بخشی از مقاله
چکیده
سکونتگاههای روستایی پدیدههای فضایی و مکانی میباشند که حاصل روابط متقابل انسانها با یکدیگر و با محیط هستند. روستاهای مناطق بیابانی و کویری از نظر ویژگیهای معماری نمایانگر روح کویر هستند. متاسفانه در چند دههی اخیر خشکسالیهای متناوب و وجود مشکلات اقتصادی در روستاها، سیل مهاجرت به شهر و تضعیف بافت سکونتگاهی بسیاری از روستاهای کویری را باعث شده است. تجربهی مناطق مختلف در جهان نشان داده است که روی آوردن به گردشگری میتواند یکی از راههای توسعهی روستایی و سکونتگاهی در مناطق کویری باشد. روستای گرمه یکی از روستاهای مرکزی ایران است که به دلیل قرارگیری در کویر مرکزی و برخورداری از جاذبههای کویری و روستایی از توانمندیهای بالقوهای در زمینهی توسعهی اکوتوریسم بیابانی برخوردار است.
هدف این مقاله بررسی تاثیر اکوتوریسم بیابانی بر سکونتگاههای روستایی در روستای گرمه است. این مقاله از نوع توصیفی و مروری بوده و در گردآوری مطالب این تحقیق از منابع کتابخانهای و مرور مقالات نگاشته شده در زمینهی مطالعات روستایی، معماری روستایی و اکوتوریسم بیابانی استفاده شده است.
نتایج این مقاله حاکی از آن است که در چند سال گذشته توسعهی اکوتوریسم بیابانی و افزایش تقاضا برای شبمانی در روستای گرمه باعث گردیده است، روستاسراهای متعددی جهت پذیرایی از گردشگران داخلی و خارجی در این روستا احداث شود. همچنین مشخص شد، برخی از اهالی روستای گرمه بخشی از اقامتگاههای روستایی خود را به جایگاه فروش محصولات کشاورزی و باغی و نیز هنرهای بومی و دستی اختصاص دادهاند.
واژههای کلیدی: بیابان، اکوتوریسم، اکوتوریسم بیابانی، سکونتگاه روستایی، روستای گرمه
-1 مقدمه
از دید اقلیمشناسان، بیابان خشکترین و کمبارانترین نقطه جهان است که متوسط بارش سالانهی آن کمتر از 05 میلیلیتر است (کردوانی، .(6 :7831 کشور ایران در کمربند بیابانی جهان قرار گرفته و قسمت اعظم آن در قلمرو مناطق نیمهخشک، خشک، بیایانی و نیمهبیابانی قرار دارد. وجود چنین وسعتی از نواحی خشک در ایران لزوم توجه به پتانسیلهای مناطق فوق در زمینهی اکوتوریسم و ژئوتوریسم را ضروری میسازد (جهانیان، .(31 :7833 اکوتوریسم بیابانی (Desert Tourism) شاخهای از اکوتوریسم بوده و فعالیتی برای گذران اوقات فراغت مسئولانه با توجه به ویژگیهای توپوگرافی و اقلیم منحصربفرد و بکر بیابان است (فروهر مقدم، .(03 :7837 مناطق کویری ایران به دلیل داشتن آثار فرهنگی، تاریخی و طبیعی منحصربهفرد، در مقایسه با دیگر مناطق کویری خاورمیانه، از قابلیت بالایی از نظر توسعهی اکوتوریسم بیابانی برخوردار هستند. در دو دههی گذشته، تقاضا برای مسافرت به مناطق کویری در ایران افزایش یافته است. گردشگرانی که به بیابان سفر میکنند، انگیزههای متفاوتی دارند که مطالعه و تحقیق برای متخصصان، ارضای حس کنجکاوی برای گردشگران ماجراجو، دستیابی به محیطی آرام توسط گردشگران جویای آرامش و محلی برای تفریح توسط گردشگران تفریحی از جملهی این انگیزههاست (خالدی، صالحیان و صیدالی، .(36 :7837 روستای گرمه یکی از روستاهای کویر مرکزی ایران است که در دهستان نخلستان از بخش خور و بیابانک شهرستان نائین واقع در شمال شرقی اصفهان قرار دارد. روستای گرمه با مناطق کویری اطراف آن همچون کویر مصر، یکی از روستاهای هدف اکوتوریسم بیابانی است. روی آوردن گردشگران بیابانی به منطقهی خور باعث شده است، روستای گرمه به دلیل برخورداری از منابع فرهنگی و طبیعی به مقصدی برای اقامت گردشگران تبدیل شود. یکی از تاثیرات افزایش تقاضا برای اقامت گردشگران در گرمه، توسعهی اقامتگاههای روستایی در قالب روستاسرا بود . در حال حاضر بیش از 0 روستاسرا در مناطق مختلف خور و بهویژه روستای گرمه ساخته شده است. این روستاسراها همان خانههای قدیمی روستایی هستند که توسط برخی از اهالی منطقه بازسازی، احیا و تبدیل به روستاسرا شدهاند.
-2 مبانی نظری
-7-2 اکوتوریسم
در یک طبقهبندی مشخص توریسم را بر اساس میزان تماس آن با طبیعت به توریسم عادی و طبیعتگرا تقسیمبندی کردهاند. در این تعریف توریسم طبیعتگرا به ساحلی، ماجراجویانه، مصرفی، محصور، سلامتی و اکوتوریسم تقسیم شده است (زاهدی، .(20 :7830 از نظر انجمن بین المللی اکوتوریسم، اکوتوریسم عبارت است از سفر مسولانه به محیط زیست و بازدید از مناطق طبیعی به منظور لذت بردن، بهره مندی و درک طبیعت، همراه با درک ویژگیهای گذشته و حال فرهنگ بومی که به حفظ محیط زیست کمک می کند و دارای تاثیر بسیار کم گردشگر بر محیط زیست است و در بر گیرنده فعالیت اجتماعی و اقتصادی سودمندی برای مردم محلی است (کلانتری و شکرالهزاده .(65 :7833 از منظر فنل اکوتوریسم تاکید بر تجربههای درونی، مشارکتی و دانشمحور حاصل از روابط انسان و
محیط در طبیعت یک منطقه برای دستیابی به توسعهی پایدار است. توسعه پایدار به دنبال مراقبت از محیط و رفاه انسانی است که از طریق رفتارهای اخلاقی و بهینهسازی برنامههای گردشگری بدست میآید (تقوایی و جوزی خمسلویی، .(65 :7837
-2-2 بیابان
بیایان برای ما ایرانیان کلمهی آشنایی است. این کلمه همواره منطقه خشک، کمآب و فاقد شرایط مناسب زیستی را در ذهن القا می-کند. واژهی بیابان در زبان فارسی کهن به نام ویاپان، یعنی جای بیآب به کارمیرفته و در زبان عربی کلمهی صحرا به کار میرود. بیابان مکانی است که در آن، بیشتر از نصف زمین عاری از پوشش گیاهی باشد و یا اینکه زمین لخت و عاری از پوشش گیاهی غالب باشد. بیابان چشمانداز معینی است که تنها علت وجودیش، عدم هماهنگی بین مقدار آب ناشی از نزولات جوی با مقدار آبی هست که تبخیر میشود. ویژگی مشخص بیابان این است که تبخیر، بیش از بارندگی میباشد که بایستی خشکی اقلیمی را نیز مد نظر قرار داد. (خنامانی و کریمزاده، 870 :7835 و .(873 اکولوژیستها بیابان را سرزمینی میدانند که در آن فعالیت و تولیدات موجودات زنده (انسان، گیاه، حیوان) وجود داشته باشد. منطقهای که در طول یک سال یا سالها بارندگی ندارد. از دید اقلیمشناسان بیابان به خشکترین و کمباران-ترین نقطهی جهان و ایران گفته میشود که یک پدیدهی اقلیمی (خشکترین اقلیم جهان) است و متوسط بارش سالانهی آن کمتر از 05 میلیلیتر است (کردوانی، 1 :7831 و .(6 بارندگی کم، اختلاف دمایی زیاد بین روز و شب، وزش باد شدید، تبخیر زیاد و کمی پوشش گیاهی از ویژگیهای بیابان محسوب میشود. مهمترین بیابانهای دنیا در کمربند خشک دنیا واقع شدهاند. این کمربند در عرض 28 درجه تا 35 درجهی شمال و جنوب کرهی زمین قرار گرفته است. صحرای بزرگ آفریقا، صحرای عربستان، صحرای گبی در مغولستان و چین، صحرای سونوران در آمریکا و کویر لوت در ایران از بزرگترین بیابانهای دنیا به شمار میروند (فروهر مقدم، :7837
.(01 کردوانی (7831) تفاوت بین بیابان و کویر را اینگونه بیان میکند. بیابان یک سرزمین وسیع است با خشکترین اقلیم در سطح کرهی زمین و کشورها، ولی کویر خاکی است تحت تاثیر شدید نمک و در انواع آب و هوای خشک (خشک، نیمهخشک و بیابانی) هر کجا که عوامل برای تشکیل آن فراهم باشد (آب های شور سطحی و زیر زمینی، شور بودن جنس زمین و غیره) هم به طور طبیعی و هم توسط انسان در سطحی بسیار وسیع و تا سطحی بسیار کوچک، بوجود آمده و میآید. به عبارت دیگر، کویر زمینی است که به علت تراکم زیاد نمک در سطح و یا نزدیک سطح آن، برای گیاهان زراعتی قابل رویش نیست و در واقع نمکزار است (کردوانی، .(3 :7831
-8-2 اکوتوریسم بیابانی
بازدید جهانگردان از نواحی بیابانی رو به افزایش است و نیازهای روحی، روانی، تفریحی و گذران اوقات فراغت گردشگر به گونهای است که آرامش، پاکیزگی و سکوت محیط بیابانی به آن پاسخ میدهد. وجود دشتهای گسترده و هموار برای انجام ورزشهای متنوع از جمله اتومبیلرانی، موتورسیکلت و دوچرخهسواری روی ماسهزارها، شترسواری و پیادهروی، استفاده از هوا و فضای آرام شبهای بیابان، شبمانی و استراحت در سکونتگاههای روستایی، زمینههای مطالعاتی گیاهی و جانوری (فون و فلور) بیابانی و چشماندازهای شگفت-انگیز، از اهمیت زیادی برخوردار است. در این راستا گردشگرانی که به بیابان سفر میکنند، انگیزههای متفاوتی دارند که مطالعه و تحقیق برای متخصصان، ارضای حس کنجکاوی برای گردشگران ماجراجو، دستیابی به محیطی آرام توسط گردشگران جویای آرامش و محلی برای تفریح توسط گردشگران تفریحی از جملهی این انگیزههاست (خالدی، صالحیان و صیدالی، .(36 :7837 اکوتوریسم مناسب-ترین مکانیسم برای توسعهی پایدار مناطق روستایی در مناطق بیابانی و حاشیهی کویر قلمداد میشود. اکوتوریسم بیابانی فعالیتی برای گذران اوقات فراغت مسئولانه با توجه به ویژگیهای توپوگرافی و اقلیم منحصربفرد و بکر بیابان است. مناطق بیابانی به خاطر وجود
جذابیت های فراوان مختلف در آن از جمله وجود توپوگرافی و اقلیم خاص همواره مورد توجه ماجراجویان و کویر نوردان بوده و روز به روز بر اهمیت اکوتوریستی این مناطق افزوده می شود (فروهر مقدم، .(03 :7837
-3-2 روستا
در گذشته روستا به مناطقی که دارای جمعیت نسبی کمی بوده و همراه با مسکن کوچکی که در انزوای نسبی نسبت به مناطق اطراف خود قرار داشت، اطلاق میشد. روستا صورتی است از استقرار انسان بر سطح کرهی زمین که قادر است تمام مایحتاج سال خود را از درون خود تهیه کند. بنابراین ده در بنیاد کار، واحدی است طبیعی و اجتماعی با اقتصادی بسته، که تمام شرایط اتکای به خویش را از لحاظ سیاسی و اجتماعی و اقتصادی در خود جمع دارد. بنابراین روستا کوچکترین واحد جمعیتی، اقتصادی و جغرافیایی است . روستا عمدتا یک واحد همگن طبیعی، اجتماعی، اقتصادی، فرهنگی و کالبدی است که از یک مرکز جمعیت و محل کار و سکونت (اعم از متمرکز، پیوسته و یا پراکنده) با حوزه و قلمرو معین ثبتی و یا عرفی تشکیل میشود و اکثریت ساکنان شاغل دائمی آن به طور مستقیم
æ یا غیرمستقیم به یکی از فعالیتهای اصلی زراعی، باغداری، دامداری، صیادی، صنایع روستایی و یا ترکیبی از این فعالیتها اشتغال دارند و از آن ارتزاق مینمایند و پیوند فرهنگی و اجتماعی عمیقی مابین جامعهی آن بر قرار است و در عرف به عنوان آبادی، قریه و یا نهایتا روستا یا ده شناخته میشود. روستا پهنهای جغرافیایی و واحد برنامهریزی است، که معیشت اکثر سکنهی آن از داد و ستد متقابل بین عوامل تجدید پذیر طبیعی و رفتار انسان حاصل میشود و دارای نقش اصلی کشاورزی، دامداری و دامپروری، باغداری و نیز صنایع
æ خدمات وابسته است و سکونتگاههای کوچک و بزرگ همگن واقع در آن پهنه، هر یک نام و نقشی جداگانه داشته و جای مشخص و نقش تکاملدهندهی خاص خود را در مجموعهی روستا دارا می باشند (مطیعی و لنگرودی، 88 :7835 و.(82
-3 روستای گرمه
-7-8 موقعیت جغرافیایی
دشت کویر جزو مناطق بیابانی مرکز ایران است که از شمال به سمنان (گرمسار، سمنان، دامغان و شاهرود)، از غرب به تهران (ورامین)، از غرب و جنوب غرب به قم، از شرق و شمال شرق به خراسان رضوی (سبزوار و بردسکن)، از شرق و جنوب شرق به یزد (عشقآباد، طبس) و از جنوب به اصفهان (آران و بیدگل و اردستان ، خور و جندق ) محدود میشود (کردوانی، .(83 :7833 روستای گرمه از روستاهای دشت کویر است که در دهستان نخلستان از بخش خور و بیابانک شهرستان نائین واقع در شمال شرقی اصفهان قرار دارد. راه دسترسی به روستای از سمت تهران، قم ـ کاشان ـ نطنز ـ اردستان ـ نائین ـ انارک ـ چوپانان ـ جاده فرعی هفتومان ـ ایراج ـ و عروسان-گرمه و ازسمت اصفهان، نائین ـ انارک ـ چوپانان ـ جاده فرعی هفتومان ـ ایراج ـ اردیب و عروسان ـ گرمه میباشد. گرمه تا نزدیکترین شهر، یعنی خور حدود 85 کیلومتر فاصله دارد (مقصودی و دانشجویان، .(7833
شکل (1) موقعیت روستای گرمه واقع در دشت کویر، شهرستان نائین، استان اصفهان
منبع: مقصودی و دانشجویان، 1319
-2-8 وجه تسمیه
روستائیان تلفظ نام قدیم روستا را جرمق معرفی کرده و میگویند که روستایشان در قدیم، زرتشتینشین بوده و بقایای قلعهی موسوم به ساسانی را شاهد آن میدانند.
-8-8 زبان و مذهب
زبان اهالی گبری یا گرگو است که از زبانهای پهلوی ساسانی محسوب میشود. مردم این روستا مسلمان و شیعهی دوازده امامی هستند.
-3-8 اقتصاد
اقتصاد روستای گرمه بر پایهی کشاورزی است. مردم این روستا از طریق کشاورزی و با کاشت محصولاتی همچون گندم، جو، کدو، بادنجان، شلغم، زعفران، انار، خرما و سبزی خوردن امرار معاش میکنند. البته کشت خرما به دلیل آتشسوزی پنج سال پیش نخلستان ها تا حد زیادی از بین رفته است (مقصودی و دانشجویان، .(7833
-0-8 وضعیت عوامل اقلیمی فاصلهی دمای حداکثر و حداقل روستای گرمه که از اقلیم منطقهی خور تبعیت میکند، در طول سال تقریبا 05 درجه است.
به طوری که در بالاترین حد خود به 36 و در پائینترین حد به 0 درجهی زیر صفر میرسد. از طرف دیگر تعداد روزهای یخبندان در منطقه نشان میدهد که روستای گرمه تقریبا در 6 ماه از آبان تا فروردین میتواند میزبان گردشگران بیابانی باشد.
جدول (1) وضعیت عوامل اقلیمی منطقه خور
منبع: سازمان هواشناسی خور و بیابانک
