بخشی از مقاله
چکیده
این پژوهش به شیوهی به کارگیری فرازبان1 و گوناگونی آن در کتابهای آموزش زبان فارسی به غیر فارسی زبانان می پردازد. فرازبانهایی که برای آموزش در این کتابها بکار رفته اند، بسیار متنوع اند. ما در اینجا سعی می کنیم به مطالعهی تطبیقی این گوناگونی در کتابهای آموزش زبان فرانسه و کتابهای آموزش زبان فارسی بپردازیم. در واقع در روشهای جدید آموزش زبان خارجی، محتویات آموزشی معمولاً طوری طراحی می شوند که زبان آموز، خود، در پیِ تمرینهای گوناگون، ساختار دستوری جملهها را پیدا کند و در یادگیری زبان نقشی فعال داشته باشد. آیا این روند سبب تغییر ماهیت و کاهش کاربرد واژههای دستوری می شود؟ در این نوشتار با بررسی فرازبان در کتابهای آموزش زبان فارسی و فرانسه، درمی یابیم که در روشهای جدید، کاربرد فرازبان از نظر تعداد واژهها، کاهش محسوسی پیدا نکرده است بلکه تغییر در نحوهی توزیع این واژهها در بخشهای مختلف کتابها و همینطور نحوه بکارگیری آنهاست.
.1 مقدمه
"در زمینه آموزش زبان، هر گفتاری که توسط زبان آموز و معلمِ زبان دربارهی دستور، زبان و به طور کلّی درباره فعالیتهای آموزشی زبان و فراگیری آن رانده شود، فرازبان نام دارد" - کوک، . - 164 :2003 بطور خلاصه فرازبان، زبانی است که برای توصیف یک زبان بکار می رود ومبحث دستوری ذاتاً یک مبحث فرازبانی است. جایگاه فرازبان در روشهای مختلف آموزش زبان، متفاوت است. در روش سنتی2، چون اساس آموزش بر پایهی قواعد دستوری بوده است،تقریباً همهی مطالب به روش توضیحی3 ارائه می شده است و از اینجاست که واژههای تخصصی کاربرد فراوانی داشتندامّا. در روش مستقیم 4 و روش سمعی- بصری5کاربرد، فرازبان تقریباً کنار گذاشته شد چرا که طبق این روشها، گفتاردر موردِ زبان در چهارچوب روشهای ارتباطی نمی گنجید.
امروزه فرازبان دوباره جایگاه خود را در روشهای آموزش زبان پیدا کرده است و واژههای فرازبانی در کتابهای آموزش زبان دیده می شوند. در واقع از سویی، پایه و اساس آموزش بر مبنای کاربردی بودن مطالب است و چنین انتظار می رود که زبان آموز بتواند قواعد دستوری را در یک بافت ارتباطی1 بکار گیرد. به همین جهت، سعی می شود قواعد دستوری در قالب موقعیتهای ارتباطی مختلف گنجانده شوند و این مسئله در نحوهی استفاده از فرازبان تاثیر گذار است.
از سویِ دیگر، می توان به روش استقراییو2 نقش فعّال زبان آموز در آموزش زبان اشاره کرد. در جدید ترین کتابهای آموزش زبان فرانسه، معمولاً زبان آموز، در پیِ تمرینهای گوناگون - که همیشه گرامری نیستند ولی با انجام آنها، همزمان نکتههای دستوری هم بازنگری می شوند - ، ساختار دستوری جملهها را پیدا می کند و بنابراین، این روش از استفادهی بی اندازهی فرازبان تخصصی می کاهد و سبب می شود که واژههای تخصصی فقط در بخش قواعد دستوری کتابهای آموزشِ زبان جای داشته باشند.
.2 پیشینه تحقیق
ژان پیر کوک، در تحقیقی بر روی فرازبان در کتابهای آموزش زبان فرانسه بهغیرِ فرانسه زبانان، بیان می کند که زبان" آموزِ سطح مبتدی و میانی، مجبور است حجم زیادی از اصطلاحها و واژههای تخصصی را بیاموزد" - کوک، . - 706-705 :2001 مقاله کوک این ایده را به ما داد که کتابهایی که بر اساس روش های جدید نوشته شده اند، می بایست دارای واژههای فرازبانی کمتری باشند. این مقاله نزدیکِ 15 سال پیش نوشته شده است و از آن زمان تا کنون کتابهای گوناگونی در زمینهی آموزش زبان فرانسه به بازار آمده اند. بنابراین در این نوشتار می کوشیم تا بر اساس این تحقیق و نظریههای موجود در زمینهی فرازبان، به بررسی فرازبانِ تعدادی از کتابهای فرانسه که در سالهای اخیر چاپ شده اند، بپردازیم و همین روش را برای کتابهای آموزش زبان فارسی نیز بکار می بندیم.
1 .2 ظهور دوبارهی فرازبان
بر خلاف برخی روشها که استفاده از فرازبان را منع کرده بودند، در روشهای جدید، فرازبان دوباره جایگاهی برای خود بازیافته است. به عقیده یسیکورِل،صحبت" نکردن درباره ی زبان و کنار گذاشتن بُعدِ فرازبانی، همچون نادیده گرفتن موضوع اصلی برقراری ارتباط در کلاس است یعنی صحبت کردن دربارهی زبان مقصد" - سیکورِل، . - 16 :1985 او همچنین بیان می کند که برقراری ارتباط به زبان خارجی و کاربرد فرازبان، از هم جدایی ناپذیراند چرا که در هر دو مورد، یادگیری زبان مورد گفتگواست.
از نظر او اهمیّت فرازبان، در قابلیت آن برای تبدیل ساختار به محتوا است. هنگامی که ساختار موضوع بحث واقع می شود، تغییرِ ماهیت می دهد و به محتوای گفتگو تبدیل می گرد. بر عکسِ آن هم ممکن است که در بحث کلاسی محتوا به ساختار تبدیل شود چرا که هر موضوعی این امکان را دارد که قابلیت فرازبانی بخود بگیرد چون در امر آموزش، محتوا و ساختار هر دو اهمیت دارندسیکورِ - ل، . - 74-73 :1985 بنابراین جایگاه فرازبان در روشهای جدید، تغییر ماهیت می دهد و جنبهی ارتباطی به خود می گیرد.
2 .2 فرازبان و زبان مادری
در کتاب های آموزش زبان فارسی برای آموزش دستور زبان شیوههای مختلفی بکار رفته است. به عنوان مثال برای تدریس قواعد دستوری، گاه از واژههای تخصصی استفاده شده، گاه از فرازبانی ساده شده و گاه حتی از ترجمه. کاستِل لوتیدر کتاب خود با عنوانِزبان مادری در کلاسِ زبان خارجی،در مورد کاربرد زبانِ مادری در کلاس می گوید: "زبان مادری نباید از کلاس حذف شود تا امکان مقایسه ساختار دو زبان و بحثهای فرازبانی وجود داشته باشد" - ستِکال لوتی، . - 48 :2001 سیکورِل هم با او هم عقیده است: "بازگشت به زبان مادری برای توصیف زبان خارجی مانعی در فراگیری آن زبان ایجاد نمی کند - سیکورِل، - 69 :1985 و معلم می تواند به دانستههای فرازبانی زبان آموزان در زبان مادریشان تکیه کند.
امّا این بدان معنا نیست که کاربرد بی رویهی فرازبان، جنبهی ارتباطی آموزش زبان را مختل کند. کاربرد زبان مادری یا زبان واسطه در کتابهای آموزش زبان، بحث برانگیز است. چرا که از سویی، اصطلاحهای دستوری در یک زبان ممکن است با اصطلاحهای دستوری در زبان دیگر هماهنگی کامل نداشته باشد - پَروان، . - 1390 از سوی دیگر، در روشهای جدید، تاکید می شود که تا جایی که امکان دارد از مراجعه به زبان مادری خودداری شود ولی در نظر گرفتن دانستهای پیشینِ زبانآموز می تواند نقش موثری در آموزش زبان داشته باشد. در کتابهای آموزش زبان نیز می توان این مسئله را در نظر گرفت و با توجه به مخاطبان کتابها - عرب زبانان- فرانسه زبانان- انگلیسی زبانان و غیره - و به قولسیکورِ ل، بر اساس "میراث فرازبانی"1 زبان آموزان یعنی دانستههای زبان مادریشان و یا زبانهای دیگری که قبلاً آموخته اند، فرازبان را مطابقت داد.
3 .2 جایگاه فرازبان
کوک و گروکا می گویند: فرازبانِ" تخصصی در خارج از کلاس قابل استفاده نیست با این وجود، فرازبان برای ما همچون ابزاری مفید در فشرده سازی مطالب دستوری است و در این جایگاه باید به آن توجه ویژه ای شود. به علاوه، کاربرد فرازبان توسط زبان آموز بسیار مهم است چون نشاندهندهی درکِ او از عملکرد آن زبان و به نوعی تسلط او بر آن زبان است. مشکل اصلی میتواند این باشد که فرازبان نقش ارتباطی زبان را مختل کند. در واقع، باید به فرازبان جایگاه ضروری اش را داد و نه بیشتر از آن، تا بتواند به طور غیرمستقیم در راستای تقویت جنبهی ارتباطیِ آموزش زبان، به صورت عاملی مثبت عمل کند" - کوک و گروکا، . - 135 :2005 بنابراین فرازبان می تواند در فهمِ عملکرد زبان موثر باشدپِ. ندانکس هم در این مورد با آنها هم عقیده است: کاربردِ" فرازبان می تواند باواداشتنِ زبان آموز به اندیشیدن بر روی زبان و یادگیریاش، به او کمک کند تا بتواند نوعی خوداتکایی را در یادگیری زبان در خود پرورش دهد - پندانکس، . - 47 :1998
4 .2 تاثیر روش بر فرازبان
در مورد بکارگیری فرازبان،سیکورِلو بِث بر این عقیدهاند که واژههای دستوری بر اساس اینکه در روش توضیحی ارائه شوند یا در روش ضمنی2، نحوه بکارگیریشان متفاوت خواهد بود - بِث، . - 115 :1980 ژان پیِ ر کوک نیز همچونسیکورِلو هانری بِث اشاره می کند که کاربرد واژههای تخصصی بستگی به روشهای آموزش زبان دارد و روشهای جدید درصدداند تا جایی که ممکن است، کاربرد واژههای تخصصی کم شود و ضروری است که از واژههایی استفاده شود که فهمِ بهتر وکاربردِ ساختارهای دستوری را برای زبان آموزمیسّر سازد - کوک، .72 :1996 - امّا کاربرد بی رویهی این اصطلاح هایدستوری می تواند به اختلال در یادگیری و پیچیده کردن درکِ زبانآموزان منجر شود. بدین ترتیب، طبیعی است که نحوهی بکارگیریِ فرازبان در کتابهای آموزش زبان، بر اساس روش انتخابی نویسندگانِ کتابها، از تنوع و گوناگونی برخوردار باشد. در ادامه، این تنوع فرازبانی را در چند مجموعهی آموزشی مورد بررسی قرار می دهیم.
.3 روش تحقیق
بخش فارسی تحقیق ما بر دوره ابتدایی و میانی 3 کتاب آموزش زبان فارسی به غیر فارسی زبانان متمرکز شده است.
