بخشی از مقاله
چکیده:
در دهه های اخیر، علاوه بر بحران های اجتماعی، اقتصادی ، سیاسی و ارزشی که تهدیداتی جدی محسوب می شوند، مشکلات و بحران های زیست محیطی را نیز به فهرست بحران های جهانی باید اضافه کرد. فرایند توسعه بدون برنامه ریزی زیست محیطی پیکره طبیعی کشورمان را که در قلمرو مناطق خشک و نیمه خشک جهان واقع شده، با تخریب های گسترده و الودگی زیست محیطی مواجه کرده است. بدیهی است چنانچه برای مقابله با بحران ها و معضلات موجود اقدامی صورت نگیرد، آینده این سرزمین بسیار نگران کننده خواهد بود.مقاله حاضر با هدف تبیین چالش های زیست محیطی توسعه پایدار در نواحی روستایی گردآوری شده است. روش تحقیق این مقاله به لحاظ راهبردی، مروری و به لحاظ روش انجام، توصیفی است. گردآوری اطلاعات بهصورت کتابخانهای - متون، مقالهها و گزارشهای فارسی و لاتین - انجام شده است.چالش های زیست محیطی مورد بررسی و تبیین در این پژوهش از جمله: تخریب جنگل ها، فرسایش خاک و تخریب پوشش گیاهی، آلودگی های ناشی از زباله ها و فاضلاب، بحران منابع آب و ریز گردها هستند.که مهم ترین عوامل موثر در بروز و تشدید این چالش ها، بهره برداری بیش از اندازه از زمین،افزایش حفرچاه های عمیق و نیمه عمیق، نبود سیستم های دفع زباله و شبکه فاضلاب، تغییرات کاربری اراضی، بالا بودن میزان استفاده از سوخت های زیستی، عدم وجود مشارکت های محلی و مردمی و ضعف نهاد های مدیریتی در روستا هستند.
-1مقدمه:
از زمانی که بشر پا بر رو کره خاکی نهاده، با محیط زیست خود تعامل مداوم و پایدار داشته است اما رشد جمعیت و دستیابی به اختراعات و اکتشافات جدید علمی و حرکت به سمت جامعه مدرن و صنعتی، سبب شده تاانسانِ امروز، در جهانی بحران زده زندگی کند .در دهه ها اخیر، علاوه بر بحران های اجتماعی، اقتصادی ، سیاسی و ارزشی که تهدیداتی جدی محسوب می شوند، مشکلات و بحران های زیست محیطی را نیز به فهرست بحران های جهانی باید اضافه کرد. - - Haghighatian et al, 2013 چرا که شدت روند تخریب محیط زیست به علت جستجو روزافزون بشر برای کشف دارایی های طبیعت، جنون سرعت، عطش ارتباط، رشد جمعیت، توسعه شهرنشینی و افزایش مواد زائد ناشی از آن، تخریب جنگل ها، باران های اسیدی ، آلودگی ها صوتی، فرهنگ مصرف پایان ناپذیر، بحران انرژی و محدودیت دوام ذخایر، اتلاف و تخریب منابع طبیعی و... ، همه باعث دخالت افراطی بشر در طبیعت شده و تعادل محیط طبیعی را بر هم زده و سبب آلودگی محیط زیست شده است. - Mohammadinia.2012 - امروزه آلودگی های ناشی از مصرف بی رویه منابع موجود، تهدیدهای جدی را برای محیط زیست و سلامت انسان به ارمغان اورده است. از یک طرف، تغییر الگوی مصرف خانوارها، صنعتی شدن، افزایش درامد خانوارها، توسعه راه ها و ارتباطات و...، از عوامل اصلی آلودگی های زیست محیطی هستند و از طرف دیگر، بی توجهی به چالش های زیست محیطی به وجود آمده اثرات نامطلوبی از جمله شیوع انواع بیماری ها، هدر رفتن منابع و سرمایه ها - میرترابی و همکاران، - 1392، کمبود آب، فرسایش خاک، جنگل زدایی، آلودگی هوا، آب و خاک و... را به دنبال دارد. این دلایل سبب شده اند که چالش های زیست محیطی به یک مسئله جهانی تبدیل شود؛ تا جایی که چالش های زیست محیطی دنیای کنونی توجه اغلب محققان را به خود جلب کرده است . - Anand,2013 - فرایند توسعه بدون برنامه ریزی زیست محیطی پیکره طبیعی کشورمان را که در قلمرو مناطق خشک و نیمه خشک جهان واقع شده، با تخریب های گسترده و الودگی زیست محیطی مواجه کرده است. بدیهی است چنانچه برای مقابله با بحران ها و معضلات موجود اقدامی صورت نگیرد، آینده این سرزمین بسیار نگران کننده خواهد بود. از این رو، برای حفظ محیط زیست و رعایت اهداف توسعه پایدار و نیز هدایت و مدیریت منطقی طرح ها و پروژه ها، باید تمهیدات جدی اندیشیده شود - معتمدی نیا و همکاران، - 1392؛ زیرا کاهش تأثیرات منفی زیست محیطی فعالیت ها در عرصه های مختلف، یکی از مهم ترین ارکان پایداری و توسعه پایدار است . - shadman,2012 - در همین راستا مقاله حاضر به پژوهش درمورد توسعه پایدار محیط زیست روستایی پرداخته و در پی تبیین چالش ها و موانع آن می باشد.
-2مبانی نظری:
مفهوم توسعه پایدار به طور رسمی از سال ،1987پس از طرح آن در مجمع عمومی سازمان ملل و مورد پذیرش قرار گرفتن از سوی اکثر کشورهای عضو، رایج شد. بر این اساس در گزارش بروندلند - Brundland Report - کمیسون توسعه و محیط زیست سازمان ملل، توسعه پایدار اینگونه تعریف شده است: برآوردن نیازهای نسل کنونی بدون به خطر انداختن توانایی نسل های آینده دربرآوردن نیازهای شان - - Richards,2002 .توسعه پایدار،جزو جدا نشدنی مراقبت های زیست محیطی است وبهبود درکیفیت زندگی وحیات بشری، با در نظر داشتن ظرفیت تحمل اکوسیستم میباشد و نوعی از توسعه است که براساس مساوات بین نسلها،گروهها وگونه ها یعنی انتقال منابع طبیعی مشابه، یا بهبود یافته به نسلهای آینده که وارث آن هستند میباشد.توسعه پایدار،روندی است که به دنبال تحقق یک استاندارد بالاتر زندگی برای ابنا بشر می باشدواین راتشخیص می دهد که این امر نباید به اصالت محیط زیست آسیب واردسازد.با توجه به آنچه گفته شد واژه جدید توسعه پایدار حول حساسیت های زیست محیطی و به بیان دقیق تر بوم شناختی شکل گرفت و اشارات اولیه آن برای سیاست های زیست محیطی و بیان توسعه شهری ، حفظ فضای سبز و پاکیزگی آب ، جلوگیری از آلودگی هوا و کاهش تولید زباله در سطح محلی بود. لیکن به تدریج سیاست های پایداری به پهنه جغرافیایی گسترده تری - سطوح منطقه ای ، ملی و جهانی - روی آورد و افزون بر بعد بوم شناسانه ، به ابعاد اجتماعی - اقتصادی نیز توجه کرد.محیط زیست در مفهوم عام، فضایی حیاتی است و کره زمین به شکل لایه های لیتوسفر، هیدروسفر و آتمسفر - زیست کره یا بیوسفر - را در اختیار دارد - بهرام سلطانی، - 1375 : 1 .محیط زیست در این مفهوم به سه بخش کلی محیط طبیعی شامل: دریاها، کوه ها، مراتع،جنگل ها و غیره، محیط اجتماعی اشکال تجمع موجودات جاندار و محیط مصنوع شهرها،روستاها، راه ها و غیره تقسیم می شود - رهنمایی، . - 1376 : 161
مفهوم توسعه پایدار روستایی
در 1991، فائو و دولت هلند بیانیه ای مشترک با عنوان » بیانیه و دستورالعمل دن بوش در ارتباط با اقدام برای توسعه کشاورزی و روستایی پایدار « را منتشر کردند که بر اساس فراخوان این بیانیه، باید استفاده گسترده و بیش از حد جهان صنعتی از منابع تجدیدناپذیر، آلودگی محیط زیست و مشکلات ناشی از مواد زائد صنایع، مهاجرت بی رویه روستاییان به شهرها، و ایجاد نظام های تولیدی ناپایدار دستخوش تغییرات و تعدیلات اساسی می شد. همچنین، در این بیانیه، تمهیدات لازم برای هشت برنامه بین المللی پیش بینی شده بود. فصل 14 از دستوالعمل 21 مربوط به توسعه پایدار دربردارنده مجموعه تدابیر و تمهیداتی است که به طور کلی، اساس و محور توسعه کشاورزی و روستایی پایدار را تشکیل می دهند.روستاها یکی از این فضاهای زیست انسان هستند که امروزه، محیط زیست بسیاری از آنها با تهدیدات شدیدی مواجه اند که از آن جمله می توان گسترش بیابان، تخریب جنگل ها و مراتع، تغییر کاربری اراضی زراعی، پایین رفتن سطح آب سفره های زیرزمینی، رانش زمین و غیره را برشمرد. اگرچه مجموعه ای از عوامل محیطی نظیر نوسان های اقلیمی، زلزله و سیل و انسانی برنامه ریزی های کالبدی و سایر اقدامات در به وجود آمدن شرایط فوق دخیل اند، اما با گذر زمان تأثیر عوامل انسانی در تغییر شرایط محیطی رو به افزایش بوده و این عامل و مؤلفه، چه به دلیل خصوصیات کمی - افزایش تعداد جمعیت - و چه کیفی - نحوه روابط انسان با محیط که متأثر از عواملی چون سطح برخورداری از تکنولوژی، زمان، الگوهای غالب برنامه ریزی و ... - با فرهنگ غارت و بهره کشی با طبیعت برخورد می کند. در این میان، روستاها با توجه به نقش مهمی که در نظام تولید و اشتغال کشور دارند و همچنین با در نظر گرفتن حجم گسترده جمعیت ساکن در آنها در نظام برنامه ریزی کشور، جایگاه ویژه ای دارند و از اجزاء و عناصر اصلی توسعه ملی به شمار می روند - سعیدی و رستگار، - 1388 : 48 و فضاهای روستایی به واسطه اینکه بخش عظیمی از منابع معیشتی آنان در ارتباط با بهره برداری از منابع محیطی متکی است، از اهمیت و توجه بسیار برخوردارند - مطیعی لنگرودی و یاری،. - 1389
-3پیشینه تحقیق:
جمینی و همکاران - 1395 - در مقاله ای با عنوان " چالش های زیست محیطی و اثرات آن بر ساکنین روستای بدرآباد با استفاده از روش نظریه بنیانی" چالش های زیست محیطی را از مهمترین مشکلات پیش روی جامعه ی روستایی در چند دهه گذشته بیان کرده اند. نتایج پژوهش نشان می دهد تخریب مراتع، کاهش منابع آب، از بین رفتن حیات وحش، تولید زباله و پسماندها، آلودگی هوا، فرسایش خاک، تخریب درختان جنگلی، مشکلات ناشی از سموم و کودهای شیمیایی و مشکلات مدیریتی-زیر ساختی از مهمترین چالش های زیست محیطی می باشد. صادقلو و همکاران - - 1395در یک مطالعه به ارزیابی اثرات زیست محیطی صنایع استخراجی معدنی در پایداری نواحی روستایی پرداخته اند.نتایج حاصل از این تحقیق نشان می دهد بیشترین اثرات منفی زیست محیطی در محدوده دست خورده و نزدیک کارخانه است.همچنین بیشترین ناپایداری شکل گرفته در سیستم زیست محیطی روستایی،ناشی از فعالیت های کارخانه ای در روستاهای مورد مطالعه رتبه بندی شده است. موحدی و معمار - . - 1394در یک پژوهش به بررسی علل و راهکارهای زیست محیطی خشکسالی در نواحی روستایی پرداخته است.نتایج این تحقیق حاکی از آن است که عامل زیست محیطی و بوم شناختی به عنوان مهمترین پیامد خشک سالی در منطقه است.همچنین از میان 3 مولفه ظرفیت سازی نهادی،برنامه ریزی سیستمی و مدیریت تلفیقی به عنوان سازوکارهای مدیریت زیست محیطی خشکسالی مولفه مدیریت تلفیقی منابع آب به عنوان مهمترین راهکار مدیریتی شناخته شده است. جی - - 2001 در کتاب خود با عنوان اصول و روشهای مدیریت زیست محیطی از مدیریت زیست محیطی به عنوان یک استراتژی برای توسعه متناسب با محیط زیست یاد می کند. کیم و آستین - - 2013 در یک مطالعه با عنوان خشکسالی و آینده فرصت های جوامع روستایی پرداخته اند.نتایج این تحقیق نشان می دهد پدیده خشک سالی دارای تاثیرات زیادی بر منابع آبی و کشاورزی منطقه داشته است که منجر به ایجاد بحران های زیست محیطی و اقتصادی شده است.
-4روش تحقیق نوع تحقیق در این پژوهش کاربردی و روش بررسی در آن توصیفی- تحلیلی می باشد. با توجه به موضوع تحقیق روش گردآوری آمار و اطلاعات مورد نیاز کتابخانه ای- اسنادی و می باشد. در شیوه کتابخانه ای از کتاب خوانی، بررسی مقاله، پایان نامه هاو... استفاده شده است.
چالش های زیست محیطی توسعه پایدار روستایی
روستاهای ایران با توجه به نزدیکی خاصی که به طبیعت پیرامون خود دارند، بیشترین تأثیر را هم بر محیط گذاشته و هم بیشترین تأثیر را از محیط پیرامون خود می گیرند، و از این نظر بیشترین ارتباط با محیط را دارند. ابعاد مختلفی که روستاها با آن ها در زمینه محیط زیست درگیر هستند، متعدد می باشد. اولین آن پسماندها است که به واسطه افزایش مصرف گرایی و توسعه گردشگری به عنوان معضلی جدی در نواحی روستایی مطرح است. تخریب و آلودگی خاک که عمدتاً ناشی از نوع کشاورزی سنتی و به کارگیری سموم متعدد از دیگر مشکلات زیستی به شمار می رود که در آلودگی آب و منابع آبی نقش مهمی دارد. گسترش شهرها و توسعه صنایع و گردشگری منجر به تغییر کاربری اراضی نواحی روستایی شده است که این امر سبب گردیده محیط های روستایی دستخوش تجاوز و سواستفاده سودجویان قرار گیرد و به تبع آن محیط زیست روستایی آسیب ببیند. آسیب های ناشی از افزایش جمعیت نواحی روستایی را که به علل متعددی همچون مهاجرت بازنشستگان و مالکان خانه های دوم صورت گرفته، به مشکلات محیط زیست روستایی افزوده است. عدم توسعه یافتگی سیستم های دفع فاضلاب, راه ها و... آلودگی های ناشی از مصرف سوخت های زیستی،و همچنین شخم عمیق، کودهای شیمیایی و سموم آفت کش به همراه آلودگی منابع آبی نیز از جمله تأثیرات منفی کشاورزی می باشد. - مطیعی و همکاران - در ادامه با توجه به موارد یاد شده به تبیین عمده ترین چالش های زیست محیطی توسعه پایدار روستایی می پردازیم:
