بخشی از مقاله
چکیده
در منابع مکتوبی که در باب سفال ایران و مطالعات سفال های دوره اسلامی آن و گزارشات باستان شناختی منتشر شده و همچنین در میان انبوه تولیدات سفالی در مقطع زمانی قرون 5 تا 7ه.ق از گونه ای سفال منصوب به سفال نوع آمل، فارغ از خوانشی صحیح و ارائه ی استدلالی متقن و منطقی برای انتصاب نام نوع آمل برای این گونه ی سفالی یاد شده است. سبک یا نوع به مجموعه ای از ویژگی ها گفته می شود، که ترکیبی خاص از این ویژگی ها در اعضای آن مجموعه گنجانده وبه صورت مستقل در مجموعه های دیگر یافت نشود. اگرچه شاید این ویژگی ها بطور مجزا یا با ترکیبی متفاوت در مجموعه های دیگر موجود باشد .
در این نوشتار برآنیم تا با خوانشی صحیح بر ویژگی هایی چون: تکنیک ساخت، تکنیک تزیین، نقوش تزیینی، رنگهای نقوش ، تکنیک و رنگ لعاب و به علت شباهت بسیار بین سفال های مراکزی هم افقی چون ری ،جرجان ، نیشابور ، آقکند و شوش با سفال نوع آمل روشن سازیم که آیا واقعا میتوان سفال های منصوب آمل را یک نوع دانست و معین نمود که آیا سفال نوع آمل دارای ویژگی های منحصربفردی نسبت به سفال های هم دوره خود است تا آن را یک گونه یا نوع دانست. در انتها با تکیه بر خوانشی باستان شناختی به گونه شناسی و طبقه بندی سفال های مراکز ساخت هم افق با سفال نوع آمل و مقایسه آنها با یکدیگرو ارائه جداول گونه شناختی به سوالات مطرح شده پاسخ دهیم .
کلید واژه: سفال نوع آمل ، تکنیک ساخت و تزیین ، چیستی و ماهیت ، مراکز ساخت
پیشینه تحقیق
پیشینه ی تحقیقات در مورد سفال ایران به دهه ی 1909 میلادی برمی گردد - بهرامی، - 26: 1327 ، هنگامی که تیکران کلکیلان اولین کتاب را با نام ظروف سفالی ایران و بر اساس اطلاعات تجاری خود منتشر کرد.پس از او ارنست کونل در 1922میلادی راه های مطالعات بعدی را در این زمینه باز کرد. و در سال های بعد از آن مطالعاتی از سوی پژوهشگرانی چون زاره، گاستون ویت، میژن، پزار، واتسن و اتینگهاوزن انجام شد - بهرامی، -26: 1327 - 43 و به همت و لطف این پژوهشگران مطالعاتی بر سفال ایران انجام و پس از آن در دنیا مطرح و شناخته شد. پس از آن ، مطالعات عمده ای توسط باستان شناسان ایرانی و پژوهشگران هنر فارغ از رویکردی نو و خوانشی صحیح بر سفالینه های دوران اسلامی انجام پذیرفت که از آن میتوان به کتاب هایی چون : صنایع ایران : ظروف سفالین تالیف مهدی بهرامی 1327 - ه . ش - ، سفال ایرانی : بررسی سفالینه های ایرانی تالیف محمد یوسف کیانی 1357 - ه.ش - ، پیشینه سفال و سفالگری در ایران تالیف محمد یوسف کیانی 1380 - ه .ش - ، هنر سفالگری دوره اسلامی در ایران مولفان فاطمه کریمی و محمد یوسف کیانی 1364 - ه. ق - ، فن و هنر سفالگری تالیف فائق توحیدی 1379 - ه .ش - ، سفال ایران - مجموعه مقالات - به کوشش مریم کیان اصل 1387 - ه . ق - ، سفال و سفالگری در ایران: از ابتدای نوسنگی تا دوران معاصر تالیف سیف االله کامبخش فرد - 1379 ه .ش - سفال ایران: از دوران پیش از تاریخ تا عصر حاضر تالیف لیلا رفیعی 1378 - ه . ش - اشاره کرد ، اما تا کنون در مورد سفال نوع آمل و اینکه آیا واقعا این سفال دارای تکنیکی مجزا در تولید و تزیین بوده است تا بتوان واژه ی نوع را بدان منصوب کرد یا خیر پژوهشی صورت نگرفته و تقریبا در تمامی کتاب های مذکور، به شکل کاملاً مختصر و در حد توصیف و بیان ویژگیها ، از این سفال سخن رانده شده است و همگی آنها به اتفاق آنرا سفال نوع آمل شناخته و معرفی میکنند .
روش تحقیق
با توجه به این که، مسأله این نوشتار ریشه تاریخی دارد، روش تحقیق نیز » روش توصیفی و تحلیل « می باشد و تکنیک جمع آوری اطلاعات هم به شیوه » اسنادی - تاریخی« و به شکل » کتابخانه ای استوار« خواهد بود . یعنی ، داده های تجربی تاریخی با مراجعه به اسناد دست اول ، کتب و مدارک معتبر تاریخی - سفرنامه ها - همچنین گزارشات باستان شناختی استخراج می شوند. منظور از داده های تاریخی، داده های تجربی ناظر بر وقایع » تبیین « و » توصیف « منحصر به فرد تاریخی هستند که تحلیل را در دو سطح امکان پذیر می نمایند - ساعی، . - 192 : 1386 بنابراین در این نوشتار، روش تحلیل پژوهش، کیفی و مبتنی بر داده ها و شواهد مکتوب و تاریخی است. سطح تحلیل، هم میانه - سطح نهادها و ساخت ها - و هم » فرد « - در سطح افراد و کنشگران - است و نوع داده ها نیز کیفی و تاریخی است. منطق این تحقیق نیز، منطق » استقرائی « است که بر مشاهدات مکرر و داده های تجربی استوار است.
خوانشی بر پیشینه و ماهیت سفال نوع آمل
شهر آمل واقع در جلگه مازندران و طرفین رود هراز با ارتفاع 76 متر از سطح دریا در 52 درجه و 21 دقیقه طول شرقی و 36 درجه و 25 دقیقه عرض شمالی است . بر طبق منابع مکتوبی چون : ، مُعجَمُالبُلدان - قرن 7 ه.ق - - الحموی، 812: - 1990،تُحفَه غاَلنُظاررائِب اَلأمَصارفی وعَجائِب اَلأسَفار - 1352 - 1325 م - - افشار ، 863 : 1340 - ، الرحله الحجازیه - سیاحتنامه اولیا چلبی - - قرن 11 ه.ق - - خانلو، - 215-214:1364 ، حدودالعالم الی المشرق الی المغرب 372 - ه .ق - - ستوده ، بی تا : - 592 مراتالبلدان - 1882م - - اعتمادالسلطنه، - 693 :1367، سفرنامه مازندران و استرآباد - رابینو ، - 212 - 211 : 1343 ، از آستارا تا استر آباد - ستوده ، - 74 : 1366 ، تاریخ طبرستان و رویان و مازندران - مرعشی، 423 : 1361 - ، ایرانشهر بر مبنای جغرافیای موسی خورنی - مارکوارت ، - 368 - 367 : 1373 شهر آمل از مراکز ساخت سفال از سده ی سوم تا هفتم ه . ق می باشد . - جدول شماره - 1
نخستین بار در سال 1920 م موریس پزار تمامی ظرف گبری وقت را جمع آوری و در کتاب دو جلدی تاریخ ظروف سفالین صدر اسلام بصورت متن و آلبوم منتشر کرد - بهرامی، . - 29:1327 دیدگاه افراطی وی در مورد تاریخ این ظروف و منشأ لعاب زرین فام مبداء و بنیان علمی مطالعات وقت قرار گرفت. در سال 1925 م ارنست کونل کتاب صنایع ظریفه ی اسلامی را منتشر و در فصل مربوط به ظروف سفالین اسلامی، اصلاحاتی در افراط های پزار انجام داد و ظروف گبری را به قرن 4 و 5 منسوب کرد. با این حال هنوز محل ساخت ظروف گبری نامشخص بود و بین سفالینه های آمل و ری تمایزی قائل نمی شد. او اصطلاحات شایع گبری، مینایی، نوع سلطان آباد و... را اساسی جدید در طبقه بندی ظروف سفالی قرار داد - بهرامی، . - 32- 29:1327
سفال اولیه اسلامی در دوران سامانی و غزنوی که ملهم از هنر دوران ساسانی بود ، به سفال گبری یا شاملوه و ظروف معروف به ساری با نقش کنده معروف هستند. از ویژگی های صنعت سفالگری این دوران می توان به نقوش سیاه با زمینه سفید، تزیین رنگارنگ ، نقوش کنده ، رابطه میان سفالگران با اقتصاد، مذهب، ادبیات و اسطوره اشاره کرد - کیانی، . - 26-33 : 1380 قرن3 هجری نیز دوران تحول شگرف در سفالگری و ترقی لعابدهی و تزیین بود و مراکز عمده ی سفالگری این دوره نیشابور، آمل، گرگان و ری بود - همان . - 108:در دوره آل بویه نیز نوعی ظروف مشهور به گبری یا شاملوه تولید می شد، که خمیر آن قرمز رنگ و دارای لعاب گلی غلیظ دارای تزئینات نقش کنده بوده، و با لعاب سربی به رنگ های سبز و زرد پوشانده می شد.
نقوش این سفال ها شامل گیاهی ، هندسی ، انسانی ، حیوانی و اشکال ظروف آن کاسه، بشقاب، تنگ و مراکز ساخت آن زنجان، گروس، آمل، ساری و جرجان بوده است. تزیینات ظروف سفالین شاملوه با تزیینات فلزکاری و سفالگری ساسانی قابل مقایسه است. سه نوع دیگر از ظروف نقش کنده دردوران سامانی شامل ظروف نقش کنده معروف به آمل، نقش کنده و لعاب پاشیده و ظروف معروف به آق کند هستند. نوع ساده معروف به آمل دارای تزیینات بصورت خطوط کنده ، هاشورهای متقاطع ، تزیینات طوماری شکل ، نوشته کوفی ، پرنده و حیوانات خیالی و لعاب شفاف سبز و زرد می باشد. نوع آق کند احتمالا ساخت آق کند با نقوش پرنده، حیوان و گل به اشکال کاسه و بشقاب و قابل قیاس با ظروف فلزی است - کیانی، . - 15: 1357
