بخشی از مقاله
کتابخانه ی عمومی با رویکرد تقویت تعامﻻت اجتماعی بین فرد و مکان
چکیده:
در طراحی یک فضــای عمومی خلق محیطی منطبق بر ویژگی های رفتاری و فرهنگی افراد نقش موثری در ایجاد حس مطلوب یا نامطلوب از آن مکان در فرد دارد.انســان همواره به گونه ای در پی تعامل با ســایر افراد جامعه و هم نوعان خود و همچنین محیط پیرامون خویش است.لذا توجه به کیفیت فضایی محیط در ایجاد احساس خوشایند و مطلوب درفرد اثر گذار است. شاید بتوان گفت وظیفه ی یک فضــای عمومی، عمدتا فراهم نمودن زمینه ای برای فعالیتها و مشــارکتهای جمعی میان افراد اســت.کتابخانه ها نیز به عنوان یک ف ضای عمومی از این امر م ستثنی نی ستند. در این پژوهش چند نمونه از کتابخانه های موفق سرا سر دنیا که به گونه ای در جهت تعامل فرد با این فضای عمومی گام برداشته اند و موجب ترغیب افراد در مراجعت به این فضا شده اند، نقدو بررسی شده ا ست و برنامه ها و طرح های آنان به شکل کل و جز د سته بندی و در قالب جداولی ارایه شده ا ست .لذا با م شاهده نمونه ها در میابیم که توجه به کیفیت طراحی این فضای عمومی چگونه میتواند، نقش بسزایی در ارتقا سطح فکری و فرهنگی جامعه و همچنین کاهش جرایم در جامعه داشــته باشــد .در واقع خلق حس مکان و ایجاد دلبســتگی فرد با این فضــا میتواند به عنوان گامی موثر در ترغیب افراد جهت مراجعت به این فضا به شمار رود.
واژگان کلیدی: فضای عمومی ، تعامل اجتماعی ، حس مکان ، مشارکت جمعی
-1 مقدمه:
مقوله ی طراحی با رویکرد تعامل اجتماعی در طراحی کتابخانه های کشور ما کمتر مورد توجه قرار گرفته است.امروزه به دلیل پیشرفت تکنولوژی و حضور اینترنت ،افراد می توانند به راحتی به منابع اطﻻعاتی مورد نظر خود دست یابند.این امر سبب میشود که افراد نیاز کمتری جهت مراجعه به این مکان عمومی داشته باشند.بنابراین در عصرفناوری برای حفظ حیات کتابخانه ها به عنوان یک عنصر شاخص در زمینه ی فرهنگ جامعه ﻻزم است تدابیری اندیشیده شود.
امروزه بدلیل زندگی صنعتی افراد در جستجوی محیطی هستند که بتوانند آرامش ﻻزم را از ان کسب کنند که کتابخانه ها به عنوان مراکز فرهنگی و آموزشی میتوانند زمینه را برای تامین نیاز به آرامش و تفکر برای افراد فراهم آورند .انسان عصر تکنولوژی عﻻوه بر موارد مذکور در جستجوی تعامل با سایر هم نوعان خود است .خلق محیطی جهت تبادل اطﻻعات و گفتمان در عین تامین آرامش میتواند افراد را به حضور در چنین فضایی ترغیب کند.ایجاد فضایی دوستانه جهت تبادل و گفتمان میتواند به خلق حس آرامش و لذت از مکان در فرد کمک کند.
کتابخانه به عنوان یک مرکز یادگیری بر آن است تا از طریق ارضاء نیازهای شخصیتی و شناختی به رشد و پرورش انسانها کمک کند. بنابراین بنای یک کتابخانه باید به گونهای طراحی شود که کتابخانه را در رسیدن به این هدف یاری کند. به سخن دیگر آن جا که نیازهای زیستی مد نظر است معمار با توجه به شرایط اقلیمی موجود و استفاده بهینه از عوامل طبیعی میبایست محیطی راحت را برای کاربران کتابخانه تهیه کند.که هر کاربر کتابخانه خواهان آن است بنابراین معماری کتابخانه باید به گونهای باشد که کاربران از رفت و آمد در آن احساس شخصیت و قدر و منزلت کنند، در نتیجه از طریق شاخص کردن هویت در معماری به ارضا شدن این نیاز به کاربر میتوان کمک کرد .انتظار میرود فضا و محیط کتابخانه نه تنها احساس لذت و آرامش را در فرد ایجاد کند بلکه می-بایست ازطریق پیشرفت هویت در معماری و ایجاد مکانهای آرامش بخش فضای مطلوبی را برای تامل و تفکر کردن و یادگیری بهتر کاربر مهیا سازد تا حس خﻻقیت و ابتکار فرد حین مطالعه برانگیخته شود و استعدادهای درونیاش در محیط کتابخانه به مرحله ظهور برسد (شولتز و سیدنی، (1384
با ایجاد حس رضایت فرد از مکان نوعی دلبستگی مکانی در فرد ایجاد میشود که باعث ترغیب او به مراجعت در چنین فضایی خواهد شد که در نتیجه پر رنگ شدن حضور افراد در کتابخانه ها ما شاهد کمرنگ شدن آمار جرم وجنایت در جامعه و ارتقا سطح فکری و فرهنگی افراد جامعه را خواهیم بود.
در عصر امروز که افراد جهت دست یابی به اطﻻعات و منابع کتابخانه ای کمتر به کتابخانه ها مراجعت میکنند و عصر فناوری اطﻻعات امکان دسترسی افراد را به منابع و کتابهای الکترونیکی فراهم میسازد کتابخانه با مفهوم سنتی در حال فراموش شدن است حال انکه خلق این فضا به گونه ای نوین میتواند منجر به حضور افراد در این محیط شود و زمینه را برای تعامﻻت میان افراد و کتابخانه ها فراهم سازد و باعث شود که این مکان فرهنگی و اجتماعی به بوته ی فراموشی سپرده نشود..
-2 تعامل اجتماعی:
واژه ی تعامل در لغت نامه ی دهخدا به معنی با یکدیگر دادو ستد کردن تعریف شده است . هرگاه عملی از شخصی سرزند که با پاسخ از سوی فرد دیگر همراه باشد اصطﻻحاً به این عمل متقابل دوسویه تعامل اجتماعی یا کنش متقابل اجتماعی گفته میشود. دراین صورت میان این دو شخص یک رابطه اجتماعی برقرار می گردد( آگبرن و نیمکوف،.(1350
پیرامون مفهوم تعامل اجتماعی آلتمن اینگونه عنوان میکند که نظارت بر تعامل اجتماعی همواره مستلزم توجه به رابطه ی خلوت مطلوب با خلوت کسب شده است وقتی میان خلوت کسب شده با میزان خلوت مطلوب برابر باشد(یعنی در حالتی که فرد به سطح دلخواه خوداز تعامل اجتماعی،چه زیاد،چه کم،دست یابد).میتوان گفت که فرد به حالت بهینه ی خلوت رسیده است.وقتی میزان خلوت کسب شده کمتر از میزان خلوت مطلوب(یعنی یعنی میزان خلوت کسب شده بیش از حد کم است). میزان تماس از حد مطلوب بیشتر است این موقعیت ها را عموما تجاوز ،تعرض به خلوت یا ازدحام قلمداد میکنند هنگامی که میزان خلوت کسب شده بیشتر از میزان خلوت مطلوب است شخص به بی حوصلگی،تنهایی یا انزوا دچار میشود(آلتمن،1382،.(32
ادبیات حاکم بر مطالعات انسان و محیط نشان میدهد مطالعه فضای کالبدی مستلزم مﻻحظه فعالیتها در آن است. بارکر بر ماهیت جمعی- رفتاری فضاهای فعالیت تاکید داشته است و تعامﻻت جمعی در فضاهای فعالیت را به مثابه قابلیتی برای فضا مورد تاکید قرار داده استگرچه. بیشتر تحقیقات انجام شده در رابطه با اجتماع ِپذیری محیطهای جمعی مورد نظر بود ه است، اما چگونگی برقراری تعامﻻت جمعی در همه عرصه های محیط انسان ساخت اعم از فضاهای خصوصی، نیمه عمومی و عمومی مورد اند. بویژه برقراری روابط جمعی در سطح کاربرانِ یک محیط خصوصی همچون مسکن نیز به دلیل تاثیر بر تاکید قرار گرفته کیفیت زندگی مورد تاکید قرار دارد.در واقع اهمیت اجتماع پذیری فضا به حدی است که بسیاری از نظریه پردازان بر تاثیر این کیفیت بر دلبستگی به مکان زندگی تاکید ورزیده اند. بر طبق این نظرات دلبستگی به مکان نه تنها به توسط وجوه فیزیکی در یک مکان تقویت میشود بلکه کیفیت تعامﻻت اجتماعی در مکان نیز بر دلبستگی به مکان مؤثر می باشند(دانشگر مقدم ، بحرینی ،1389،.( 29
بقا با میزان حمایت یک موجود از موجود دیگر تقویت میشود.بین موجودات زنده رابطه ای اجتماعی وجود دارد که متعالی ترین شکل آن ویژه انسان است.انسان موجودی است اجتماعی و بسیاری از نیازهای او در جامعه و در تعامل با دیگر افراد تامین میشود و ﻻجرم رفتارهایی که از او سر می زند ،بخشی از انها در ارتباط با تعامﻻت اجتماعی است و یا به نحوی از طرف عوامل اجتماعی تحت تاثیر قرار می گیرد،بطوریکه رفتار یک فرد در تنهایی متفاوت از رفتاری خواهد بود که در جمع از خود نشان می دهد.تعامل اجتماعی و برقراری ارتباط میتواند یک موضوع فیزیکی ،یک نگاه ،یک مکالمه و ارتباط بین افراد باشد،که خود مستلزم تعریف رویدادهاو فعالیتهای متناسب و در نتیجه نقش پذیری مردم در فضاو عضویت انها در گروهها و شبکه های اجتماعی است.از طرفی در محیط هایی که تعامل اجتماعی قابل توجهی وجود دارد میزان جرم وجنایت پایین است.شاید به این دلیل است که وطایف و الزامات اجتماعی روشنتر،حمایت مردم از یکدیگر بیشترو از خود بیگانگی کمتر است.اما در مقابل ان عدم فرصت گردهمایی و
ارتباطات قانونی موجب افزایش آمار جرم و جنایت میشود زیرا احتمال حضور جوانان در فعالیتهای ضد اجتماعی را افزایش می دهد(بهرامی،1392،.(3
محیطی که درآن مردم برنامه ها و فعالیتهای خود را انجام میدهند، برخوردار از روابطی دو سویه است. افراد محیط را متاثر مینمایند و محیط افراد را تحت تاثیر قرار میدهد. در این رابطه ادراک محیط برچگونگی شکل گیری فعالیتها در فضاها تاثیرگذار است.در رابطه با دریافت و تجربه فضا، کانتر عقیده داردکه هرگاه دریافت و تجربه یک مکان، قابل تجزیه به اجزای قابل تشخیص باشد، دریافت و تجربه، خود، به مثابه واحد مرجعی برای درک و فهم رفتار می باشد(دانشگر مقدم ، بحرینی ،1389،.( 29
-3 مولفه های موثر بر اجتماع پذیری کتابخانه های عمومی
افراد بر اساس منافع خود،ارتباطات اجتماعی را شکل داده و بر اساس توقعات ،هنجارها و نقش های معین خود،به آن می پردازند.بنابراین نحوه حضور فرد در مکان به همراه سایرین ،عاملی قوی در تصمیم فرد برای ماندن در آن است .در این راستا حتی ممکن است افراد در جستجوی مکان هایی که در آن ،افرادی با خصوصیات مشابه آنها به لحاظ طبقه ،قوم،مذهب،گروه اقتصادی ،الگوی زندگی،تحصیﻻت،درآمد،نحوه تربیت کودکان و نژاد مشابه حضور دارند،بشناسند.اما با انکه همگن بودن افراد،مشوق مﻻقات و افزایش تعامل با مکانهای فیزیکی و اجتماعی و در نتیجه ارتقای دلبستگی به آن مکان است،در عین حال مکان های اجتماعی غیر همگن نیز فرصتی است تا افراد با هم بودن و تعامﻻت اجتماعی غنی وآزاد را تجربه کنند (قنبران ،جعفری،.(1393
در واقع فضاهای عمومی با دارا بودن ظرفیت های بلقوه در مرحله نخست این فرصت برابر را جهت ایجاد و برقرای کنش های اجتماعی (ولو شکننده و ناپایدار)در اختیار کلیه شهروندان قرار میدهند.در مرحله ی بعد پس از انعقاد اولیه ی تعامل اجتماعی ،تفاوت های موجود در سطوح اجتماعی،اقتصادی و فرهنگی که پدید آورنده الگوهای رفتاری متنوع است ،خود زمینه ساز ایجاد روابط اجتماعی منسجم و پایدار خواهد شد . مسعودی((1387حوزه عمومی را فضایی می داند که در آن فرد به بیان خویش در ارتباط با دیگری می پردازد.او ویژگی این حوزه را جمع شدن اشخاص خصوصی گردهم و بحث در مورد عﻻیق عمومی دانسته ،لذا این پدیده اجتماعی بایستی در دسترس تمام شهروندان باشد(قنبران ،جعفری،.(1393
کتابخانه کانون اصلی و علمی دانشگاه است و نقش اجتماعی بسیار قدرتمندی در یادگیری، آموزش و فرآیندهای تحقیق در اجتماع، ایفا میکند. کتابخانه باید در حد امکان در دسترس باشد و مردم را به استفاده از تمام خدمات تشویق و دعوت کند. کتابخانه می بایست نسبت به برآوردن نیازهای روز افزون مراجعان و مدلهای متنوع و گسترده آموزش و یادگیری آنان اعم از خدمات سنتی و الکترونیکی، پاسخگو باشد. دسترسی باید تا حد امکان واضح، آسان، با چینش قابل رویت، و تسهیلکننده مطالعه آزاد باشد(مرجانی،(1390
عﻻوه بر موارد مذکور طراحی این مکان عمومی اگر به گونه ای صورت پذیرد که باعث ایجاد حس دلبستگی به این مکان شود میتواند نقش موثری در ارتقا تعامﻻت اجتماعی بین فرد و فضا داشته باشد. در روان شناسی، تعلق مکانی به رابطه شناختی فـرد بـا یـک محیط یا یک فضای خاص اطﻻق میشود و از لحاظ هویتی، تعلق مکانی رابطه تعلقی و هویتی فرد بـه محـیط اجتمـاعی اسـت
