بخشی از مقاله
چکیده
شهرها محل دائمی اسکان و زندگی بشریاند اصولاً برنامه ریزی شهری و مجموعه خدماتی که شهرداریها در شهرها انجام میدهند برای رفاه ساکنان شهرها - شهروندان - صورت میگیرد. با وجود این تک تک شهروندان نیز میتوانند نظریات خود را به طرق مختلف به نمایندگان خود در شورای شهر، برنامه ریزان و مدیران شهری منتقل سازند و در فرآیند برنامه ریزی ایفای نقش کنند. هدف از این مقاله تحلیل و ارزیابی جایگاه مشارکت شهروندان در شهرسازی و توسعه شهری است.
روش استفاده شده در این پژوهش به صورت تحلیلی-توصیفی بوده است که جمع آوری اطلاعات از طریق مطالعات کتابخانهای و اسنادی انجام شده شده است. هدف از این پژوهش دستیابی به زمینههای لازم ایجاد مشارکت در جوامع شهری و ارائه راهکارهایی در جهت بهبود مشارکت شهروندان در شهرسازی و توسعه شهری است و همچنین شناسایی و تحلیل عوامل مؤثر بر مشارکت شهروندان در شهرسازی و توسعه آن است. براساس یافته های تحقیق مشارکت یکی از عناصر کلیدی و اصلی در شهرسازی و توسعه شهری امروزه جهان میباشد که این مشارکت در کشورهای در حال توسعه خیلی کم رنگ است.
.1 مقدمه
مشارکت، ابزاری برای رسیدن به اهداف توسعه انسانی و یک ارزش مستقل در توسعه جوامع شهری به حساب میآید. در اجرای هر طرح که مردم در مراحلی از آن مشارکت فعالانه داشته باشندغالباً؛ موفقیت حاصل میشود و به همین دلیل مشارکت مردم به عنوان مهمترین عامل در موفقیت طرحها بشمار میرود با بررسی الگوهای مشارکت شهروندان در طرحهای شهری به منظور شناخت جایگاه مشارکت شهروندان در افزایش کارایی شهرسازی و توسعه شهری میشود.
افزایش مشارکت شهروندان درطرح های توسعه شهری تأکید بیشتر بر برنامه ریزی هماهنگ و مشارکتی میباشد. در این شیوه برنامه ریزی نقش مردم از حالت نمایشی به جنبه محوری پیدا مینماید. مشارکت مردم در تدوین قوانین و تصمیم گیریها، به ویژه در تصمیم گیریهای محلهای، تأثیرات عمده و مهمی بر زندگی آنان خواهد گذاشت؛ و از آن سو، عدم مشارکت چه بس، خسارات جبران ناپذیری به بار آورد که شکست در اجرای طرح از آن جمله است.
مشارکت شهروندان در امور مربوط شهر و شهرسازی ابتدا در اواخر دهه 1950 و اوایل دهه 1960 در آمریکا شکل گرفت در این دوره، قوانین متعددی مبتنی بر مشارکت شهروندان تصویب شد که ماهیت فرایندهای تصمیم گیری شهری را تغییر داد. مفهموم مشارکت در نیمه دهه 1960 در انگلستان مطرح شد و پس از آن، کشورهای دموکراتیک دیگر از آن استبال کردند .[1] میزان مشارکتی که مردم در طرح های شهری انتظار دارند از جامعهای به جامعه دیگر و در درون هر جامعهای یک نوع پروژه به نوع دیگر، متفاوت است گاهی اوقات در اصل مشورتی صورت نمیگیرد در بعضی موارد طرحهای پیشنهادی فقط برای اظهار نظر به معرض تماشای عموم گذاشته میشود. و در این بین دیدگاههای سیاست مداران بهطور ضمنی نماینده نظر مردم هست .
[4] حضور شهروندان در عرصه تصمیم گیری و نزدیکی و هماهنگی آنان با مسئولان و متخصصان، در دستیابی هرچه سریع تر به خواسته ها و نیازهایشان مطابق با شرایط زندگی و ویژگیهای اجتماعی و اقتصادی، از طریق فرآیند شهرسازی و مشارکتی و مردمی میسر میشود .[7] در کشورهای در حال توسعه، مشارکت مردمی در مدیریت و برنامه ریزی توسعه شهری بسیار ضعیف میباشداصولاً. در این کشورها بجای مشارکت واقعی مردمی در زمینه های تصمیم گیری، تظاهر به مشارکت مردمی به شکل انتخاب نمایندگانی که اختیارات کافی ندارند، صورت میگیرد.[6]
.2 سؤالات و فرضیات
آیا مشارکت شهروندان میتواند در شهرسازی مؤثر باشد؟ جایگاه فعلی شهروندان در مشارکت شهرسازی چگونه است؟ فرض اول: نقش مشارکت شهروندان در شهر سازی مؤثر است.
فرض دوم: مشارکت شهروندان هیچ جایگاهی در شهرسازی نداشته است.
.3 پیشینه
احمد خادم الحسینی و صفیه عارفی پور - 1391 - در مقاله ای باتحت عنوان شهرسازی مشارکتی و جایگاه مردم در برنامه ریزی شهری به این نتیجه رسیدن که که با مشارکت دادن شهروندان منطقه 6 از طریق تشکلهای مردمی منسجم، در بهبود جریان مدیریت شهری و استفاده از نظرات شهروندان و مشارکت آنها در امور و برنامه ریزیهای شهری و همچنین اطلاع رسانی و فرهنگ سازی به موقع شهروندان در امور و برنامه ریزی شهری که به طبع آن توسعه مدیریت شهری اصفعان را در بر خواهد داشت اشاره کرد.
بهمن ادیب زاده و همکاران - 1388 - ، در مقاله ای با این عنوان، مهندسی اجتماعی و نقش مشارکت مردمی در تحقق پذیری نوسازی در بافت های فرسوده شهری نمونه موردی: محله نعمت آباد، منطقه 19، تهران، نقش مشارکت در مهندسی اجتماعی و تأثیر آن بر کیفیت تحقق پذیری طرح را بررسی کردهاند و با مقایسه طرح پیشنهادی حاصل از مهندسی اجتماعی و مشارکت مردم، به بیان مزیتهای افزایش مشارکت حاصل از رویکرد مهندسی اجتماعی پرداختهاند. هادی سعید رضوانی - 1383 - ، در مقاله ای تحت عنوان عملیاتی کردن شهرسازی مشارکتی در شرایط ایران؛ نمونه موردی: قلعه آبکوه مشهد، ابعاد اصلی شهرسازی مشارکتی هماهنگ با شرایط ایران، را شناسایی کرده و به نحوی قابل اجرا در یک طرح شهری را ارائه داده است.
. 4 مواد روش
روش استفاده شده در این پژوهش به صورت تحلیلی-توصیفی بوده است که با استفاده از مطالعات کتابخانهای و اسنادی، عوامل مختلف تاثیرگذار و مشارکت نقش شهروندان در شهرسازی گردآوری شده است.
.5 تعاریف مشارکت
واژه مشارکت از حیث لغوی به معنای درگیری و تجمع برای منظور خاص میباشد. در مورد معنای اصطلاحی آن بحثهای فراوانی شده است. برخی از صاحب نظران مدیریت تعریف زیر را برای مشارکت ارائه نمودهاند. مشارکت درگیری ذهنی، عاطفی اشخاص در موقعهای گروهی است که آنان را بر میانگیزد تا برای دستیابی به هدفهای گروهی یکدیگر را یاری دهند و در مسؤولیت کار شریک شوند .[3] در دایره المعارف برنامه ریزی شهری مشارکت عمومی اینگونه تعریف شده است، مشارکت عمومی در شهرسازی ابزاری است که به وسیله آن اعضای جامعه قادر میشوند تا در تدوین سیاستها و طرحهای شرکت که بر روی محیط زندگی آنها مؤثر هستند .[2]
6. شکلهای مختلف مشارکت شهروندان
مشارکت شهروندان را میتوان در سه نوع مطرح نمود: اجتماعی، اقتصادی، علمی فنی اجتماعی: در قالب تشکلها و همکاریهای جمعی و محلی در تهیه و اجرای طرحها و نظارت و پیگیری اقتصادی: در جهت جلب همکاری و سرمایه گذاری بخش خصوصی در توسعه و عمران علمی فنی: همیاری با نهادها و مؤسسات حرفهای و تخصصی شهرسازی در زمینه تهیه طرحها و برنامههای توسعه .[8] امروزه مشارکت کلیه شهروندان در فعالیت های شهری، توسعه خدمات را در شهرداریها تضمین میکند. این توسعه میبایستلزوماً توسط مردم و نه برای مردم باشد.
پس از رنسانس، جریانی از متفکرین آرمانشهر گرا ظهور کردند که به پیروی از انسانگراها معتقد بودند: انسانها این توانایی و لیاقت را دارا هستند که زندگیشان را کنترل کنند و به آن هر شکلی را که بخواهند، بدهند. اندیشه های متفکرین نظیر دکارت مبنی بر عقلانی کردن رفتارهای اجتماعی موید این نظر است. اعتقاد به میسر بودن خلق جامعه ای بی نقص و دیدن جامعه به مثابه دست ساخت بشر که پذیرنده بهبود عقلانی است؛ به عنوان نقطه آغازین در همه آرمانشهر گراها مشترک بوده است.
شرایط و ظرفیت های بالقوه مشارکت در امور شهری همانند توجه و ارزش گذاری بر شوراهای اسلامی، شکل گیری نهادها و سازمان های غیر دولتی، توسعه کادر متخصص و متعدد در کلیه امور، حمایت از معتمدین و صاحبان اندیشه و قلم، گسترش مبانی نظری و کاربردی و شیوههای نوین مشارکتی، اجرای صحیح قوانین، حمایت کامل از بخش خصوصی در روند تکامل زیر ساخت ها و رو ساخت های شهر و … از جمله عواملی هستند که جهت رسیدن به یک شهر آرمانی از آنها بهره گرفته میشود .[11]
با آموزش های صحیح شهروندان و ارتقاء سطح فرهنگ آنان در شهروندی میتوان زمینه ساز ایجاد شهری پایدار برای آیندگان شد. از سوی دیگر بهره گیری از مشارکت آنان در این فرآیند نیز میتواند نقش به سزایی داشته باشد. به طوری که در سازمان دادن هر فعالیت شهری بدون مشارکت مردم در هر جای دنیا به شکست منجر میشود. روشن است که طرح های توسعه شهری باید تطابق لازم را با نیازهای جامعه داشته باشد و بتواند آن ها را بازتاب کند. زیرا مردمی که سالیان دراز در یک شهر زندگی میکنند بهتر از هر شخص دیگری نیازهای جامعه خود را شناخته و تشخیص میدهند. تهیه کنندگان طرحها میتوانند بهترین راهنماییها را از مردم محل و منطقه کسب کنند.
7. الگوهای مشارکت شهروندان در فرآیند طرحهای توسعه شهری
امروزه همه شهرها و کشورها در ساخت و سازی شهری و اداره امور آنها با مشکلاتی زیادی مانند کمبود منابع درآمدی پایدار و نظام اداری و فنی ناکارآمدی مواجه هستند که برای حل این مشکلات و پاسخ گویی به چالشهای جامعه شهری، نیازمند حضور گسترده مشارکت مردم و سازمانهای غیر دولتی میباشد. مشارکت واقعی و آگاهانه مردم تنها در سایه وجود و حضور جدی آنها میسر است که شهروندان را نسبت به حقوق و وظایف شهروندی خود در زمینه مشارکت و توانایی آنان را آگاه میسازند. در واقع تشکلهای غیر دولتی به عنوان راهکاری جدید برای مشارکت مردم در تعیین سرنوشت خود در دنیای امروز اهمیت بیشتری یافته است که میتواند به عنوان حلقه واسط میان حکومتها و مردم، در شهرها باشند. مشارکت واقعی و مؤثر مردم در طرحهای توسعه شهری در سایه وجود حضور جدی گروه ها، نهادها و سازمانهای جامعه مدنی ازجمله سازمانهای غیر دولتی، میسر است.
