مقاله تبیین اصول طراحی مجتمع های مسکونی با رویکرد ارتقای تعاملات اجتماعی

بخشی از مقاله

تبیین اصول طراحی مجتمع های مسکونی با رویکرد ارتقای تعاملات اجتماعی

چکیده

به دلیل رشد فزاینده شهرنشینی در دهه های اخیر در ایران، الگوی تولید مسکن نیز مانند کشورهای دیگر به تدریج تغییر یافته و لزوم ایجاد تعداد زیادی مسکن، توجه و حساسیت لازم در جهت طراحی مطلوب را کاهش داده است. طراحی مجموعه های مسکونی امروزی در ایران به دلیل عدم توجه به نیازهای مختلف انسانی و در نظر نگرفتن پیامدهای روانشناختی آن، زندگی فردی و اجتماعی ساکنین را با مشکلات متعددی مواجه ساخته است. از جمله نیازهای فراموش شده انسانها در این طراحی ها، نیاز به خلوت و تعامل اجتماعی می باشد. امروزه انسانها به دلایل مختلف ملزم به زندگی به صورت جمعی و در مجموعه های چندین خانواری هستند، اما نه تنها از مزایای زندگی جمعی برخوردار نیستند بلکه این امر را عاملی برای مزاحمت و خدشه دار شدن حس خلوت، حریم خصوصی و زندگی فردی خود می دانند. این موضوع باعث بروز مشکلات و نابسامانی هایی در زندگی ساکنین شده و در نتیجه روز به روز انسانها را از هم دورتر و تنهاتر می سازد. در واقع بایستی بتوان تعادلی میان خلوت و تعامل اجتماعی انسانها ایجاد کرد که این امر به وسیله مفاهیم کالبدی و همچنین مفاهیم فرهنگی- اجتماعی که زمینه های روانی را ایجاد می کنند، میسر است. با توجه به اینکه در فرهنگ ایرانیان از دیرباز همسایگی و هم محله ای بودن رابطه ای بسیار صمیمی تلقی می شده و همسایگان خانواده ای بزرگ را تشکیل می دادند، پس اگر امروز در شهرهای ایران همسایه ها با هم بیگانه شده اند و فضای محله های مسکونی سرد و خشک است، به این دلیل است که در طراحی مجموعه ها و محله های مسکونی، صمیمیت و زندگی اجتماعی جایگاهی ندارد. بنابراین با توجه به اهمیت وجود روابط و تعاملات اجتماعی بین انسان ها در دنیای امروزی، و نظر به پیشینه فرهنگی ایرانیان در زمینه روابط همسایگی و با توجه به خلأ علمی- پژوهشی در مورد الگوهای متفاوت مجتمع های مسکونی در کشور، پژوهش حاضر بر آن است که به راهکارها و ایده هایی که می توانند در برنامه ریزی، طراحی و ساخت مجتمع های مسکونی و در جهت بهبود روابط همسایگی مد نظر قرار گیرند، بپردازد. بدین منظور در این رساله پس از بیان نمودن مباحث مختلف در حوزه رفتارها و روابط اجتماعی انسان ها به ابعاد و معیارهای طراحی مجتمع های مسکونی جهت افزایش تعاملات اجتماعی ساکنین پرداخته و برخی از این اصول را در سه مجتمع مسکونی با الگوهای طراحی متفاوت مقایسه می کند. در فرآیند این بررسی، از نظرات ساکنان سه نمونه، مورد مطالعه برای ارزیابی کمی و با کمک آزمون های آماری مربوط استفاده گردیده است. یافته های تحقیق نشان می دهد که عوامل مختلفی از جمله همگنی اجتماعی ساکنین مجتمع ها و به کارگیری الگوهای موثر طراحی جهت ایجاد شرایط امن، جذاب و راحت برای حضور تمامی اعضای خانواده ها در فضاهای عمومی مختلف مجتمع، اعم از فضاهای باز یا بسته طراحی شده، تأثیر بسزایی در افزایش روابط و تعاملات اجتماعی همسایگان دارد که با بکارگیری این اصول در طراحی مجموعه های مسکونی آینده بتوان در حد امکان از آسیب های اجتماعی مربوطه جلوگیری کرد و مجتمع های مسکونی با کیفیت مطلوب به شهروندان ارائه شود که ساکنین علاوه بر احساس آرامش و رضایت از خانه خصوصی خود، زندگی اجتماعی موفقی را نیز در کنار همسایگانشان داشته باشند.

کلمات کلیدی: مجتمع های مسکونی، تعاملات اجتماعی، روابط همسایگی، معیارهای طراحی محوطه مجتمع، فعالیت های جمعی.

مقدمه

1

زندگی انسان در همه قرون و اعصار تابع مسائل و موضوعات محیطی مختلف بوده است. از زمانی که انسان مجبور به سکونت در دل کوهها و غارها بود تا امروز که در شهرهای مدرن و پیشرفته و شلوغ با جمعیت متراکم ساکن شده است همواره مقتضیات و شرایطی بوده که انسانها ناگزیر از توجه بدانها بوده اند. فطرت انسانها گرایش ذاتی به طبیعت دارد. نیاز انسانها از ابتدای خلقت به گیاه و طبیعت نیازی زیستی و حیاتی بوده است. نیازها می نوانند از لحاظ اضطراری بودن یا نبودن با هم متفاوت باشند. اگر نیازهای اولیه انسان ارضا نشود ممکن است نیاز به پرخاشگری قویترین نیاز باشد. یکی از شاخه های روان شناسی خود را متولی مطالعه و پژوهش در زمینه اثرات محیط فیزیکی بر زندگی انسانها می داند که از آن به روانشناسی محیط نگر تعبیر می شود. پیدایش احساس بیگانگی یکی از عواملی است که امروزه گریبانگیر مردم جهان گشته است و این مسأله بیش از همه بین مردم و محیط مصنوع آنها ظاهر می گردد، در حالی که فضاهای سبز عمومی به عنوان یک محیط طبیعی در اطراف ما هم از دیدگاه تأمین نیازهای زیست محیطی شهرنشینان، هم از نظر تأمین فضای فراغتی و بستر ارتباط و تعامل اجتماعی آنان جایگاهی درخور اهمیت دارند. به عقیده برخی از کارشناسان، شهرسازان علاوه بر توجه به ارزش کاربری زمین، باید به ارزشهای احساسی، عاطفی و روانی آن نیز توجه کنند. آنها معتقدند برای انجام این امر، شهرسازان، باید روابط و دیدگاههای مختلف مردم را راجع به زمین و سایت پروژه بدانند. بعنوان مثال بازدیدکنندگانی که حالت رهگذری دارند ارزش یک محیط را در داشتن امکاناتی از قبیل ماهیگیری، دوچرخه سواری و ... می دانند در حالیکه کسانی که دلبستگی عاطفی به منطقه دارند ارزش محل را در خاطرات یا زمانی که در آنجا گذرانده اند می بینند. در عین حال دسته سومی نیز وجود دارند که برای هر دو مورد فوق ارزش قائلند. اگر شهرسازان، هر دو گروه و نیازهای آنها را درک کنند، می توانند با رعایت توازن و تعادل تصمیمات بهتری را اتخاذ نمایند. وابستگی و توجه به محیط زیست موضوع مهمی برای تعیین و تصمیم گیری است. اهمیت این کار در تعیین فاکتورهای موثر و میزان اثرگذاردن آنها می باشد. اینکه فقط از مردم بپرسیم که آیا به محیط علاقه دارند یا خیر در واقع تنها مطرح کردن سئوالی است که یک جواب مثبت را طلب می کند. نتایج مطالعات نشان می دهد که برخی از فاکتورهای تاُثیرگذار در دلبستگی و علاقه عبارتند از: جنسیت، سن، خاطرات بچگی، مذهب، سیاست، طبقه اجتماعی، ملیت،
فرهنگ، تفاوتهای شهری و غیر شهری، روحیات و ارزشها، تحصیلات و فعالیتها. باید به این نکته نیز توجه داشت که هر علاقه ای منجر به واکنش نمی شود و در واقع افراد راحتی خود را مهمتر از علاقه می دانند. علاقه مندیهای محیطی ممکن است در سطح گسترده ای وجود داشته باشد، ولی بنظر می رسد که آنقدر پتانسیل ندارد که به عمل منجر شود. با انجام آموزشهای لازم می توان علاقه مندیهای ساکنین و افراد محله را از حالت بالفعل به حالت بالقوه درآورد و اگر قرار است محیط تبدیل به فضایی ملموس شود تنها از راه آموزش و بخصوص از سطح دبیرستان امکان پذیر است.
طبقه بندی نیازهای انسان از دیدگاه آبراهام مازلو

نیازها و اهداف تنها مبنای اساسی و دقیقی هستند که می توان هرگونه طبقه بندی زندگی انگیزشی به معنی عادی تحریک را بر آنها نهاد. فقط اهداف بنیادی هستند که در همه نظریه های پویایی روان شناختی به طور ثابت حضور دارند. از نظر منطقی تنها اهداف و

نیازهای بنیادی و عمدتاً ناخودآگاه است که به عنوان مبنای دقیق برای طبقه بندی در نظریه انگیزش باقی می ماند( مازلو،1369،ص.(61

-1 نیازهای زیستی و فیزیولوژیکی خوراک، پوشاک و مسکن

کسب آگاهی، امنیت، ارتقاء تعالی، فرار از ناشناخته ها، لذت بردن از
-2 نیازهای روانی معنویت(هنر و زیبایی)، لذت بردن از حیات

-3 نیازهای اجتماعی نیاز به تشریک مساعی جمعی در حل مسائل، نیاز به همدلی و...

جدول -1 سلسله مراتب نیازهای انسانی مازلو از دیدگاه محققین علوم اجتماعی، منبع: سیف الهی، 1381، ص.42 -41
مواد و روش

از آنجا که روش پژوهش، به نوع و ماهیت آن بستگی دارد و با توجه به موضوع پژوهش که افزایش تعاملات اجتماعی بین ساکنین در مجموعه های مسکونی است، پژوهش حاضر از نوع کمی است. چرا که با استفاده از پرسشنامه ها به بررسی فاکتورهای مورد نظر در سه مجتمع مسکونی پرداخته و با استفاده از تجزیه و تحلیل داده های حاصل از پاسخ های ساکنین، مقایسه و نتیجه گیری انجام شده است.

2

در این تحقیق از روش میدانی به منظور جمع آوری اطلاعات استفاده شده است. روش انجام پژوهش، به این صورت بوده که پس از تنظیم پرسشنامه و حصول اطمینان از واضح و مناسب بودن سؤال ها، پرسش نامه ها با استفاده از روش نمونه گیری تصادفی ساده در میان اعضاء نمونه توزیع گردید و سپس کلیه پرسش نامه ها جمع آوری شد و نمونه های ناقص و معیوب مجدداً توسط اعضای نمونه اصلاح گردید و پرسش نامه هایی که برای تجزیه و تحلیل آماری قابل قبول بود مورد استفاده قرار گرفتند.

همچنین با توجه به اهداف بیان شده، روش تحقیق در پژوهش حاضر از نوع کاربردی می باشد. در ضمن از نظر چگونگی به دست آوردن داده های مورد نیاز، این پژوهش از نوع توصیفی پیمایشی می باشد. چرا که پژوهش توصیفی شامل مجموعه روش هایی است که هدف آنها توصیف کردن شرایط یا پدیده های مورد بررسی است. در این پژوهش نیز با بررسی و توصیف فاکتورهای مورد نظر وضع موجود سه مجتمع مسکونی و آنالیز داده های بدست آمده حاصل از نظرات ساکنین نتایج نهایی بدست آمده است. جامعه آماری در این پژوهش از افراد ساکن در سه مجتمع مسکونی با نام های زیتون ، مجتمع مشتاق، مجتمع مسکونی آتی ساز می باشد که شرح کامل شرایط و معماری هرکدام از این مجتمع ها در فصل چهارم آورده خواهد شد. حجم جامعه آماری در هر مجتمع و تعداد پرسش نامه های داده شده در هر کدام بر طبق جدول زیر می باشد.

نام مجتمع مسکونی حجم جامعه آماری حجم نمونه
(تعداد کل واحدها) (تعداد پرسشنامه)
مجتمع زیتون 300 خانوار 50 خانوار
مجتمع مشتاق 280 خانوار 50 خانوار
مجتمع آتی ساز(فاز (3 768 خانوار 50 خانوار
جدول -2 حجم آماری و نمونه های مورد مطالعه، منبع: نگارنده

ابزارهای گوناگونی برای بدست آوردن داده ها وجود دارد. به طور کلی ابزارهای استفاده شده برای جمع آوری داده ها و اطلاعات در این تحقیق عبارتند از:

.1 پرسشنامه .2 مصاحبه .3 مشاهده .4 کتابخانه و منابع اینترنتی

تحلیل یافته های تحقیق

برای بررسی و تجزیه و تحلیل داده ها با توجه به ماهیت آنها، روش های مختلفی وجود دارد که پژوهشگر می بایست به کاربرد سنخیت این روش ها توجه کند تا در نهایت بتواند استنتاج و نتیجه گیری دقیقی را بدست آورد. تجزیه و تحلیل داده ها، فرآیندی چند مرحله ای است که طی آن داده هایی که از طریق بکارگیری ابزار جمع آوری اطلاعات فراهم آمده است پردازش شده تا زمینه برقراری انواع تحلیل ها و ارتباطات این داده ها فراهم آید(هدایتی، 1389، ص.(132

در بسیاری از مواقع لازم است تا حدالامکان اطمینان حاصل نماید که تصمیمات متخذه او نتایج مورد انتظار به دست خواهد داد. برای رسیدن به این اطمینان باید فرضیه مورد نظر را آزمون آماری نمود که در این تحقیق برای پردازش اطلاعات و اثبات فرضیات، از نرم افزار spss که از بهترین نرم افزارهای کامپیوتری در تحلیل مسائل اجتماعی می باشد استفاده شده است. همچنین آزمون های به کار گرفته شده در این پژوهش عبارتند از: آزمون t تک متغیره، آزمون تحلیل واریانس یک راهه و آزمون شفه.
بررسی سؤالات پرسشنامه

پرسشنامه های توزیع شده بین ساکنین مجتمع ها شامل 30 سؤال بوده که این سؤال ها جهت بررسی چهار فاکتور اصلی در سه مجتمع طراحی شده اند. برای سنجش هر یک از این فاکتورها تعدادی سؤال اختصاص داده شده است. که توزیع سؤالات با توجه به فاکتور مورد ارزیابی بر طبق جدول زیر می باشد.

سؤالات فاکتور مورد بررسی

سؤالات 1تا 7 کیفیت طراحی محوطه مجتمع
سؤالات 8 تا 10 حفظ آرامش و حریم خصوصی افراد در مجتمع
سؤالات 11 تا 18 توجه به نیازهای افراد به ویژه کودکان و سالمندان در طراحی محوطه مجتمع
سؤالات 19 تا 30 میزان تعاملات اجتماعی و حس همسایگی ساکنین مجتمع
جدول -3 نحوه توزیع سؤالات پرسشنامه با توجه به فاکتورهای مورد بررسی، منبع: نگارنده

3

نحوه امتیاز دهی به پاسخ ها بر طبق جدول زیر می باشد.
گزینه مخالف نسبتاً مخالف نظری ندارم نسبتاً موافق موافق
امتیاز 1 2 3 4 5
جدول -4 نحوه امتیاز دهی به پاسخ های سؤالات پرسشنامه، منبع: نگارنده
عامل اول: کیفیت طراحی محوطه مجتمع

با توجه به اهمیت فضای باز مجموعه های مسکونی در افزایش تعاملات و ارتباطات ساکنین، اولین فاکتوری که در پرسشنامه مورد ارزیابی قرار گرفته، کیفیت طراحی محوطه مجتمع مسکونی مورد نظر است. به این ترتیب تعداد هفت سؤال برای سنجش میزان رضایت و تمایل ساکنین برای حضور در محوطه مجتمع طراحی شده است که از طریق پاسخ ها بتوان مقایسه ای بین سه مجتمع با الگوهای طراحی متفاوت انجام داد و به این ترتیب بتوان به این نتیجه رسید که در طراحی مجتمع های مسکونی وجود فضای باز و نع طراحی آن تا چه اندازه می تواند در احساس رضایت ساکنین و تمایل آنها برای حضور در محوطه مجموعه مؤثر باشد.
نتیجه بررسی پاسخ های ساکنین سه مجتمع به این هفت سؤال در جدول زیر آمده است.

دومین عاملی که در پرسشنامه به بررسی آن پرداخته شده است میزان حفظ حریم شخصی و خلوت افراد در این سه مجتمع است. همان طور که قبلاً نیز بیان شد لازمه اینکه انسان ها با دیگران ارتباط برقرار کنند و تمایل به ایجاد تعاملات داشته باشند این است که در درجه اول خلوت و آرامش آنها در زندگی فردیشان تأمین شده تا بتوانند در مرحله بعد زندگی اجتماعی موفقی داشته باشند.

بنابر این در پرسشنامه با طرح سه سؤال سعی شده که در درجه حفظ خلوت و حریم خصوصی افراد در این سه مجتمع اندازه گیری مقایسه شود. که در آخر بتوان به این نتیجه رسید که نوع الگوی طراحی مجتمع های مسکونی تا چه اندازه می تواند به حفظ آرامش و حریم خصوصی ساکنین کمک کند.

نتیجه بررسی پاسخ های ساکنین سه مجتمع به این سه سؤال در جدول زیر آمده است.

مجتمع آتی ساز مجتمع مشتاق مجتمع زیتون
معیارازانحراف نمونه تعداد میانگین معیارازاحراف هنمون تعداد میانگین معیارازانحراف نمونه تعداد میانگین

سؤالات

عامل مورد

بررسی

حفظ آرامش

و حریم خصوصی

4

1/189 50 4/12 1/432 50 3/56 1/622 30 2/7 اقراد در
مجتمع
1/03 50 4/2 1/499 50 3/28 1/974 30 1/5
1/485 50 3/72 1/439 50 3/64 1/008 30 4/53
جدول -6 نتایج پاسخ های ساکنین سه مجتمع به سؤالات عامل دوم، منبع: نگارنده
عامل سوم: توجه به نیازهای افراد، به ویژه کودکان و سالمندان در طراحی محوطه مجتمع

سومین عامل بررسی شده در پرسشنامه میزان اهمیت به نیازهای افراد به ویژه سالمندان در طراحی محوطه مجتمع سومین عامل بررسی شده در پرسشنامه میزان اهمیت به نیازهای افراد به ویژه سالمندان و کودکان در طراحی محوطه مجتمع مسکونی مورد نظر است. همانگونه که قبلاً بیان شد کودکان و سالمندان با توجه به اوقات فراغتشان بیشترین استفاده کنندگان از فضاهای باز مجموعه می باشند و ایجاد شرایط جهت حضور آنها در فضای باز مجتمع در راستای افزایش روابط همسایگی در هر مجتمع مسکونی از اهمیت بالایی برخوردار است.

بنابر این با طرح هشت سؤال در این پرسشنامه سعی شده که میزان توجه به نیازها و حضور این دو گروه در محوطه سه مجتمع منتخب بررسی می شود و به این نتیجه رسید که چگونه الگوی طراحی مجتمع های مسکونی می تواند در ایجاد شرایط مناسب برای حضور تمامی افراد بویژه کودکان و سالمندان نقش داشته باشد.

نتیجه بررسی پاسخ های ساکنین سه مجتمع به این هشت سؤال در جدول زیر آمده است.

چهارمین عامل بررسی شده از طریق سؤالات پرسشنامه میزان تعاملات اجتماعی و حس همسایگی ساکنین این سه مجتمع است. در دوازده سؤالی که برای سنجش میزان حس همسایگی ساکنین در این مجتمع ها طراحی شده، سه مجتمع منتخب با الگوهای طراحی متفاوت و شرایط مختلف اجتماعی ساکنینشان نسبت به میزان نزدیکی و ارتباط همسایگان با هم مقایسه می شوند که در آخر بتوان به این نتیجه رسید که چگونه نحوه طراحی مجتمع های مسکونی می تواند در نوع و میزان ارتباطات و تعاملات همسایگان با یکدیگر مؤثر باشد.

نتیجه بررسی پاسخ های ساکنین سه مجتمع به این دوازده سؤال در جدول زیر آمده است.