مقاله پژوهشنامه ی آموزش زبان فارسی به غیر فارسی زبانان ( علمی - پژوهشی )

بخشی از مقاله

پژوهشنامه ی آموزش زبان فارسی به غیر فارسی زبانان (علمی- پژوهشی)
چکیده
تحول سریع فنآوریهای نوین، شیوه ها و امکان یادگیری زبان را تغییر داده است. بهکارگیری سامانه ای آموزش مجازی در حالِ پیشرفت و افزایش است و این امر در حوزهی آموزش زبان فارسی بهعنوان زبان خارجی نیز، با توجه به گستردگی و پراکندگی داوطلبان، حجم بالای درخواست، عدم وجود منابع کافی و دشوار بودن ارائه ی دوره های حضوری آموزش زبان فارسی برای همگان، اهمیت راه اندازی دوره های مجازی و غیرحضوری را دو چندان کرده است. چنین ضرورتی باعث گردید این موضوع در قالب یک طرح پژوهشی در دانشگاه بین المللی امام خمینی (ره) مورد بررسی و ارزیابی قرار گیرد. نیازسنجیها و امکانسنجی های انجام گرفته به منظور انتخاب یک سامانه ی مناسب برای ارائه ی دوره های مجازی نشان داد که در ارائه ی محتوای مناسب آموزش زبان فارسی، باید ابزارهای تازهای متناسب با نوع محتوای درسی ساخته شود. این مقاله به بررسیتکنیکیِ طراحی و پیاده سازی ابزارهای مناسب برای ارائه ی دوره های آموزش مجازی زبان فارسی میپردازد که بتوان طیّ آن یک ماژول موفق برای ارائه ی دوره ی آموزش زبان، طراحی نمود.

کلیدواژهها
آموزش زبان فارسی، محیط مجازی، سامانه ی مدیریت دوره های آموزشی، ابزارهای آموزش زبان، فنآوری های نوین

.1 مقدمه
با رشد روزافزون کسب علم در جهان، ظرفیتهای فیزیکی دانشگاهها و مراکز آموزشی پاسخگوی نیازهای متقاضیان نخواهد بود. این مسأله، واقعیتی است که با توجه به افزایش هزینه های ارائه ی خدمات آموزشی، نیاز به گسترش دوره های مجازی در دنیا را به یک پدیدهی ملموس تبدیل خواهد کرد. برای راه اندازی دوره های آموزشی مجازی، ارزیابی، بهینهسازی و توسعه ی ابزارهای مورد نیاز این گونه دوره ها اجتنابناپذیر است.
دوره های آموزش مجازی زبان اگرچه دارای کاستیهایی چون فاصلهی اجتماعی- روان شناختی بیشتر میان زبانآموزان و استاد نسبت به کلاسهای حضوری است (ریدر و همکاران، (2004، اما همین دوره ها به طور ذاتی می توانند از دو جنبهی اقتصادی و آموزشی ارزش افزوده ایجاد نمایند:
1. از نظر اقتصادی، هزینه های جاری مدیریت و بهکارگیری فضای فیزیکی و نیروهای متخصص را به صورت چشمگیری کاهش میدهند؛ زیرا محتوای مجازی نیاز به حضور در فضای فیزیکی را از بین میبرد. به عبارتی دیگر، نیروهای متخصص میتوانند توان تخصصی خود را در جاهای دیگر، مثلاً در جهت توسعه ی پژوهش و تولید محتوای مجازی صرف کنند.

2. از نظر آموزشی، کیفیت ارائه ی دروس را نسبت به کلاسهای حضوری بهبود میبخشند. در این دوره ها دسترسی به سایر منابع آموزشی، دیگر محدود به فضای کلاس درس یا کتابخانه و نیز زمان مشخصی از روز نیست و دانشجویان میتوانند این محتوا را بارها استفاده کنند؛ علاوه بر این،
در محیط مجازی، آزمونها به صورت الکترونیک ارائه میشوند و ارزیابیای که در شکل سنتی آن معمولا با دست انجام میشود میتواند به یک فرآیندِ برخط1 تبدیل شود و نمرهها به صورت آنی پردازش شوند.
برای دست یافتن به این چشمانداز، نیاز به ایجاد یک بستر مساعد جهتِ توسعه ی دوره های آموزش مجازی است. بدیهی است راه اندازی یک سامانه ی آموزش مجازی در کشور، به منزله ی بنیان نهادن یک استاندارد برای تاسیس یک مؤسسهی آموزشی با زمینهی ایجاد و دسترسی به دوره های آموزش مجازی خواهد بود.

همان گونه که لنکشایر (2009) توصیه میکند، به دلیل تنوع روشهای آموزش برخط و بسترهای گوناگونی که این آموزش در آنها انجام میگیرد، مدرّسان باید از طریق کشف و انتخاب آگاهانه ی شیوه ها و ابزارها، نوعی آموزش مخصوص به خود را ایجاد کنند. مدرسان زبان فارسی نیز بهمنظور دسترسی به این مهم باید تمام یا بخشی از دوره های آموزشی خود را به صورت برخط ارائه کنند تا بتوانند مهارتهای فردی خود را در امر آموزش زبان به صورت مجازی تقویت نمایند.
در این نوشتار سعی بر این است که نتایج طرح پژوهشی تولید محتوای آموزشی برای یک دوره ی مقدماتی آموزش زبان فارسی در دانشگاه بین المللی امام خمینی(ره) و تبدیل آن به محتوای مجازی و نیز تجربیات برآمده از آن در اختیار برنامهسازان آموزش مجازی زبان فارسی قرار داده شود. بدیهی است ارائه ی مشروح نتایج پژوهشهای انجامشده برای برنامهریزی محتوایی دوره و طراحی درسها از جنبههای آموزشکاوی، در این مختصر امکانپذیر نیست و فرصت جداگانهای را طلب میکند.

.2 پیشینه ی ارائه ی دوره های مجازی
استفاده از مدلهای یادگیریِ کامل برخط یا نیمه برخط2، رو به رشد و گسترش است. لنکشایر (2009) بهعنوان نمونه به این نکته اشاره میکند که در پاییز سال 2006، حدود سه میلیون و پانصد هزار دانشجو در ایالات متحده، یعنی بیست درصد دانشجویان این کشور، از کلاسهای برخط بهره جستهاند که این شمار در پاییز سال 2009 به پنج میلیون و ششصد هزار دانشجو رسیده؛ یعنی سی درصد افزایش یافته است. مطالعات آلن و سیمن (2010) نیز نشان داد که یادگیری برخط، بخش مهمی از راهبردهای 63 از 2500 کالج و دانشگاه ایالات متحده را شامل می شود.

به نظر میرسد که هنوز دوره های کامل آموزشی برخط (به همراه اعطای مدرک تحصیلی) محدود به تعداد بسیار کمی از دانشگاههایی است که بنیان دوره های آنها بر آموزش از راه دور یا آموزش بهصورت مکاتبهای بوده است. دانشگاههای بزرگ و معتبر دنیا هنوز از شیوه تماماً مجازی در هیچ یک از دوره های خود استفاده نکردهاند، اما استادان برخی از این دانشگاهها به تدریج به ارائه ی دروس برخط روی آوردهاند. رابرت بلیک و سونیا شیری (2012) بر این باورند که آموزش زبان عربی، حتی اگر در یک برنامه ی زمانبندی شده (پنج روز در هفته) با استادان کارآمد و در ساعات اداری ارائه شود، دلهرهآور است و مشکلاتی را برای زبانآموزان ایجاد میکند. این امر آنان را بر آن داشت تا دوره ی »عربی بدون دیوار3«را برای دانشجویان سال اول دانشگاه کالیفرنیا به صورت برخط، به گونه ای طراحی کنند که با مواد وب (بهعنوان مثال: متن، گرافیک، صدا، فیلم کوتاه و تمرینهایِ خوداصلاحی جاوا اسکریپت) پشتیبانی میشد. درسها در سامانه ی مودل4، با نشستهای هفتگی در تالار گفتمان (صدا متن) در فاصلهی سالهای 2007 تا 2011 ارائه شدند. یافتهها و نتایج دو دوره ی تحصیلی نشان میدهد تمرکز و توجه زبانآموزان در زمانی که خود به تنهایی یا با دوستانشان در گروههای کوچک از طریق رایانه به صورت مجازی به یادگیری زبان میپردازند، نسبت به زبانآموزان در محیط کلاس بیشتر میگرددبرداشت. کلّی دانشجویان از این تجربه ی یادگیری برخط حاکی از آن است که این دوره ، جایگزین مطلوب و مناسب دوره های معمول دانشگاهی برای آن دسته از دانشجویانی است که دسترسی به آموزش عربی ندارند یا در پی انعطافپذیری بیشتر محیط یادگیری با توجه به برنامههای زندگیشان هستند.
نکته ی حائز اهمیت، میزان درخواست دانشجویان رشتههای گوناگون مرتبط با زبان، تاریخ، ادبیات فرهنگ ایرانی ازجمله شرقشناسی، ایرانشناسی، مترجمی، ادبیات فارسی و تاریخ ایران برای راه اندازی دوره های آموزش مجازی است. این روند هماینک در دانشگاههای مختلف جهان و در جامعهی بین المللی رو به افزایش است؛ در این راستا برخی دانشگاههای خارج از کشور همچون دانشگاه دولتی سندیهگو، دوره هایی را برای مرور درسها، ارسال کارهای عملی و تعمیق بیشتر در موضوعات دروس فارسی ایجاد کردهاند. این در حالی است که در دانشگاههای داخل کشور، دوره های مجازی به معنای واقعی وجود ندارد و فقط در برخی سازمانها گاهی تصویر برخی از کتابها برای آموزش فارسی بهعنوان زبان اول در فضای مجازی ارائه شده و در برخی دیگر، نکات دستوری همراه با تعدادی تمرین غیرکاربردی آماده شده که به طور جامع، مهارتهای زبانی را در بر نمیگیرد.

.3 چارچوب نظری
.1,3 ویژگیهای سامانه های آموزش مجازی
مراکز آموزش زبان، به طور روزافزون از فنآوریهای نوین الکترونیک برای توسعه ی دوره های آموزشی خود استفاده میکنند. مجموعهای از ابزارها که به سامانه های مدیریت دوره های آموزشی5 معروفند، میتوانند برای افزایش گسترهی آموزش مورد استفاده قرار گیرند. این ابزارها قادرند با بهره گیری از برتریهای فنآوریهای نوین، نیازهای استادان را برطرف نمایند. سامانه های آموزشی ویژگیهای متعددی دارند که هر یک از این ویژگیها امتیازات خاصی را در اختیار مدرّسان و زبانآموزان قرار میدهند. در این بخش، به بیان پارهای از این ویژگیها خواهیم پرداخت.

.1,1,3 ذخیرهگرهای برنامه ی درسی
بیشتر سامانه های آموزشی،ابزاری را برای افزایشِ سادهتر مواد درسی مهیا میکنند و به جای استفاده از ویرایشگر متنی و سپس ارسال مستندات به سِرور، بهراحتی میتوانند از یک فرم سادهی تحت وِب برای ذخیرهی برنامه ی درسی روی سرور استفاده کنند. علاوه بر این، بسیاری از استادان میتوانند برنامه ی درسی، یادداشتهای کنفرانس، تکالیف خواندنی و مقاله های خود را در هر زمانی که بخواهند، در دسترس زبانآموزان خود قرار دهند.

.2,1,3 تالار نظرآزمایی
سامانه های آموزشی، فضایی با عنوان تالار نظرآزمایی6 بهمنظور هماندیشی و گفتگو برای دانشجویان و استادان فراهم میکنند. این فضا نهتنها امکان پرسش و پاسخ را برای استادان و دانشجویان ایجاد میکند، بلکه فرصتی را برای دانشجویان فراهم میسازد تا در یک محیطِ برخط، با همدرسیهای خود ارتباط داشته باشند. اهمیت این ابزار در ایجاد فضایی است که به زمان و مکان وابسته نیست.

.3,1,3 ارزیابی برخط
ارزیابی برخط، یکی دیگر از ابزارهای سامانه ی آموزشی است. داشتن یک بانک پرسش، برگزاری امتحان برخط و ارائه ی نتایج امتحان بلافاصله پس از برگزاری، از خواستههای همیشگی استادان و دانشجویان است. داشتن یک فضای مجازی برای تحویل تکالیف دانشجویان و بازبینی آنها توسط استادان از دیگر ویژگیهای سامانه های آموزش مجازی است.

.4,1,3 محیط های منسجم آموزشی
این سامانه ها محیطهای منسجم آموزشی نیز میتوانند باشند؛ محیطهایی که علاوه بر امکانات کمکآموزشی و ابزارهای ارزیابی، میتوان نمرات و نتایج را در آنها ثبت و نگهداری نمود. دسترسی به دفاتر ثبت نمرات نیز به دانشجویان امکان مشاهده ی تمامی نمرات خود در هر درس را میدهد. در واقع هر یک از موارد ذکرشده را میتوان در قالب یک ابزار نرمافزاری فراهم ساخت، اما شگفتی سامانه های آموزشی در این است که تمامی این ابزارها را در یک محیط منسجم به جامعهی مدرسان و دانشجویان ارائه میدهد. در حالیکه از ایجاد سامانه های آموزشی و کمک آموزشی زمان زیادی نمیگذرد، تصور محیطهای آموزشیِ فاقد سامانه ی مدیریت دوره های آموزشی در سالهای آینده بسیار دشوار خواهد بود.

.2,3 رویکردهای موجود به آموزش مجازی
سامانه های آموزش الکترونیکی7 با استفاده از ابزارهای پیشرفته ی فنآوری اطلاعات، امکان بهره مندی از آموزشهای علمی و تخصصی را با کیفیت بالا در هر لحظه و هر نقطه فراهم میآورند. این سامانه ها علاوه بر اینکه کلیهی فرآیندها و خدمات آموزشی سنتی (از قبیل ارائه ی درس و برگزاری آزمون) را پوشش میدهند، با ایجاد زیرساختهای ارتباطی مناسب میتوانند محدودیت فیزیکی فضای آموزشی را پوشش دهند. در حال حاضر، روشهای گوناگونی برای ارائه ی خدمات آموزشی بهصورت برخط وجود دارد. انتخاب سامانه ی مناسب برای آموزش مجازی در یک مؤسسهی آموزشی، بستگی به الگوی آموزشی آن مؤسسه دارد. در اینجا به معرفی چند نمونه از این الگوها میپردازیم.

.1,2,3 خودآموزی تحت وب
در این نوع دوره ها8 محتوای آموزشی برای دانشجویان تهیه میشود و بدون مداخلهی استاد، در اختیار آنان قرار میگیرد (کامرون، (2003این. نوع محتواها عموماً برای دوره های آموزش کوتاه مدت مناسب هستند. دوره های مجازی را نمیتوان بهعنوان دوره های خودآموز تحت وب معرفی کرد. سرفصلهای دوره های دانشگاهی عموماً مداخلهی استاد را در مسیر یادگیری دانشجو میطلبد، اما در راستای آموزش بعضی مهارتهای مشخص زبان آموزی، میتوان دوره های کوتاه مدت را به موازات سرفصلهای دوره های حضوری ارائه داد.

.2,2,3 خودآموزی تحت وب با مداخلهی راهنما
در این نوع آموزش، آموزشدهنده (راهنما) دارای نقشی کلیدی است و امکان برقراری ارتباط دانشجویان با راهنمای خود از طریق ویدئو کنفرانس، گفتگوی اینترنتی9، صفحهای بیانِ نظر، پست الکترونیکی و یا سایر فنآوریها وجود دارد. این گزینه مطلوبترین حالت برای توسعه ی دوره های مجازی است. در این مدل، دانشجویان محدود به زمان و مکان نیستند، اما برای برقراری ارتباط مستقیم (زنده) با آموزشدهنده یا راهنما، برنامه ی حضور و نحوهی اتصال مستقیم، از پیش تعریف میشود.

.3,2,3 ارائه ی دوره های آموزشی توسط پست الکترونیک
در این روش، آموزشدهندگان میتوانند درس را به صورت محتوای از پیش تعیین شده در اختیار دانشجویان قرار دهند. به عبارت دیگر، ارائه ی درس در این روش به صورت برخط نیست، بلکه در قالب خودآموز است. آنچه توجه آموزشدهندگان را میطلبد، فرآیند ارزشیابی است. آموزشدهنده، تمرینهای مختلفی را برای دانشجویان خود ارسال میکند و ظرف مدت تعیینشده، پاسخها یا راه حلهای ارائه شده را مطالبه و دریافت میکند.

.4 طراحی و اجرای سامانه ی آموزش مجازی
در راستای طراحی و بهکارگیری یک سامانه ی مدیریت محتوای آموزش زبان، دو رویکرد قابل طرح است؛ رویکرد اول بر این فرض شکل گرفته که الگوی آموزش زبان کاملا متفاوت با الگوهای آموزشی موجود است و باید بهمنظور آموزش مجازی زبان، یک سامانه ی منحصربهفرد طراحی و تولید گردد. به عبارت دیگر، الگوهای موجود، پاسخگوی راه اندازی و اجرای سامانه ی آموزش مجازی زبان نیستند. رویکرد دوم از درون سامانه های آموزش مجازی موجود، به دنبال جایگاهی برای معرفی ماژولهای آموزش زبان میگردد. از این رو لازم است سازمانها برای انتخاب بهترین روش، به تناسب رسالت آموزشیای که دارند، دست به امکان سنجی بزنند.

.1,4 نیازسنجی و امکانسنجی
نیازسنجی و امکان سنجیهای انجامشده در طرح »اجرای یک دوره ی مقدماتی آموزش مجازی زبان فارسی در دانشگاه بین المللی امام خمینی (ره)«، مجریان را بر آن داشت تا علاوه بر آموزش زبان با مداخلهی استاد، از دوره های خودآموزیِ بدون مداخلهی استاد نیز بهره جویند. از این رو کوشش گردید تا در انتخاب سامانه ی مورد نظر، موارد زیر رعایت شود. بهعبارت دیگر سامانه ی انتخابشده باید میتوانست موارد زیر را تحقق بخشد (کیم و لی، 2008؛ ایتمازی و همکاران، 2005 و کلیس و همکاران، :10(2003
1. ارائه ی خدمات آموزش مجازی و تعاملی
2. کاهش نیروی انسانی مورد نیاز برای ارائه ی خدمات آموزشی
3. افزایش کیفیت و دقت در ارائه ی خدمات آموزشی
4. ارتقاء سریع و موثر سطح آگاهی دانشجویان متناسب با نوع فعالیت آنان
5. صرفهجویی در زمان و پایین آوردن هزینههای آموزشی ازجمله هزینهی سفر
6. ایجاد انعطافپذیری و سهولت در امر آموزش
7. استفاده از ابزارهای آموزشی چندرسانهای برای بالا بردن کیفیت آموزش الکترونیکی

از این رو در طراحی و اجرای دوره ی مقدماتی آموزش مجازی زبان فارسی در دانشگاه بین المللی امام خمینی(ره)، از سامانه ی آموزشی مودل استفاده کردیم. مودل یک سامانه ی مدیریت دوره های آموزشی مبتنی بر منابع آزاد است که برای بهکارگیری فنآوریهای نوین در دوره های آموزشی دانشگاهها، مدارس و نیز آموزشهای خصوصی استفاده میشود (مودل، .(2013 این سامانه امروزه در ادارهی محتوای بیش از 83000 سامانه ی آموزش مجازی در سراسر دنیا مورد استفاده است.11 دسترسی رایگان به سامانه ی مودل در روی وب و همچنین جامعیت آن و نیز پشتیبانی از فراگیر، باعث گردید تا مجریان طرح دوره ی مقدماتی آموزش مجازی زبان فارسی در دانشگاه بین المللی امام خمینی(ره) این سامانه را بهعنوان گزینهای مناسب برای ارائه ی این دوره انتخاب نمایند.

.2,4 تولید ماژولهای درسی
سامانه ی مودل پیشتر از اینکه یک سامانه باشد، یک چهارچوب برای توسعه ی ماژول های آموزشی است.12 آنچه در ابتدای طراحی سامانه ی آموزش مجازی قابل توجه بود، عدم وجود ابزار مناسب برای آموزش زبان فارسی در محیط مودل بود. نیازهای آموزشی یک زبانآموز متشکّل است از ابزاری که در آن بتوان متن، تصویر، فیلم و صدا ارائه کرد. از آنجا که مودل یک سامانه ی تحت وب است، طبیعی است که محدودیتهایی در نوع سرویسهای ارائه شده به زبانآموز داشته باشد. یکی از این محدودیتها، توانایی ضبط صداست؛ ابزارهای تحت وب از نظر امنیتی و آسیبپذیری، قادر به دسترسی به منابع رایانهی کاربر نیستند؛ بنابراین تولید یک ابزار مناسب که کاربر در آن بتواند صدای خود را ضبط کند و دوباره بشنود، از مهمترین مسائل این طرح محسوب میشد. برای زبانآموز، محیطی نیاز است که در آن بتوان محتوای اسلایدهای درسی را به همراه صدای گوینده ارائه داد. همچنین برای تمرین، زبانآموز باید بتواند آنچه شنیده را ضبط کند و دوباره بشنود تا به مشکل خود پی ببرد.

.1,2,4 تعریف ساختار دوره
اولین قدم برای طراحی دوره ی مجازی، تعریف ساختار دوره است. از آنجا که در طراحی آغازین این دوره ی مجازی، به دوره های حضوری مرکز آموزش زبان فارسی دانشگاه بین المللی امام خمینی (ره) نظر داشتیم، ساختار دوره ی مجازی نیز در قالب یک دوره ی حضوری تعریف شد. دوره های حضوری در مرکز آموزش زبان فارسی در چارچوب یک ترم تحصیلی 13 هفتهای تعریف شده است. بر این مبنا یک دوره ی مجازی آموزش زبان نیز 13 واحد تعریف شد. هر هفته در یک دوره ی حضوری شامل 5 روز حضور زبانآموزان استبنابراین،. هر واحدِ یک دوره ی مجازی نیز به پنج نشست تقسیم شد تا یک نگاشت13 بین دوره ی حضوری و دوره ی مجازی تعریف شود (تصویر .(1
همچنین همان گونه که در کلاسهای حضوری مهارتهای خواندن، شنیدن، نوشتن، صحبت کردن و زیرمهارتهای گرامر و واژگان آموزش داده میشود، در طراحی دوره ی مجازی نیز بنیان طراحی یک نشست، بر اساس همین مهارتها و زیرمهارتها طراحی شد.