بخشی از مقاله
مقدمه:
ایران جزء کشورهای در حال توسعه میباشد، در نتیجه بخش کشاورزی بعنوان یکی از قدیمیترین و اصلیترین بخشهای اقتصاد به شمار رفته و در بسیاری از موارد بیش از نیمی از فعالیتهای اقتصادی را شامل میگردد. از آنجائیکه با افزایش درآمد کشاورزان ضمن بهبود سطح زندگی، میل و رغبت این قشر زحمتکش به تداوم کار در این عرصه افزایش مییابد ولی با توجه به عدم ساماندهی مناسب در عرصه بازاریابی و فروش محصولات کشاورزی، کمترین سود حاصل از تولیدات این بخش عاید تولیدکننده میگردد و این موضوع تمایل سرمایهگذاران به فعالیت در این بخش را کمرنگ ساخته است. حال با افزایش جمعیت و نیاز این جمعیت به تأمین غذا، کاهش سرانه زمین برای هر شاغل کشاورزی و گستردگی خرده مالکی در کشور،
وضعیت رو به گزار از اقتصاد معیشتی، سهم بالای مصرف آب در بخش کشاورزی و افزایش نرخ بیکاری در میان شاغلین بخش و افزایش مهاجرت از روستاها به شهرها شکاف وسیع مطالعه رفع چالشهای موجود را روشن میسازد(برگرفته از سایت انجمن علمی اقتصاد کشاورزی).
در این پژوهش اطلاعات مربوط به سطح زیر کشت، تولید، عملکرددر هکتار و قیمت محصول مورد مطالعه(آفتابگردان آبی) در سال زراعی 1388-89 برای استان گلستان جمع آوری شده است. استان گلستان بهدلیل شرایط مناسب اقلیمی و خاک حاصلخیز، از دیرباز مستعد کشت دانههای روغنی بوده است و دانههای روغنی پس از غلات، دومین منبع عمده غذایی جهان را تشکیل میدهند. این استان با تولید 49 درصد دانه های روغنی کشور عنوان نخست تولید این
محصولات را در کشور داراست. دانههای روغنی از محصولات با ارزش بخش کشاورزی به شمار میروند که به عنوان ماده اولیه منابع روغن کشی و تامینکننده نیازهای چربی، پروتئین، ویتامین در حیات موجودات زنده نقش اساسی را ایفا میکنند. سیاست اقتصادی جمهوری اسلامی ایران در چند سال اخیر سمت و سوی تازهای به خود گرفته است که با آنچه که در اوایل انقلاب داشت و از دخالتهای مستقیم و غیرمستقیم دولت در زمینههای مختلف اقتصادی به ویژه قیمتگذاری و توزیع گرفته تا حمایت از قیمت نهادهها و محصولات (که بیشتر منتج به حمایت از مصرفکننده میگردید تا حمایت از تولیدکننده) تفاوت فاحشی دارد (نادری، .(1371 امروزه گرایش به سوی آزادسازی اقتصادی از ارکان سیاستهای جدید به شمار میرود که بر پایه آن از سویی دخالتهای دولت در زمینههای تولید، توزیع، قیمتگذاری و تجارت به حداقل ممکن رسیده و زمینههای لازم برای مشارکت نیروهای مردمی و توسعه فعالیتهای بخش خصوصی فراهم میگردد و از سوی دیگر صادرات و واردات کالا آزاد گردیده و سوبسیدها و تعرفهها از میان رفته نرخ ارز یکسان میگردد و مکانیسم-های بازار حاکمیت مییابند (پورمقیم، .(1369 در بخش کشاورزی ایران از دیرباز سیاست دوگانه اعمال شده است، از یکسو برای حمایت از تولیدکننده و افزایش تولید به نهادههای کشاورزی اعم از کود شیمیایی سموم دفع آفات نباتی، علفکشها، ماشینآلات کشاورزی، خوراک دام، جوجه یکروزه، بذر اصلاح شده، آب و اعتبارات یارانه پرداخت شده است که این سیاست تا حدودی موفق بوده و باعث افزایش چشمگیر تولیدات کشاورزی گردیده است و از سوی دیگر در راستای حمایت از مصرفکننده به مواد مصرفی این قشر نیز یارانه پرداخت کرده است که به دلیل طولانی شدن طول دوره پرداخت این مسئله به صورت حق مسلم این منطقه قلمداد گردیده و با برداشتن آن با عکسالعمل گروههای ذینفع مواجه خواهد بود (نیامنش، .(1375 مداخلات دولت تأثیرات اجتنابناپذیری را در محاسبه هزینه واقعی در تمام مراحل و فرآیند تولید یک کالا بر جای میگذارد و باعث میشود که سیاستگذاران اقتصادی قادر به مشاهده قیمتهای واقعی و هزینههای واقعی محصولات تولید نباشد. لذا همین قیمتها و هزینههای غیرواقعی در بازار حاکم شده و مانع از ارزیابی این امر میگردند که آیا محصولات بهتر است در داخل تولید شوند یا از کشورهای تولیدکننده این محصول وارد گردند (نیامنش، .(1375 لذا نیازمند ابزاری هستیم تا به وسیله آن بتوانیم تأثیر سیاستهای مختلف دولت را بر بخش کشاورزی به صورت کمّی اندازهگیری نمائیم و مداخلات دولت را در بازارهای تولید، عوامل تولید و نهادهها و تأثیر
این مداخلات بر هزینهها و قیمتهای واقعی را ارزیابی کنیم و با مطالعه هزینه واقعی عوامل تولید مزیت نسبی این محصولات را
1- Domestic Resource Cost (DRC)
بسنجیم. دو معیار که بیش از همه در این زمینه کاربرد دارند عبارتند از:
- تعیین هزینه منابع داخلی 1(DRC)
- نرخ حمایت مؤثر 2(EPR)
معیار "DRC" هزینه خالص منابع داخلی را با کل صرفهجویی در ارز خارجی مقایسه میکند و یک معیار هزینه- فایده میباشد که براساس آن کشور تصمیم میگیرد که آیا کالای تولیدی را خود تولید بکند یا آن را از بازارهای جهانی خریداری نماید و منابع داخلی را به سمت تولید کالاهایی هدایت نماید که در تولید آنها دارای مزیت نسبی است. در این میان از قیمتهای سایهای برای محاسبه هزینه واقعی تمام شده استفاده میشود (موسی نژاد و ضرغامی، .(1373 معیار دیگر نرخ حمایت مؤثر بر محصولات و نهادهها میباشد که براساس آن ارزش افزوده ایجاد شده در تولید داخلی را زمانی که سیاستهای حمایتی از تولید داخلی از سوی دولت اعمال میشود با ارزش افزوده ایجاد شده زمانی که این سیاستها وجود ندارند را مورد مقایسه قرار میدهد (موسی نژاد و ضرغامی، .(1373 در این زمینه مطالعات داخلی و خارجی متعددی انجام شده است. کرباسی و رستگاری پور((1393 در مقاله تحت عنوان بررسی مزیت نسبی تولید و صادرات زعفران برای سال زراعی 91-92 به بررسی مزیت نسبی تولید زعفران در شهرستان تربتحیدریه پرداختند. نتایج نشان داد شهرستان تربت-حیدریه در تولید زعفران دارای مزیت نسبی است.
قربانی و همکاران((1393 در مقاله خود با عنوان بررسی مزیت نسبی محصولات عمده زراعی در استان فارس از طریق بهره گیری از ماتریس تحلیل سیاستی((PAM برای محصولات زراعی، که در سال زراعی 88- 1387 دارای بیشترین سطح زیر کشت در استان فارس بوده اند، پرداخته اند. نتایج مطالعه نشان داد که به ترتیب خیار آبی، گوجه فرنگی آبی و ذرت دانه ای آبی بالاترین مزیت نسبی را در بین محصولات مورد مطالعه داشته اند.
شاهنوشی و همکاران((1393 در مقاله ای با عنوان بررسی عوامل موثر بر حمایت از بخش کشاورزی در ایران به شناسایی عوامل موثر بر حمایت از بخش کشاورزی در ایران پرداخته است. نتایج تحقیق نشان دادکه میزان حمایت اسمی از تولید کننده در بخش کشاورزی عمدتاً به درآمدهای حاصل از صدور نفت خام و فراورده ها وابسته بوده و معیار عملکردی خاصی، از جمله مزیت نسبی و یا رابطه مبادله بخش کشاورزی، اثری روی میزان حمایت از این بخش نداشته است.
لاکرا و همکاران((2014 در مقاله ای با عنوان مزیت نسبی در صادرات محصولات عمده کشاورزی در هندوستان بیان می کنند که با کمتر شدن سیاست های حمایتی ، تجارت در هندوستان احتمالا به سوی
2- Effective Protection Rate (EPR)
مزیت نسبی پیش می رود. نتایج نشان داد که مزیت نسبی صادرات محصولات اصلی کشاورزی هندوستان در مقایسه با تجارت های جهانی در طول دوره پس از اصلاحات ارضی تغییرات زیادی کرده است.
شی زنگ و همکاران((2013 در پژوهش با عنوان تاثیرات سیاست های حمایتی(یارانه) در بخش کشاورزی و مزیت نسبی و حمایت تولید در چین و با استفاده از ماتریس تحلیل سیاستی به این نتیجه رسیدند که حمایت موثر از دانه های سویا و تولید دانه مزیت نسبی را بطور چشمگیری افزایش نداده است. این در حالی است که حمایت موثر در بخش تولید گندم مزیت نسبی در تولید این محصول را افزایش داده است.
هدف مشخص تحقیق این است که ضمن بررسی بازار جهانی دانههای روغنی، با استفاده از روشهای کاربردی، مزیت نسبی استان گلستان را در صدور محصولات کشاورزی(دانههای روغنی) به بازارهای جهانی مورد ارزیابی اقتصادی و تجزیه و تحلیل قرار دهد. در این مطالعه به ارزیابی تاثیراعمال سیاستهای حمایتی بر محصول مهم و اساسی بخش کشاورزی ایران در دانههای روغنی، سویا پرداخته شده است. با توجه به نقش اساسی و پراهمیت تولید دانههای روغنی دربخش کشاورزی و اقتصاد ایران، ارزیابی و تحلیل روند تغییرات و کارآیی سیاستهای حمایتی اعمال شده در رابطه با این محصول (آفتابگردان آبی)، با توجه به اهداف و عملکرد برنامههای توسعه اقتصادی، اطلاعات با ارزش و مفیدی را در زمینه توسعه کشاورزی برای نیل به اهداف در اختیار سیاستگذاران و برنامهریزان قرار خواهد دارد.
مواد و روش:
ماتریس تحلیل سیاستی ضمن برآورد معیارهای مزیت نسبی امکان تجزیه و تحلیل سیاستهای اتخاذ شده از سوی دولت را نیز فراهم میکند. روش مذکور همانند روش استفاده از شاخصهای مزیت نسبی مبتنی بر ضرایب داده- ستانده قیمتهای نهادهها و محصولات میباشد با این تفاوت که در این روش با استفاده از قیمتهای بازاری هزینهها و درآمدهای بازاری نیز مورد محاسبه قرار میگیرد و با هزینهها و درآمد اجتماعی که از طریق قیمتهای سایهای محاسبه گردیده است مورد مقایسه قرار داده شده و از آن طریق تأثیر مداخلات دولت در کاستیهای بازار در مورد هر فعالیت از جمله تولید دانههای روغنی نشان داده میشود. ماتریس تحلیلسیاستی اساساً یک تکنیک حسابداری مضاعف است که اطلاعات بودجهبندی فعالیتهای درون مزرعه و برون مزرعه را به طور خلاصه ارائه مینماید. این رهیافت از مباحث تحلیل هزینه- فایده اجتماعی و تئوری تجارت بینالملل در اقتصاد منتج میشود. سطر اول ماتریس شامل مقادیر درآمد (A)، هزینه نهادههای قابل تجارت (B)، هزینه نهادههای غیر قابل تجارت (C) و سود حاصل (D) میباشد که به ازای تولید یک واحد محصول و بر مبنای قیمتهای بازاری محاسبه میشود. سطر دوم ماتریس
شامل مقادیر درآمد (E)، هزینه نهادههای قابل تجارت (F)، هزینه نهادههای غیر قابل تجارت (G) و سود حاصل (H) میباشد که به ازای مقادیر مشخص و بر مبنای قیمتهای سایهای محاسبه میشود. به بیان دیگر سطر دوم همان اقلام سطر اول با مبنای محاسبه برحسب قیمتهای سایهای محصول نهاده غیر قابل تجارت و نهاده قابل تجارت میباشد. مقدار سود اجتماعی هر محصول (H) قدرت رقابتپذیری تولیدکنندگان در عرصه بینالمللی را نشان داده در حالتی که این مقدار مثبت باشد تولیدکننده داخلی در عرصه بینالمللی میتواند رقابت کرده و سود کسب کند. مقدار منفی h نیز بیانگر عدم رقابت-پذیری تولیدکننده داخلی در عرصه بینالمللی است. سطر سوم از تفاوت بین مقادیر سطر اول و سطر دوم بدست میآید و در تجزیه و تحلیل سیاستها مورد استفاده قرار میگیرد. نهادهها و منابع به دو دسته قابل تجارت و غیر قابل تجارت تقسیم میشوند. نهادههای قابل تجارت نهادههایی هستند که بازار بینالمللی داشته و همچنین قابلیت جابهجایی دارند مانند سم، کود شیمیایی و ماشینآلات. نهادههای غیر قابل تجارت با منابع داخلی نهادههایی هستند که قابل عرضه در بازارهای بینالمللی نمیباشند مانند زمین، آب و نیروی کار.
قیمت سایهای نهادههای قابل تجارت
قیمت سایهای نهادههای قابل تجارت قیمت C.I.F آنها در سر مرز ایران به اضافه کلیه هزینههای انتقال آنها تا بازار داخلی میباشد و در حقیقت قیمتی است که عرضهکنندگان خارجی نهاده مورد نظر را با این قیمت به بازار داخلی تحویل میدهند.
قیمت سایهای ماشینآلات
هزینه ماشینآلات مختلف از به کارگیری انواع تراکتور، سمپاش، موتور آب، کمباین، وسایل نقلیه ناشی میشود. در بین این ماشینآلات برای محصولات مورد مطالعه، تراکتور بیش از سایر موارد کاربرد دارد. در بین تراکتورهای مورد استفاده در استان بیش از همه مدل MF285 کاربرد دارد که بهای آن بر اساس قیمت مصوب در داخل و همچنین قیمت صادراتی توسط بنگاه توسعه ماشینآلات کشاورزی اعلام می-شود.بر اساس فرمول زیر، نسبت قیمت سایهای به بازاری تراکتور محاسبه میشود که با ضرب این عدد در هزینه بازاری ماشینآلات، قیمت سایهای این نهاده بدست میآید.
قیمت سایهای کود شیمیایی
کود شیمیایی کالایی کاملاً قابل مبادله است. قسمتی از کود شیمیایی مصرفی کشور از تولید داخل تأمین و بخشی از خارج وارد میشود. نحوه برآورد قیمت سایهای کود در فرمول زیر نشان داده شده است:
(1) کل مصرف انواع کود/ (قیمت کود
(I (مقدار کود = (I قیمت سایهای کود شیمیایی
در فرمول فوق، قیمت کود به ازای هر کیلوگرم کود وارداتی ارزی است.
قیمت سایهای سم
مهمترین سمهای مصرفی برای محصولات زراعی، علفکشها، قارچ-ها، حشرهکشها هستند. برای محاسبه قیمت سایهای سمها از فرمول زیر استفاده میشود:
(2) کل مصرف انواع سم/
(قیمت سم (I (مقدار سم = (I قیمت سایهای سم
قیمت سم، همان قیمت ارزی برحسب هر کیلوگرم سم وارداتی است. در پژوهش حاضر، باتوجه به اینکه طی سالهای اخیر دولت یارانهای برای سموم پرداخت نمیکند، قیمت سایهای آن با قیمت بازاری مساوی است.
درآمد بر حسب قیمتهای سایهای
برای بدست آوردن درآمد سایهای در یک هکتار، ارزش دلاری یک کیلوگرم محصول در بازارهای جهانی در نرخ سایهای ارز ضرب میشود تا قیمت ریالی یک کیلوگرم محصول صادراتی بدست آید. سپس عملکرد محصول بر حسب کیلوگرم در قیمت ریالی بدست آمده ضرب میشود تا درآمد سایهای برای محصول در یک هکتار بدست آید.
نرخ سایهای ارز
برای محاسبه نرخ سایهای ارز میتوان از نظریه برابری قدرت خرید در دو حالت مطلق و نسبی استفاده کرد. با بهرهگیری از روش مطلق برابری قدرت خرید، نرخ سایهای از رابطه زیر به دست میآید (نوری، :(1381
(3)
E PPIG
WG
که در آن PIG قیمت یک اونس طلا در بازار داخلی برحسب ریال و
P قیمت یک اونس طلا در بازار جهانی برحسب دلار است. با
W G
استفاده از روش نسبی برابری قدرت خرید نرخ سایهای ارز از رابطه زیر به دست میآید:
