بخشی از مقاله
چکيده
توسعه فرآيندي هدف دار است که به وسيله انسان آغاز مي گردد و هدف آن بهبود بخشيدن به شرايط زيستي کليه افرادي است که در يک جامعه زندگي مي کنند. ترويج و آموزش کشاورزي اهرم عمران روستايي و بازوي قوي توسعه کشاورزي مي باشد که اين دو خود بخشي از توسعه ملي است . بدون توسعه کشاورزي ، عمران ملي امکان پذير نبوده و يا کشورهاي جهان سوم با مشکلات زيادي روبرو بوده از اين رو توسعه کشاورزي که مبتني بر ترويج و آموزش کشاورزي است جزء لاينفک توسعه ملي محسوب مي شود. در اين پژوهش سعي شده تا با تاکيد بر توسعه کشاورزي، نقش آن در افزايش درآمد بررسي گردد. روش انجام تحقيق توصيفي است . به همين منظور با توجه به اهميت کشاورزي در صنعت و اقتصاد کشور، توجه ويژه و خاص به اين بخش موجبات پيشرفت در زمين هاي مختلف را فراهم خواهد آورد. لذا با شناسايي مشکلات کشاورزي، بايد اقدام به رفع آنها نموده و نيز بايد با به وجود آوردن جذابيت هاي لازم از مهاجرت آنها از روستاها به شهرها جلوگيري نمود. با توجه به مهاجرت روز افزون کشاورزان محلي و روستايي، با رفع مشکلات آنها مي توان از کاهش جمعيت فعال در بخش کشاورزي جلوگيري کرد و موجبات توسعه کشاورزي را فراهم آورد. در نهايت به ارائه پيشنهادات و راهکارهاي اساسي در زمينه بهبود کشاورزي پرداخته خواهد شد.
واژگان کليدي: توسعه ، توسعه کشاورزي، آموزش ، درآمد.
مقدمه
گرسنگي در دنياي امروز امر تازه اي نبوده و هميشه تهديدي براي بقاي نسـل بشـر بـوده اسـت .در بعضـي از نقاط دنيا طي قرون متمادي کمبود مواد غذايي هميشه عامل عمده بدبختي امراض و حتي مرگ محسـوب مـي شده است ولي هيچگاه مانند امروز تا اين حد کمبود غذا و خطر گرسنگي دسته جمعي محسوس نبوده است .اين تهديد به علت کاهش ظرفيت دنيا در توليد غذا نيست چون از بسياري جهات اين ظرفيت حتي بالاتر هم رفته و همچنان در حال ترقي است .مسئله اصلي در اين است که جمعيت دنيا با سرعت زيادي در حال افزايش است بـه طوري که ازدياد توليد مواد غذايي به زحمت مي تواند همگام با بالا رفتن جمعيت پيش برود. پيشـرفت علـم را مي توان در واقع عامل اصلي ازدياد جمعيت در دنيا و به خصوص در کشورهاي در حال توسعه دانست (ابراهيمي، ١٣٨٠: ٥٦). تا اواسط قرن بيستم ، تولد زياد دربيشتر کشورهاي آمريکاي جنوبي ، آفريقا و آسيا با ميزان مرگ و مير زياد از طريق مرگ و مير اطفال ، امراض ، و بهداشت غلط متعادل گرديده و مانع از افزايش سريع جمعيـت مي شد. در چند دهه اخير پيشرفت قابل ملاحظه علـم پزشـکي و کـاربرد آن در سراسـر دنيـا وضـعيت فـوق را شديدا" تغيير داده است ؛ کاهش مرگ و مير اطفال ، کنترل امراض و ناقلين آنها و ايجاد خدمات پزشـکي حتـي در دورافتاده ترين نقاط سبب افزايش بي سابقه جمعيت دنيا شده است . بيشترين افزايش در کشورهاي در حـال
توسعه که حتي حالا با کمبود مواد غذايي مواجه هستند روي خواهد داد. با توجه به افـزايش جمعيـت ترديـدي باقي نمي ماند که تأمين مواد غذايي کافي براي جمعيت دنيا جدي ترين مسئله ايست که بشر با آن روبروست و خواهد بود(اردشيري، ١٣٦٧: ٢٨). زندگي انسان با فراگيري زراعت و کشاورزي شکل جديدي بـه خـود گرفـت و شخم زمين سرآغاز حرکتي نوين در استفاده مطلوب انسان از طبيعت بود ، اما هرچه زمان گذشـت اشـکال ايـن نوع بهره برداري از زمين تغيير کرد به گونه اي که پس از انقلاب صنعتي به دليل تنوع در محصولات کشـاورزي و رشد تجهيزات و ادوات کشاورزي ميزان برداشت از سطح زير کشت به صورت چشـمگيري افـزايش يافـت و در حال حاضر صادرات محصولات کشـاورزي يکـي از منـابع درآمـد ارزي کشـورهاي توسـعه يافتـه محسـوب مـي شود(استارز، ١٣٧٠: ١٦). به همين دليل توسعه کمي و کيفي محصولات کشاورزي يکي از اهداف مهم دولت هـا به حساب مي آيد. بدون ترديد کشور ما از اين قاعده جهاني ، مستثني نمي باشد ، ولي بايد اين اصل را پذيرفت که اگر استراتژي مشخصي براي کشاورزي نداشته باشيم ، همچنان بار هزينه هاي سنگين بي برنامه گي دولت را بايد مردم پرداخت کنند.
تاريخچه کشاورزي
بزرگترين مسئله اي که بشر هميشه در طول تاريخ چند هزار ساله اش با آن روبرو بوده ، قحطي و کمبود مواد غذائي است و به اين دليل در زمانهاي قديم ، پايه و اساس اجتماعات را کشاورزي تشکيل مي داده است . يکـي از اولين اجتماعات کشاورزي دنيا طبق تحقيق دانشمندان ، در منطقه خاورميانه و به احتمال غالب در گوشه شمال غربي آن ، که شامل قسمتي از ايران ، آسياي صغير و شمال بين النهرين مي گردد، به وجود آمد و اين کار با پيدا
کردن بوته گندم و جو وحشي و نيز کاشت آن شروع شد. باغ هـاي ايـران در دنيـاي قـديم از معروفيـت خاصـي برخوردار بوده است . از شواهد و قرائن چنين بر مي آيد که فلات ايران يکي از مراکز اجتماعات اوليه بوده است و در هزاره چهارم پيش از ميلاد در جنوب غربي اين سرزمين يعني ايلام آنروز، خوزسـتان و لرسـتان و پشـتکوه و جبال بختياري امروز مرکزيتي وجود داشته است . گفته مي شود که ايران يکي از اولين کشورهاي دنياست که در آن کشاورزي و تمدن شروع شده و انسان اوليه براي نخستين بار در فلات ايـران بـه کشـت و زرع و پـرورش دام دست زده است . دين زرتشت به کشاورزي اهميت فراوان داده و در اوستا آمده است که سومين جايي کـه زمـين شادمان ترين است ، آنجاست که يکي از خداپرستان بيشترين غله را کشت کنـد و بيشـترين گيـاه و ميـوه را بـه کارد.گزنفون از قول سقراط نقل کرده است که در عصر هخامنشيان باغ هايي در ايران وجـود داشـته کـه آنهـا را پرديس مي ناميده اند و در آنها درختان از حيث ارتفاع مساوي و روي خطوط منظم کشت شده و به وسيله چرخ چاه هاي بزرگي که توسط گاو گردانده مي شدند آبياري مي گشت . دانـش کشـاورزي نـزد اسـلاميان از اهميـت والايي برخوردار بوده است . احداث باغ و درخت کاري در ميان مسلمين گسترش داشته است از جمله مـي تـوان از نخلستان هاي مدينه ياد کرد. با وجود قدمت رويش و پرورش گياهان و درختان در فـلات ايـران ، متأسـفانه از پيشرفت هايي که در قرون اخير ( از قرن ١٦ به بعد ) در امر اصلاح نژاد و روش پرورش کشاورزي و باغداري در دنيا وجود داشته ، کشور ما بي خبر مانده است و در نتيجه ايران با داشتن شرايط اقليمي مناسب نتوانسـته اسـت جـاي شايسـته خـود را از نظـر اقتصـادي در ميـان کشـورهاي توليـد کننـده فـرآورده هـاي کشـاورزي، احـراز نمايد(جعفري، ١٣٨٣: ٨).
نقش و اهميت کشاورزي در جامعه
بخش کشاورزي نقش حياتي در اقتصاد ملي ايران دارد به طوري که حـدود ٢٧% توليـد ناخـالص ملـي ٢٣% اشتغال و تأمين بيش از ٨٠% غذاي جامعه را در کشور تشکيل مي دهد. کشاورزي به عنوان محور مديريت بـراي نيل به توسعه پايدار اقتصاد کشور مطرح شده است . بانک جهاني توسعه ، کشاورزي را يک استراتژي مي داند که باعث بهبود وضع زندگي گروه خاصي از مردم به ويژه روستاييان مي شود. بانک جهاني همچنين معتقد است که چون توسعه کشاورزي قصد تقليل فقر را دارد ، بنابراين بايد به طور واضح طوري طراحي و اجرا شود که توليدات را افزايش داده و قدرت توليد روستاييان را بالا ببرد.مديرکل سـابق سـازمان خواروبـار جهـاني آقـاي فورمـا مـي گويد:«در پيشرفت کشاورزي عامل انساني از اهميت ويژه اي برخوردار است و برنامه هاي آمـوزش کشـاورزي در صورتي که منطبق با احتياجات و شرايط روستايي طرح و اجرا شود از عوامل کليدي توسعه روسـتايي بـه شـمار مي آيد.» تعريف توسعه : تغييرات مثبتي که باعث بهبود وضع زندگي مـردم شـود و بـه معنـي تـلاش آگاهانـه و مبتني بر برنامه ريزي دقيق که جهت ترقي اقتصادي- اجتماعي جامعه مي باشد. به طور خلاصه مي توان گفت : هدف توسعه بهبود است . ولي با کدام وسايل موجود مي توان فرآينـد توسـعه را در جهـت بهبـود بـه حرکـت در آورد؟ در اين زمينه مي توان به آساني دو جنبه کاملا" متمـايز را مشـخص کـرد: رشـد و توسـعه در مـورد يـک ارگانيسم (گياه يا حيوان )، ابتدا رشد که عبارت است از افزايش کمي و سپس علاوه بر رشد کمي تغييـر ديگـري نيز مشاهده مي کنيم و آن گسترش پيچيـده سـاختار وجـودي ارگانيسـم اسـت (ختايي، ١٣٧٨: ٢٤). ايـن نـوع گسترش را مي توان توسعه کيفي ناميد به همين ترتيب کاربرد مفهوم توسعه در مورد کشور، جامعه يا انسان نيز
در چارچوب همين دوجنبه اساسي مطرح است به طور کلي توسعه داراي ويژگي هايي است که مـي تـوان آن را
چنين توصيف کرد:
توسعه فرآيندي هدف دار است که به وسيله انسان آغاز مي گـردد و هـدف آن بهبـود بخشـيدن بـه شـرايط زيستي کليه افرادي است که در يک جامعه زندگي مي کنند. توسعه را از طريق آنچه که بـه محـيط اضـافه مـي شود و به چشم مي آيد و قابل اندازه گيري است ، مي توان شناسايي کرد. از ايـن رو انـدازه گيـري رشـد يعنـي اندازه گيري امکانات و خدمات اضافه شده به محيط که خوداز شاخص هاي توسعه مثل رشـد و کيفيـت زنـدگي محسوب مي شود(سعيدي، ١٣٧٧: ٣١). ترويج و آموزش کشاورزي اهرم عمران روستايي و بـازوي قـوي توسـعه کشاورزي مي باشد که اين دو خود بخشي از توسعه ملي است . بدون توسعه کشاورزي ، عمران ملي امکـان پـذير نبوده و يا کشورهاي جهان سوم با مشکلات زيادي روبرو بوده از اين رو توسعه کشاورزي که مبتني بـر تـرويج و آموزش کشاورزي است جزء لاينفک توسعه ملي محسوب ميشود. از دو دهه پيش کـه مفهـوم توسـعه پايـدار در برنامه ريزي هاي اقتصاد کلان کشورها مورد توجه و تأکيد مجامع علمي قرار گرفته ، تعاريف متفاوتي ارائـه شـده
است ،ليکن در بخش هاي زير توافق کلي وجود دارد:
١- تأمين نيازهاي کنوني بدون به مخاطره انداختن توانايي توليد نسل هاي آينده
٢- مديريت صحيح منابع و ظرفيت هاي زيست محيطي موجود واحيا و بهينه سازي محيط زيست قبلي کـه در معرض انهدام و استفاده نامناسب قرار گرفته است . در توسعه کشاورزي پايدار، مديريت اقتصادي بـه ويـژه در کشورهاي رو به رشد بايد به گونه اي باشد که منابع پايه زيست محيطي را حفظ يا اصلاح کند و شرايط زيسـت
مناسب براي نسل آينده را تأمين نمايد.پس مي توان نتيجه گرفت : مفهوم توسعه پايدار يعنـي توسـعه اي کـه از نظر زيست محيطي غيرمخرب ، از نظر فني مناسب ، از نظر اقتصادي مانا و از نظر اجتماعي قابل پذيرش باشد.
نقش و جايگاه بخش کشاورزي در ايجاد اشتغال
بخش کشاورزي يکي از بخش هاي عمده اقتصادي کشور است و به دليل دارا بـودن پتانسـيل هـاي بـالقوه و بالفعل بيشمار نقش بسزا در توسعه اقتصادي کشور خصوصا" از ديدگاه اشـتغال زايـي دارا سـت . در ايـن راسـتا رشد بي رويه جمعيت کشور به خصوص در دهه هاي اخير از جمله مسائل مهمي است کـه لازم اسـت بـه طـور جدي مورد توجه برنامه ريزان و سياست گذاران کشور قرار گيرد . ضرورت توجه به اين امر زماني روشن تـر مـي شود که به دليل توسعه تحصيلات عالي در مراکز آموزش عالي کشور در سـال هـاي اخيـر و در نتيجـه افـزايش ميزان عرضه نسبت به تقاضا موجب شده است که خطر پديده بيکاري در سطح تحصيل کردگان دانشگاهي رواج يابد . براي پيشگيري از وقوع بيشتر اين پديده نامطلوب اجتماعي ، آگاهي از ساختار و پتانسيل هاي موجـود در بخش هاي عمده اقتصادي کشور از جمله بخش کشاورزي يکي از عوامل مهم و اصلي موفقيـت در برنامـه ريـزي هاي توسعه به شمار مي رود. آمار موجود در خصوص پتانسيل هاي بالقوه و بالفعـل کشـور بيـانگر آن اسـت کـه هنوز منابع بالقوه زيادي در کشور وجود داشته و دارد که در صورت برنامه ريزي صحيح بخش اعظمي از نگراني هاي فوق را مرتفع مي کند . آمار نشان مي دهد که در حال حاضر ، حـدود نيمـي از پتانسـيل هـاي موجـود در بخش هاي آب و خاک و منابع طبيعي تجديد شونده که شرط اصلي توسعه کشور مي باشد ، مورد استفاده قـرار نگرفته است (شاکري، ١٣٨٣: ٧٨) .
امکانات بالقوه و مورد استفاده در بخش کشاورزي و منابع طبيعي
ماخذ : برنامه ٥ ساله اول توسعه ، بخش کشاورزي
با توجه به جدول در زمينه امکانات بالقوه اراضي حدود ٥١ ميليون هکتار از اراضي کشور مناسب براي توليد محصولات زراعي و باغي تشخيص داده شده که تاکنون تنها از 5/18 ميليـون هکتـار يعنـي حـدود ٣٧% اراضـي مستعد استفاده شده است . در مورد ميزان آب از ١٢٠ ميليارد متر مکعب آب قابل استحصال تنهـا حـدود ٥٨% استفاده مي شود در زمينه امکانات منابع تجديد شونده از قبيل جنگل و مرتع ، مطالعات کارشناسـي نشـان داده است که در صورت برنامه ريزي دراز مدت در جهت جنگـل هـاي شـمال و غـرب کشـور و اسـتفاده از پتانسـيل موجود ، درآمد ساليانه اي معادل ٢٨٠ ميليارد ريال معادل بيش از نيمي از درآمـد توليـدات نفتـي کشـور عايـد کشور خواهد شد . از نظر ميزان گوشت قرمز و تخم مرغ تنها از حدود ٥٠% امکانات بالقوه استفاده مي شـود کـه آن هم به دليل وابستگي به دان مرغ ، دارو و ساير اقلام وارداتي داراي بازدهي ضعيف اسـت . در زمينـه شـيلات تنها از ٢٥% منابع بالقوه استفاده مي شود که به دليل رواج شيوه ها و روش هاي سنتي فرآوري و صـيد و وجـود ضايعات فراوان داراي بازدهي خوبي نيست . بنابراين با توجه به پتانسيل هاي موجود در بخش کشـاورزي کـه بـه گوشه اي از آن اشاره شد ضروري است جهت ايجاد زمينه هاي اشتغال جمعيـت فعـال و جـوان فعلـي و آينـده کشور هر چه سريعتر اقدام شود .
اهميت نيروي انساني ماهردر توليد
در چند دهه اخير مراکز علمي و تحقيقاتي پيشرفته دنيا به دنبال راهکار هاي اساسي جهـت توسـعه جهـاني هستند تا بدينوسيله راه پيشرفت و تکامل جامعه بشري را هموارتر گردانند و از اين رهگـذر مسـائل و معضـلات عصر حاضر را کم رنگ يا بي رنگ سازند. براي مثال در مواجهه با بحران گرسنگي ٨٦٠ ميليون نفر در جهان و يا مسائل خطر آفرين محيط زيست نياز بـه راهکارهـاي جـدي و منطقـي دارد. در ايـن تـلاش هـاي علمي،نتـايج ارزشمندي به دست آمده که جاي توجه دارد. براي نمونه بانک جهاني با بررسي و بـرآوردي کـه در ثـروت هـاي جهاني داشته ، به اين مهم رسيده است که از کل ثروت جهاني ٦٤% آن از منابع انسـاني تـأمين گرديـده و تنهـا
٢٠% از منابع طبيعي و ١٦% از منابع فيزيکي و نيز اعلام کرده است که کشورهاي توسعه يافتـه و صـنعتي دنيـا دوسوم ثروت خود را از منابع انساني به دست آورده اند.
