)، شهرسازی مشارکتی (مشارکت مردم در برنامه ریزی توسعه و مدیریت شهری)، در این تحقیق بر تمرکز زدایی برنامه ریزی فضایی در کشور تأکید شده و تلاش گردیده با تقسیم بندی سطوح مدیریتی راهکارهایی برای مشارکتی کردن رویه های موجود مدیریت شهری و محلی ارائه گردد.
علوی تبار، علیرضا (1380)، الگوی مشارکت شهروندان در اداره امور شهرها، جلد اول و دوم، انتشارات سازمان شهرداری ها، در این کتاب با توجه به پیشینه تحقیقاتی مولف در زمینه علوم اجتماعی، بحث مفصلی در زمینه نظریات مشارکت (عمدتا از دیدگاه اجتماعی) صورت گرفته و نمونه هایی از داخل و خارج کشور ذکر شده است.
(4 تاریخچه شهرسازی مشارکتی:
از اوایل دهه 1940 در اروپا نظر خواهی از مردم برای تهیه طرح های جامع شهری معمول شد، و به این صورت انجام میشد که در مراحل پایانی طرح جامع شهر مربوطه، این طرح در یکی از سالن های شهرداری یا مدارس بزرگ در معرض نمایش و نظر خواهی قرار داده می شد. شهروندان می توانستند نظرات خود را به صورت کتبی به مسئولین محلی منعکس نمایند و مسئولین هم تا حد امکان پس از بررسی انتقادات و پیشنهادات مردم، موارد اصلاحی ممکن را در طرح منعکس می نمودند. در واقع از سطحی از مشارکت تحت عنوان (اطلا رسانی و مشورت کردن) استفاده میشد.(حناچی و همکاران،1378، (56 از اواخر دهه 1950، مفهوم مشارکت و توسعه مشارکتی به منزله مفهومی مهم در مباحث توسعه اقتصادی و به دنبال شکست برنامه های اقتصادی مطرح شد.(مرادی،12،(1380
در دهه 1960، به موازات عدم تحقق طرح های جامع شهری در اروپا و آمریکا نقدهای عمده ای از سوی افرادی چون دیویدوف، لیندبلوم، اتزیونی، به طرح های جامع وارد شد و آنان مسئولیت شکست نسبی و عدم تحقق این طرح ها را زا یک سو به شیوه تهیه طرح ها (که به شکلی جامع و کلی نگریسته می شد) و از سوی دیگر به عدم دخالت جدی مردم و توجه به نیازهای مردمی نسبت می دادند، لذا در این دوران مشارکت مردمی در کلیه مراحل تهیه، بررسی و اجرای طرح ها به صورت ضروری و جزء لاینفکی از روند برنامه ریزی مطرح گردید و به تدریج مسأله مشارکت مردمی به طور قانونی و الزامی در برنامه ریزی شهری غرب مطرح شد. (مرادی، 1380، (13 یونسکو در 19 اجلاس عمومی خود در سال 1976 در نایروبی، رهیافت "توسعه درون زای انسان-محور" را مطرح ساخت. در این رهیافت، لزوم مشارکت مردم بیش از پیش مورد تأکید قرار گرفت و به محور اساسی توسعه بدل گردید. در توسعه دورن زاست که مردم آگاهانه از هویت خود حفاظت می کنند و از اندیشه و خرد جمعی نیرو می گیرند. از این رو مشارکت مردم در این فرآیند، شرط اساسی عملی است که بخشی از جنبه های عملیاتی توسعه را شکل می دهد. دهه 1980، را دهه توسعه اقتصادی با نگرش های جدید و طرح رهیافت های توسعه پایدار و حفظ محیط زیست و مشارکت برشمرده اند.
دهه پایانی قرن 20 نیز دهه "توسعه انسانی" و اعلام ضرورت بکارگیری و نهادینه کردن مشارکت مردمی در روند توسعه پایدار خوانده می شود. (ارجمندنیا، 1380، (30 آخرین نظریات در مورد مشارکت بر این امر تأکید دارد که دولت ومردم شرکایی هستند که با یکدیگر تقسیم کار می کنند. در سالهای اخیر
محققین در زمینه مشارکت، نظریات مشارکت سازمان ملل، بانک جهانی و نظریه پردارانی چون جان ترنر و دیگران (نیمه دوم دهه نود میلادی) را بار دیگر آزمودند و در مورد آنها به نظریلت تازه تری رسیدند، نظریه پردازان اخیر، نظریه مشارکت (participation) را توسعه داده و متحول کردند تا امروز که به نظریه شراکت (partnership) رسیدند. (صفرنژاد، 1387، (17
براساس نظریه شراکت محققین معتقدند که دولت و مردم باید مانند دو شریک دارای منافع مشترک و با حقوق و اختیارات معین، در کلیه کارهای مربوط به توسعه و اداره امور ملی و محلی کشور، دوش به دوش یکدیگر و هماهنگ با هم فعالیت کنند. (معطوف، 1378، (51
(5 معنای لغوی مشارکت:
در فرهنگ های مختلف در برابر واژه مشارکت این معانی به کار رفته است:
اشتراک، مساعی، قدرت دادن، سهیم شدن، بسیج مردم، مسئولیت پذیری، واگذاری امور، خودگردانی، تقسیم کار، انسانی کردن، خود اتکایی، خودیاری، عدم تمرکز. (صفرنژاد، 1387، (26
(6 مبانی نظری:
در بیان مفهوم مشارکت در برنامه ریزی شهری، دیدگاهها و نظرات مختلفی از سوی اندیشمندان و صاحبنظران رشته های گوناگون ارائه شده است که در زیر به برخی از آنها اشاره میگردد.
جدول -1 نظریه های شهرسازی مشارکتی، مآخذ: صفرنژاد، علی (1387) ارجمند نیا معتقد است برای جلب مشارکت، شرایط عمده ی زیر ضروری است:
-1 اطلاع رسانی کافی
-2 سطح خاصی از آموزش
-3 تجدید مناسبات اجتماعی
-4 نهادینه کردن مشارکت در جامعه
-5 اراده سیاسی دولت
-6 ابزارهای قانونی لازم (ارجمندنیا، 1380، 30 و (31
(7 نمونه موردی:
در این قسمت از پژوهش به بررسی نمونه های موفق مشارکت دولت و مردم در جهان و در داخل این پرداخته شده است.
(1-7 جمع بندی تجارب جهانی در زمینه مشارکت:
-1 مشارکت در همه جوامع با هر سطح فرهنگی و اقتصادی قابل پیاده کردن است.
-2 عدم مشارکت مردم در طرح های شهری، ناشی از عدم توانایی مدیران و برنامه ریزان در یافتن راهی برای مشارکت مردم است نه به
