مقاله ساماندهی بافت فرسوده شهری ( نمونه موردی : شهر شیراز )

بخشی از مقاله

ساماندهي بافت فرسوده شهري ( نمونه موردي : شهر شيراز)
چکيده :
گسترش فضايي بي رويه و بدون برنامه شهرهاي بزرگ و متوسط کشور در چند دهه گذشته ، باعث شکل گيري بافت هاي جديد شهري در مجاورت شهرها و جابجايي ساکنان و کاربريهاي شهري به نواحي جديد گرديده است .
در نتيجه اين جابجايي ، به تدريج بافت هاي قديمي شهرها کارکرد و حيات اجتماعي - اقتصادي خود را از دست داده اند و اين بافت ها با از دست دادن حيات شهري خود، به سمت رکود و فرسودگي گرايش پيدا کرده اند. منطقه ٨ شهرداري شيراز که به عنوان منطقه مورد مطالعه اين تحقيق انتخاب شده است ، از قاعده فوق مستثني نبوده و در زمره بافت هاي فرسوده کشور محسوب مي گردد. هدف اصلي و کلي اين تحقيق ، شناخت ويژگي هاي اقتصادي و اجتماعي ساکنان بافت فرسوده (شهر شيراز) و همچنين شناخت وضعيت کالبدي بافت است . روش تحقيق در اين مقاله با توجه به موضوع ، اهداف و فرضيات تحقيق ، به صورت کتابخانه اي ، ميداني (مشاهده ، مصاحبه و پرسش نامه ) و استفاده از نرم افزارهاي مختلف مانند GIS, SPSS, Auto Cad است . با توجه به تجزيه و تحليل داده ها، نتايج تحقيق نشانگر آن است که کمبود امکانات ، خدمات شهري و تأسيسات زيربنايي سبب مهاجرت ساکنان بومي به مناطق ديگر شهر شده و باعث منفي شدن نرخ رشد جمعيت بافت ، طي سال هاي اخير شده است و از طرف ديگر به خاطر وضعيت اجتماعي - اقتصادي ساکنان بافت ، سبب شده تا روند بهسازي و نوسازي درون بافت کند شود، که اين عوامل سبب فرسوده شدن و تخريب بيشتر بافت شده است .
واژه هاي کليدي : ساماندهي ، بافت فرسوده ، بافت قديم ، کاربري اراضي شهري ، شهر شيراز.

طرح مسأله :
امروزه با رشد روزافزون شهرنشيني ، مشکلات شهري بيش از هر زمان ديگري دامنگير شهرهاي کشور گرديده است ، اين مشکلات با تأثير گذاري بر تمامي جنبه هاي شهرنشيني ، روابط منطقي زندگي شهرنشيني را نابسامان نموده است و کيفيت کلي و قابليت زندگي در آن ها را به شدت کاهش داده و زمينه ناپايداري در آن ها را فراهم کرده است
(عربشاهي ، ١٣٨٢: ٢٨). بافت فرسوده شهري يکي از موارد مطرح در کليه شهرهاي کشور است که هر کدام متناسب با شرايط انساني و طبيعي خود نيازمند مداخله و اصلاح است ، از آنجايي که بافت فرسوده در اکثر شهرها هسته اوليه شکل گيري شهر را شامل مي شود اين امر موجب اختلال در شکل گيري ارتباط و وحدت فضايي بين بخش مرکزي ، بخش مياني و بخش پيراموني مي گردد، بافت فرسوده به دلايلي همچون مرکزيت هميشگي براي وحدت بخشي به پيکره شهر، داراي اهميت خاصي است که اين امر زندگي سالم و روان را در يک شهر تضمين مي کند، يکي از موضوعات قابل مطالعه در جهت شناخت شهر و نحوه شکل گيري آن ، مطالعه بافت قديم شهر است ، لذا براي هر گونه حرکت عمراني ، نخستين گام شناخت بافت قديم شهر مي باشد(شفقي ، ١٣٧٦: ١).
بافت تاريخي شهر شيراز همچون ساير شهرهاي ايران و جهان دستخوش تغييرات گسترش شهري شده و تداخل سبک ها و شيوه هاي معماري در آن باعث ناهماهنگي بسياري در چهره آن و فرسوده شدن اين بافت شهري شده است . بافت فرسوده شيراز با بيش از ٥٠ هزار نفر جمعيت حدود ٣٧٨ هکتار از مساحت شهر شيراز را تشکيل مي دهد و ٢١ درصد از مساحت بافت فرسوده را نيز بافت تاريخي و فرهنگي اشغال کرده است . به غير از مشکلاتي که در روند احيا و نوسازي بافت فرسوده شيراز اختلال ايجاد مي کنند خطراتي نيز همواره جان مردم ساکن اين منطقه را تهديد مي کند که از اين جمله مي توان به نامقاوم بودن اين منطقه در برابر حوادث طبيعي از جمله زلزله اشاره کرد (www.farsnama.com).
اهميت و ارزش تحقيق :
از اواسط دوران قاجار، با سفرهاي شاهان ايران به اروپا (فرنگ )، ايران دستخوش تفکرات غرب گرديد. عدم وجود زمينه لازم براي پذيرفتن اين تحول ، پيدايش تناقضات و تضادهايي به دنبال داشت .
در اين دوران واحدهاي سکونتي دچار دگرگوني گرديد و با عوض شدن شيوه زندگي خانه و اسکان ١ داد. در واقع آنچه در شهرهاي ما اتفاق افتاد، تعويض به جاي ترميم بود (نصر، ١٣٨٣: ١٩ و ٢٠).
شهرها داراي ارزش اقتصادي ، اجتماعي و فرهنگي بالايي است . اين ارزش و اهميت در بافت قديم شهر شيراز ضرورتي انکار ناپذير است . بافت قديم شيراز که خاستگاه اوليه شهر شيراز است در زماني مناسب ترين مکان سکونت در شهر بوده ، امروزه به دليل معضلات و مشکلات مختلف اجتماعي ، فرهنگي ، اقتصادي و کالبدي جاذبه خود را از دست داده و محل استقرار گروههاي مختلف جامعه با پايگاه و منزلت اجتماعي متفاوت گرديده است . در اين تحقيق سعي شده تا ضمن تدوين ضوابط و دستورالعمل هاي راهگشا بتوان تنافض ها و تضادهاي نظري در برخورد با بافت را کاهش داده و برنامه ريزي را براي احيا و بهسازي بافت قديم شيراز استمرار بخشيد و هم چنين سعي شده تا با شناخت وضعيت اجتماعي و اقتصادي ساکنان و بررسي اثرات مثبت و منفي طرح هاي انجام شده ، طرح ها و برنامه هاي آتي که براي بهسازي و نوسازي بافت فرسوده اين شهر صورت مي گيرد، بتوان از فرسودگي و تخريب بافت جلوگيري شود.
پيشينة تحقيق :
دخالت در بافت قديم شهرهاي ايران با روي کار آمدن رضاخان به طور جدي آغاز شد، شهر شيراز هم جزو اولين شهرهايي است که تحت تأثير اين حرکت قرار گرفته است . اغلب طرح هاي اجرا شده ، داراي آثار مخربي بر بافت و ساکنين آن داشته ، که اين امر توجة بيشتر برنامه ريزان در اين مورد را مي طلبد. از جمله مهمترين فعاليت ها و تحقيقات صورت گرفته در اين زمينه مي توان به موارد زير اشاره کرد:
- نريماني ، مسعود: در کتاب خود با عنوان بهسازي بافت تاريخي به ارائه راهکارهايي منظم براي ساماندهي بافت قديم شهرها پرداخته است و تجارب بعضي از کشورها در احياي بافت قديم شهرها را مطرح کرده است (نريماني ، ١٣٧٩: ٨).
- عليزاده ، عباس : به اين نتيجه رسيده است که شهر بوشهر داراي دو بافت جدا از هم است که بدون در نظر گرفتن شرايط اقليمي شهر، ساخت و ساز در آن صورت گرفته است و باعث شده که شهر داراي نقشه اي آشفته باشد و از طرف ديگر، جنگ تحميلي سبب از بين رفتن اين بافت شده است (عليزاده ، .(123 :1384
- کوچکي ، غلام : که در اين پايان نامه به شناسايي ساختار فضايي - کالبدي و شناخت عوامل تخريب کننده و محدود کننده بافت قديم شهر خرم آباد پرداخته است و به اين نتيجه رسيده است که آنچه سبب فرسوده شدن بافت قديم شده است ، عوامل محيطي و توسعه فيزيکي شهر بوده است (کوچکي ، ١٣٨٦: ١٦٦).
- وفايي ، ابوذر: به اين نتيجه رسيده است که علاوه بر اينکه شهر کاشان به عنوان شهر تاريخي شناخته شده است ، آنچه سبب تغيير فرم بافت قديم شهر کاشان شده است و موجب فرسوده شدن بافت شده ، تغيير ساختار کلي شهر از تک هسته اي به چند هسته اي بوده است (وفايي ، ١٣٨٦: ٢١٣).
- يوسفي ، ليلا، (١٣٨٧): که در اين پايان نامه به تحولات و تغييرات محله هاي ريحان و خيابان در شهر قزوين پرداخته است و به اين نتيجه رسيده است که عوامل محيطي ، توسعه فيزيکي شهر و مهاجرت ساکنان ، سبب تغيير و تحول اين دو محله شده است
(يوسفي ، ١٣٨٧: ١٥٥).

اهداف تحقيق :
هدف اصلي و کلي اين تحقيق ، شناخت ويژگي هاي اقتصادي و اجتماعي ساکنان بافت قديمي (شهر شيراز) و همچنين شناخت وضعيت کالبدي بافت است . اهداف فرعي در چارچوب هدف کلي تحقيق عبارت است از:
- شناسايي ساختار فضايي - کالبدي ، مسائل و مشکلات موجود بافت فرسوده شهر شيراز.
- شناخت عوامل موثر بر تخريب بافت فرسوده شهر شيراز.
- جلوگيري از تخليه و تهي شدن جمعيت و زندگي در بافت فرسوده شهر شيراز.
- ارائه راهکارهاي درست ، صحيح و علمي براي ساماندهي (بهسازي يا نوسازي ) بافت فرسوده شهر شيراز.

فرضيات تحقيق :
- به نظر مي رسد که کمبود خدمات و امکانات شهري در بافت قديم ، سبب فرسوده شدن و تخريب بيشتر بافت شده است .
- به نظر مي رسد که وضعيت اقتصادي -
اجتماعي ساکنان در بافت قديم ، سبب فرسوده شدن بافت شده است .
روش تحقيق :
امروزه توجه به بافت هاي قديم شهرهاي آسيايي از نظر متخصصين از اهميت خاصي برخوردار است ، اين امر به دو دليل عمده است : الف : اين کشورها از سابقه تمدن شهري زيادي برخوردارند. ب: غالباً ديرتر از کشورهاي توسعه يافته اروپايي متوجه خطر و بحران تخريب ميراث فرهنگي شهرها شده اند (امير افضلي ، ١٣٨٥: ٤٩- ٤٨).
با توجه به موضوع ، اهداف و فرضيات تحقيق ، در مراحل مختلف ، ترکيبي از تحقيقات توصيفي ، تحليلي و همبستگي است . در مراحل نخستين از روش اسنادي و مطالعات کتابخانه اي استفاده شده است . در بخش جمع آوري اطلاعات وضع موجود، دو روش مطالعات ميداني و مطالعات اسنادي به کار رفته است .
در شيوة ميداني با استفاده از تکنيک هاي تهية پرسشنامه ( که ٣٢٠ نمونه به اين طريق پر شده است :
در هر محله به طور متوسط به ازاي هر ٢٠ واحد مسکوني ، يک واحد در نمونه قرار گرفته است ، ابتداء در هر محله واحدي را به عنوان مبداء در نظر گرفته و به ازاي هر ٢٠ واحد مسکوني يک واحد به عنوان نمونه انتخاب گرديده است و با انتخاب هر واحد نمونه ، اطلاعات مورد نياز از خانوارها جمع آوري شده و به اين طريق پرسشنامه ها تکميل گرديده است ) و مشاهده به جمع آوري اطلاعات پرداخته و براي تجزيه و تحليل داده ها و بررسي متغيرها، تهية جداول ، محاسبات ، از نرم افزارهاي آماري ,SPSS Excel استفاده شده است . همچنين در اين تحقيق ، براي تهية نقشه ، از نرم افزار Auto Cad و از نرم افزارهاي سيستم اطلاعات جغرافيايي GIS مانند Arc View و Arc GIS استفاده شده است و در پايان براي آزمون فرضيات ، از آزمون پيرسون و اسپرمن استفاده شده است .
محدودة مورد مطالعه :
منطقه تاريخي و فرهنگي شهر شيراز با وسعت تقريبي ٣٧٨ هکتار بخشي از محدوده مرکزي شهر ساماندهي بافت فرسوده شهري ... . ١٣٣ شيراز (C.B.D) را شامل مي شود که امروزه منطقه ٨ شهرداري شيراز را تشکيل داده و خود داراي شهرداري مستقل مي باشد. اين منطقه علاوه بر اين که هسته اوليه پيدايش شهر شيراز بوده ، در حال حاضر نيز بسياري از فعاليت هاي مرکزي تجاري ، مذهبي ، خدماتي و اداري را در خود جاي داده و ظرفيت هاي بالفعل و بالقوه قابل توجهي جهت رونق فعاليت هاي سياحتي ، زيارتي ، تجارتي ، فرهنگي و مسکوني دارد.

تعاريف و مفاهيم :
نوسازي ١: يعني باز گرداندن حيات مجدد به بنا يا فضا و احيا، با تاکيد بر تغيير شکل فضا يا مجموعه شهري است (٨٥ :١٩٩٦ ,Smith). نوسازي زماني انجام مي شود که فضاي شهري ، مجموعه و يا بنا از نظر عملکردي فعال هستند، ولي فرسودگي کالبدي سبب کاهش بازدهي و کارآيي آن شده باشد (سيف الديني ، ٣٩٠:١٣٨١).
بهسازي ٢: به سلسله اقداماتي گفته مي شود که به منظور ابقاء و بهبود کالبد و فضاي شهر در کوتاه مدت صورت مي گيرد( مهدي زاده ، ١٣٨٠: ١٨). در واقع بهسازي زماني صورت مي گيرد که فرسودگي نسبي فضا از لحاظ عملکردي حاد شده باشد (حبيبي و همکاران ، ١٣٨٦: ٤٧).
بافت فرسوده ٣: مفهوم فرسودگي شهري را مي توان تنزل شرايط اجتماعي ، اقتصادي و کالبدي بافت شهري دانست . به طور کلي کاهش کارآيي هر پديده اي ، فرسودگي آن را در پي دارد. هنگامي که در محدوده اي از شهر، حيات آن به هر علتي رو به رکود مي رود، بافت شهري آن محدوده در روند فرسودگي قرار مي گيرد (رزماري ، ٢٠٠٥: ٩). عبارت است از بافت هاي شهري که وجود عوامل و عناصر مختلف در آن ، کاهش ارزش هاي کيفي محيط زيست انسان را (از جنبه هاي کالبدي ، عملکردي ، زيست محيطي ، اقتصادي و اجتماعي ) فراهم مي آورد و با نزول ارزش هاي سکونتي ، نوسازي در بافت متوقف مي شود و ميل مهاجرت در جمعيت ساکن فزوني مي يابد(جهانشاهي ، ١٣٨٢: ١٨).
بازسازي ٤: به معناي از نو ساختن است . بازسازي زماني صورت مي گيرد که در بنا، مجموعه يا فضاي شهري ، فرسودگي به صورت کامل ايجاد شده باشد(شماعي و پوراحمد، ١٣٨٤: ٥٤).
همبستگي و معني داري : تحليل همبستگي ابزاري آماري براي تعيين نوع و درجه رابطه يک متغير کمي با متغيير کمي ديگر است که نوع رابطه به صورت مستقيم يا معکوس نشان مي دهد، اما معني داري در همبستگي ؛ يعني آيا بين دو متغيير رابطه همبستگي وجود دارد يا خير.
ابعاد فرسودگي بافت هاي شهري :
مراد از فرسودگي ، ناکارآمدي و کاهش کارآيي يک بافت نسبت به کارآمدي ساير بافت هاي شهري است . فرسودگي بافت و عناصر دروني آن يا به سبب قدمت و يا فقدان برنامه توسعه و نظارت فني بر شکل گيري آن بافت به وجود مي آيد (لوسيم ، ١٩٩٦: ٧٩). فرسودگي از ابعاد متعددي برخوردار است که با يک ديگر ارتباط و پيوند متقابل دارند، اما مهمترين ابعاد فرسودگي عبارتند از:
- فرسودگي کالبدي - سازه اي : فرسودگي که از افت کيفيت کالبدي بنا يا بافت ناشي مي شود، که مي تواند و عوامل مختلفي که سبب اين نوع فرسودگي مي شود شامل : عدم نگهداري بنا يا نگهداري نا مناسب و نامطلوب فضا.
- فرسودگي کارکردي : اين نوع فرسودگي زماني اتفاق مي افتد که بافت براي کارکردي که به خاطرش طراحي شده ، براي استفاده ، مناسب نباشد.
- فرسودگي نسبي يا اقتصادي : در اغلب موارد، فرسودگي يک مفهوم مطلق نيست بلکه در ارتباط با ساير ساختمانها و گستره ها هميشه مفهومي نسبي دارد. بنابراين زماني که مردم قدرت خريد و سرمايه داشته باشند ولي خارج از محدوده بافت تاريخي سرمايه گذاري کنند، در آن زمان است که مفهوم فرسودگي نسبي يا اقتصادي مطرح مي شود و دليل آن به خاطر اين است که هزينه سرمايه گذاري در محله تاريخي بيشتر از نقاط ديگر است و براي سرمايه گذاري از جذابيت کمتري برخوردارند( ,Alvin ٦٥ :١٩٧٠). بنابراين براي جلوگيري از فرسايش در هر نوع بعدف بايد ميزان پايداري را با انجام عمل مرمت در فضاي شهري بالا برد و با افزايش پايداري ، عمر فضاي شهري بالا رفته و ميزان دوام آن فزوني مي گيرد (اميري ، ١٣٧٤: ١٥).
فرآيند شکل گيري بافت فرسوده :
هر بافت تاريخي در شهر را مي توان بافت فرسوده دانست ، ولي هر بافت فرسوده ، بافت تاريخي نمي باشد لذا دامنه شمول بافت تاريخي بيشتر از بافت فرسوده است و بافت تاريخي مي تواند بافت فرسوده را در بر بگيرد(.(شماعي ، ١٣٨٠: ٦٤). پس بر همين اساس ، بافتهاي کهن شهري و روستايي کشور نماد فرهنگ و تمدن ايران زمين ، اسنادي از تاريخ ، نمودهاي محسوس هويت و تجربه نياکان ما محسوب مي شوند. اين بافت ها در برگيرنده ارزش هاي معماري و شهرسازي و هويت ملي ، نمايانگر خاطرات قومي و آثاري متعلق به تمامي نسلهاي حاضر و آينده کشور است که در عين حال جايگزين ناپذير نيز هستند (سرتيپي پور، ١٣٨٥: .(237

ضرورت توجه به بافت هاي کهن ١ شهري :
توسعه فيزيکي و رشد جمعيت شهري ايران تا چند دهه قبل داراي افزايش متعادل بوده و با بروز تحولات جديد، شهرها به ويژه شهرهاي بزرگ ، تغييرات و دگرگوني هاي را پذيرفتند. اين دگرگوني ها به شکل جمعيت و گسترش فيزيکي شهرها و به صورتي نامتعادل بوده است و سبب شده است تا بين کاربري هاي شهري تناسب نامعقولي به وجود آيد (مشهدي زاده دهاقاني ، ١٣٨٣: ٤١٩). بنابراين عواملي چون گسترش محدوده قانوني شهر، ساخت وساز در نواحي پيراموني شهر، مديريت ضعيف شهري ، فقر داده هاي آماري و اطلاعاتي ، ضعف امکانات مالي جهت اجراي طرح ها، مشارکت ضعيف مردم و ... نتيجه تحولات جديد در شهرها مي باشد. اما با قبول چنين واقعيت هايي هنوز بافت هاي قديمي و فرسوده داراي اهميت و ارزش است (رسولي ، ١٣٧٦ :٢٧).
بافت هاي تاريخي به دلايل متعددي در شهرسازي اهميت دارند، يکي از اين دلايل وجود مرکزيت هميشگي براي وحدت بخشي به پيکره شهر است . بافت قديم با ارزش هاي کالبدي ، تاريخي و فرهنگي نهفته در خود بهترين نشانه هويت شهري بوده است ، حيات و رشد اين بافت ، مانع از فرسودگي شهر از درون شده است ، ولي توسعه بي رويه ، سبب محدود شدن بافت شده است (حبيبي و همکاران ، ١٣٨٦: ٢٠).
بافت فرسوده شیراز :
موجوديت بافت فرسوده شيراز به پيش از اسلام و حتي به قبل از دوره هخامنشيان باز مي گردد. بافت فرسوده شيراز که خاستگاه اوليه شهر شيراز مي باشد در زماني مناسبترين مکان سکونت در شهر بوده ، ولي امروزه به دليل معضلات و مشکلات مختلف اجتماعي ، فرهنگي ، اقتصادي و کالبدي ، جاذبه خود را از دست داده و محل استقرار گروههاي مختلف جامعه با پايگاه و منزلت اجتماعي پايين (منظور افراد کم درآمد و داراي تحصيلات پايين ) گرديده است .
سکونت افراد و گروهها با مسائل فرهنگي متفاوت و دقيقاً متضاد، بافت قديم را به منطقه اي جرم خيز تبديل نموده است . از طرف ديگر خروج و جابجايي و تخليه جمعيتي بافت ، هم در فرسودگي و هم در تخريب آن مؤثر بوده است (www.farsnama.com). منطقه تاريخي و فرهنگي شهر شيراز با وسعت تقريبي ٣٧٨ هکتار بخشي از محدوده مرکزي شهر شيراز (C.B.D) را شامل مي شود که امروزه منطقه ٨ شهرداري شيراز را تشکيل داده و خود داراي شهرداري مستقل است . معابر اين بافت تنگ و پيچ در پيچ و بافت شهري آن فشرده و درهم تنيده است .
جمعيت اين بافت بر اساس آمار سال ١٣٨٨ بيش از ٥٠ هزار نفر است و از ٨ محله تشکيل شده است ، که هر کدام از اين محله ها داراي ويژگي هاي خاص خود است که در ادامه به ويژگي هاي هر کدام اشاره خواهد شد(شهرداري منطقه ٨ شيراز).
روند تحولات جمعيتي شهر شيراز و بافت فرسوده :
ويژگي هاي جمعيتي بافت فرسوده با استفاده از آخرين آمار و اطلاعات جمعيتي موجود از سرشماري سال ١٣٨٨ و مقايسه با وضعيت جمعيت شهر شيراز صورت مي گيرد، تا نه تنها وضعيت موجود شناخته شود، بلکه تغييرات آن نيز طي سال هاي مختلف مشخص شود. نخستين اطلاعات که به طور مستند از جمعيت شهر شيراز در دست است ، عمدتاً گزارش سياحان ، جهانگردان اروپايي ، مسلمانان و سفرنامه هاي آنان است . تا سال ١٣٣٥ که اولين سرشماري به طور رسمي در کشور صورت گرفته است ، بيشتر اطلاعات جمعيتي مربوط به شهر شيراز و نقاط مختلف آن در منابع مختلف تاريخي ، سفرنامه ها و ... آمده است .