مقاله چیستی معماری اسلامی

بخشی از مقاله

چکیده
معماری اسلامی به مثابه یکی از بزرگ ترین شاخه های هنر اسلامی توانسته است، بخش عظیمی از خصوصیات هنر اسلامی در بستر زمان و در طول دوره های گوناگون نهادینه سازد. از لحاظ تاریخی، معماری اولین هنری به شمار می آیدکه توانست خود را با مفاهیم اسلامی سازگار نموده، از طرف مسلمانان مورد استقبال قرار گیرد. اقبال مسلمانان به این هنر موجب گردید تا سال ها به عنوان تنها هنر اسلامی به درج مفاهیم دینی و مذهبی اسلامی بپردازد.در این تحقیق کوشیده ایم به روش تفسیری شأن و تعریف صفت اسلامی در ترکیب معماری را دریابیم. این کار را در مراتب یاد شده و در جهت پاسخ گویی به چند پرسش اصلی انجام داده ایم: تفاوت معماریانه اسلامی و غیر آن، هنر و دید زیبایی شناسانه اسلامی در کدام یک از صفات تعیّن داشته و ظهور کرده است؟ بدین معنا که معماری اسلامی اساساً بیشتر به کدام سمت کشش داشته است؟مراد از "معماری اسلامی" ساختاری نظام مند و وحدت گرا بوده که کلاً و جزئاً و در هردو زمینه کالبد و محتوا تسلیم دین یا قانون واحد " اسلام" و بنابراین هم جهت با آن است و مراد از اسلام در این تحقیق قانونی است واحد و جهان شمول که بر هردو عالم کالبد و معنی - ظاهر و باطن و یا صورت و عقل - حاکمیتی بلا منازع و عادیاطلاق دارد.

واژه های کلیدی:معماری اسلامی، صفت اسلامی

مقدمه
معماری اسلامی مرتبه ای که در آن نیازهای مادی و معنوی انسانی در تعادلی پویا متبلور می گردند. هنجارهای انسانی و تعالیم الهی در نقطه ای به بالاترین درجه سازگاری می رسند و یک اثر هنری در این نقطه به نیازهای مادی و معنوی به صورت یکسان پاسخ می گوید.مکتب معماری اسلامی مکتبی است که پایه های فکری و فلسفی آن خالص، پاک و به دور از هرگونه گرایش به راست یا چپ، شرق و یا غرب است. معماری اسلامی در مقام توصیف به بازه ی گسترده ای از آثار معماری، اطلاق می گردد که در طول سال های متمادی رونق اسلام در سرزمین های اسلامی شکل گرفته اند. آنچه آثار معماری اسلامی را با تمام گوناگونی در یک مجموعه در کنار یکدیگر تعریف می کند، انگاره ای است که آموزه های معنوی معماری اسلامی را در تک تک این آثار متبلور ساخته است.

معماری اسلامی در طرح، الگوهای عرفانی و سماوی داشت و در اجرا نیز معماران و مهندسانی که طبق شواهد و مدارک تاریخی، جزء حلقه های اهل ذکر بودند.در این مورد می توان به فتوت نامه ها و به ویژه فتوت نامه بنّایان در تاریخ معماری اسلامی رجوع نمود. این فتوت نامه ها که مهم ترین سند ارتباط معماران و دیگر صنوف هنری با عارفان است، نوشته هایی بود که بیانگر هویت عارفانه و عیارانه صاحبان آن ها بود.مقصود از این نوشتار جلب توجه محققان معماری ایران به نوعی دیگر از معامله با معماری اسلامی است. نزدیک ترین پیشینه این تحقیق مقاله ای با عنوان" از چیستی تا تعریف معماری" همه این سوابق متضمن مطالب مرتبط با موضوع این نوشتار است و در تحقیق منجر به نوشتار حاضر، از آن ها استفاده شده است.

معماری اسلامی
تبیین "چیستی" و "حقیقت" و نه "چگونگی" معماری اسلامی همواره دشوار بوده است؛ و چه بسا آن چنان دشوار که ژرفای آن دست نیافتنی می نماید. معماری اسلامی ترکیبی از " خواستن" و "ساختن" است. معماری اسلامی ملهم از عرفان جاری و ساری در زندگی و یا ملهم از "انسان فعال ما یشاء" در جهان خاکی است. معماری اسلامی تجلی "ماوراء طبیعت" در "طبیعت" بوده و سرچشمه ای در بیرون از معمار دارد و یا تجلی "یقین انسانی" در "عملکردهای مادی" بوده و سرچشمه ای در درون معمار داشته است. معماری اسلامی حقایق را در " واقعیت ها" و عملکردها متجلی می کند و با "به حضور خود طلبیدن و نمایاندن"، پدیده ها را "باز نمود" می کند.

معماری اسلامی چهره " جمال و و حقیقت صورت" را در "شکل" به منصه ظهور می رساند. معماری اسلامی "ایده آل الهی" را مطرح می کند.گستره این وادی آن چنان فراخ است که باز هم نمی توان به تبیینی دقیق از آن پرداخت. آن چنان که در هر برهه زمانی، تعریفی خاص از معماری اسلامی مطرح شده و بخشی یا گوشه ای از چیستی و حقیقتش که در آن عصر نمود و بروز بیشتری داشته به عنوان تعریف معماری اسلامی، زیر ذره بین برده شده است. [1]در نمودار زیر بررسی معماری اسلامی از سه منظر مفاهیم معنوی، جغرافیایی و سازندگان بنا مورد بررسی قرار گرفته است:

معماری اسلامی؛ مرز هنر و معنویت

کمتر کسی را میتوان یافت که پای در بنای اسلامی بگذارد و در بیکرانگی فضای آن غرق نشود.جذبه رنگ لاجوردی، انحنای قوی طاقدیسها، آینهکاریهای منظم که بنا را از جهت خارج میکند
وتذهیب دیوارها با کلماتی که سر در عالمی دیگر دارند و... همگی تجلی ماورای طبیعت در طبیعت است. هنر اسلامی ترکیبی از شهودواندیشه است؛ کیفیت بودها را در چهره نمودها متجلی میکند و در یک کلام، این عشق است که هنر را میآفریند.بوکهارت در این زمینه میگوید:" اگر کسی ناگزیر شده که به پرسش "اسلام چیست؟" پاسخ گوید، کافی است به یکی از شاهکارهای هنر اسلامی، مانند مساجد جهان اسلام اشاره کند."

بنابراین به عقیده وی هنر اسلامی امری کاملا اندیشهای است. هنرمند با تجسم بخشیدن به یک ماده خام درواقع دست به خلق یک اثر هنری میزند و به آن روح میدهد. از این رو هنرمند یک خالق است. خالق همواره میباید منزه باشد و لذا هنر همواره در نزد مسلمانان ارجی عظیم داشته است. در هنر اسلامی هیچ چیز نباید بین انسان و حضور غیبی خداوند فاصله اندازد.از همین روست که جهت مساجد در هر نقطه جهان، کعبه است. یعنی جهت مبنی به سمت ماورا مکانی است که در آن ساخته شده است. بدین ترتیب مفهوم زمان برای چنین بنایی که جهت آن بیرون از مکان است، متفاوت با زمان قابل شمارش است. در اینجاست که هنر اسلامی بامعنویت گره میخورد. [2]در این میان می توان خصوصیات کلی ای برای معماری اسلامی برشمرد که از جمله آن ها:

1.داشتن داستان زندگی هم چون همه مخلوقات عالم که داستان زندگی دارند و از ابتدا، مراحل رشد، انتها و نتیجه برخوردارند، معماری اسلامی نیز صرف نظر از نوع عملکرد، دارای سناریو و داستان زندگی است؛ که توجه به سناریوی اتفاق هایی که قرار است در فضاهای معماری رخ دهد، درحقیقت نشان از توجه به کیفیت مکان و زمان در معماری اسلامی دارد. این یکی از مهم ترین عواملی است که روان افراد تحت تأثیر قرار می دهد و خاصیت فرا زمانی و فرا مکانی این معماری را شکل می بخشد.

.2 استقرار متناسب شأن فضا  هر فضا در معماری اسلامی ایران جایگاهی متناسب با شأن و مقام خود دارد.

.3 کمال گرایی با شبیه سازی از خلقت و طبیعت کمال گرا، معماری اسلامی ایران نیز کمال گراست و سعی دارد به هریک از اجزاء چه اصلی یا فرعی، کلی یا جزئی ، در حد کمال آن توجه کند.

.4 الگو پذیری معماری اسلامی ایران، هم چون پدیده های طبیعی که از الگویی خاص برای هر موجود یا شیء پیروی می کنند، الگویی خاص برای هر نوع معماری از قبیل مسجد، خانه، کاروانسرا، بازار و امثال آن دارد. این الگو حاصل تجربیات معماران در ادوار زمانی پی در پی است که با اصلاح کردن و بهبود بخشیدن به طرح های اولیه حاصل شده است.

.5 رعایت اندازه و تناسب مانند همه موجودات که قدر و اندازه معین و متناسب دارند،معماری اسلامی ایران نیز بر اساس دستگاه تناسبات و با در نظر گرفتن اندازه های مشخص و متناسب طراحی شده است.

.6 قوام یافتگی از دیگر ویژگی های معماری اسلامی ایران قوام یافتگی آن است.همچون بدن یک موجود زنده که اسکلت و گوشت و پوست آن با هم ترکیب شده و جدایی ناپذیرند، اسکلت و تزئینات بنای اسلامی ایرانی نیز در هم ادغام شده و تجزیه ناپذیرند.

.7 ترجیح و مرجحات در معماری اسلامی ایران به تقلید از طبیعت و موجودات زنده، ترجیح و مراجحات در نظر گرفته می شود. یعنی همیشه در مواقع اضطراری اجزاء کم اهمیت به نفع اجزای اصلی فدا می شوند.

.8 قناعت در معماری اسلامی ایران به پیروی از طبیعت و خلقت، مصالح و مواد با رعایت اصل قناعت به کار رفته اند و از حداکثر کارایی و توان آن ها بهره گیری شده است.

.9 وابستگی به طبیعت هم چون هر موجود طبیعی که در محیط زیست خود زندگی میکند و به آن وابسته است، معماری اسلامی ایران نیز در بستر طبیعی خود و هماهنگ و وابسته به آن شکل گرفته است، مصالح و مواد سازنده آن از دامن طبیعت محیط زیستش به دست آمده است.

معماری اسلامی در آیات و روایات

اصول معماری اسلامی

درفرهنگ اسلامی همواره تشویق به ساخت و ساز و معماری شده است. با کند و کاو در فرهنگ برین اسلامی به دست می آید که: قلمروهای کلی معماری و چهار چوب های اساسی آن ترسیم گشته و مطلوب ها و پرهیزها نشان داده شده است از جمله آن ها:

.1 تشویق به عمران و آبادسازی آبادسازی، رشد، ترمیم و تأسیس بناهای سودبخش از آرمان هایمطلوب اسلامی است. در منشور جاوید الهیهُوَآمده:أنشَأکُم" مِنَ الاَرض وَ استَعمَرَکُم فیها" او شما را از زمین پدید آورد و خواست که آن را آباد سازید و آبادانی پدید آورید. - هود، - 61 و مولا علی - ع - فرمود: "فاهبطه بعد التوبه لیعمر ارضه بنسله" [4] او آدم را پس از توبه در زمین فرود آورد تا به وسیله نسلشزمین را آباد کند. همو در فرمان نامه خویش به فرماندار مصر نوشت:" ولیکن نظرک فی عماره الارض ابلغ من نظرک فی استجلاب الخراج." باید توجه تو بیشتر از گرفتن مالیات به آبادسازی زمین معطوف گردد. [5]

در فرهنگ اسلامی یکی از مصارف زکات، تأسیس و ترمیم پل ها، بیمارستان ها، مدارس، مساجد و بناهای مورد استفاده مردم است و از دیرباز قسم عمده موقوفه ها در همین قلمرو هزینه می شده است.تمدن ماندگار و درخشنده اسلامی ره آورد این تعلیمات پویا بود و در راستای همین آموزش ها نه تنها ساختمان های برین و هنری ساخته شد که شهرهای بسیاری چون بغداد، کوفه و... پدید آمد و مسلمانان در پرتو اسلام، یک انقلاب معماری به وجود آوردند. در حجاز، آن قدر ساختمان معماری شده کم بود که هر ساختمان پوشیده با خشت و آجر به عناون "سقیفه" یعنی طاق دار، معروف می شد، ولی پس از اسلام همه چیز دگرگونی یافت.با توجه به جمیع جهات و توجه به آنچه تاکنون بر معماری اسلامی گذشته و آنچه که شارع بدان نظر دارد، میتوان این نوع معماری را با اعمال هفت اصل تبیین شده ذیل به وجود آورد.

این اصول در همه جا به صورت کم و زیاد اعمال شده، به طوریکه اعمال این اصول ضمن نگرش به هنر مردمان سرزمینهای اسلامی، مکتبهای رایج پنج گانه متداول دنیای اسلام را به وجود آورده و به صورت محدودتری شیوههای معماری را در هر ناحیهای معمول داشتهاند. این اصول عبارتند از: توحید، اخلاص، علم، حیا و حجاب، عبادت و احترام، اقتصاد و ذکر.در یک نگاه جامع نگر، معماری اسلامی رسانه ای است که بینش معنوی سازندگانش را در چشمان بازدیدکنندگان امروزینش بازآفرینی می نماید. ما به عنوان مخاطبان بنا، کلامی را که از دل طراحان بنا برخاسته، در دل خویش احساس می کنیم زیرا بی تردید سخنی که از دل برآید بر دل نشیند.

.2 توجه به موقعیت جغرافیایی توجه به خاک، آب، هوا و موقعیت مکانی و جغرافیایی یکی ازنکات مهم مورد نظر فرهنگ اسلامی است. "واذا اردتم النزول فعلیکم من بقاع الارش باحسنها لونا و الینها تربه و اکثرها عشبا." هرگاه آهنگ فرود آمدن و اقامت کردید، زمینی را برگزینید که رنگی نیکوتر، خاکی نرم تر و گیاهی فراوان تر داشته باشد. - حرعاملی، - 1389 علی - ع - در نکوهش اهل بصره فرمود:" ارضکم قریبه من الماء ، بعیده من السماء ، خفت عقولکم..." زمین شما به آب، نزدیک و از آسمان دور و اندیشه و خردتان اندک است. [6]

.3 احکام در شیوه کار، در ساختن و پدید آوردن در حدیثی آمده است: عن ابی عبداالله - ع - قال: "من بنی فاقتصد فی بنائه لم یوجز" امام صادق فرمود: هرکه با کاستن مواد، ساختمانی بسازد، پاداش داده نمی شود. [7]

.4 جمال دوستی، هنرپروری و تزیین