بخشی از مقاله
مقدمه
تا دهههاي اخیر نظام ساختوساز بیشتر بناهاي سنتی بر دوش معمارانی بوده است که طبق همـان روال استاد ـ شاگردي و در طول زمان، مراتب کمال را طی کرده و پاسخگوي نیازهاي روحی و جـسمی مـردم در قالب تولید مأوا و مسکنی درخور انسان بودهاند. سرشت پاك و کمالیافته این معماران میتوانست بـه شایستگی جواب اعتماد مردم را به صورت ارائه فضاهایی کارا، زیبا و متناسب با شگردهایی کـه حاصـل تجربه استادکاران بود، بدهد. ذهن خلاق و پویاي ایـشان فـرم، شـکل، بافـت، کـارکرد، روحیـات فـضاها، مصالح، و روشهاي اجرا را میشناخت و به بهترین وجه از ابزارهاي ساده و دقیـق بهـره مـیجـست. بـا حضور مدرنیسم و معماري مدرن و نیز فراگیري تولید صنعتی در ایران، نظامهاي پیشین کمرنگ شدند و تولید انبوه جایگزین ساختوسازهاي انسانی شـد. در ایـن میـان برخـی از مجموعـههـاي زیـستی ماننـد روستاي لافت، به دلیل محدودیتهاي دسترسی و ارتباطات، تاکنون از مواجهه با جاذبههاي کاذب زنـدگی معاصر به دور بوده و سیماي آن از تغییرات اساسی مصون مانده اسـت و هنـوز تـداوم معمـاري بـومی منطقه از بین نرفته است (زندهدل، 1998، .(36 بر این اساس، پژوهش حاضر در پی آن است تا با بررسـی عوامل دخیل در پدید آمدن ساختارهاي بومی، داراي ارزش هاي پایدار، مانند مهارتهاي ساخت، ابزار کار و نیروي انسانی به پاسخی مناسب براي جنبههاي متفاوت و مورد توقع باشندگان آن، از جمله جنبههـاي اقتصادي، اجتماعی، فرهنگی و مذهبی برسد. چنین معماري موفقی نیز باید پدیدآورندگانی توانمنـد داشـته باشند که به خوبی با مسائل بومی آن مکان آشنا باشند و توانایی استفاده از مزایا و توانمنديهـاي آن را داشته باشند.
معمـاري بـومی ایـران نیـز داراي چنـین خصیـصههـایی اسـت و هنگـامی کـه ایـن معمـاري غنـی در حاشیه ساحل دریا پدیدار میشود، بهترین پاسخ را در برآورده کردن نیازهاي باشندگان بـروز مـیدهـد
(اقتداري، 1364، .(143 به همین ترتیب، پژوهش حاضر به دنبال آن است تا با بررسی نظامـات سـاختاري بافت موجود، به بازشناخت ویژگیهاي اصلی معماري بومی لافت بپردازد تا بتوان بـراي باززنـدهسـازي بافتهاي بومی مشابه آن از این راهکارها بهره جست.
مراحل پیدایش، شکلگیري و توسعه سکونت
بندر لافت در شمال غربی جزیره قشم و در پیشآمدگی خشکیهاي جزیره در طول جغرافیـایی 55 درجـه و 5 دقیقه شرقی و عرض 26 درجه و 54 دقیقه شمالی واقع شده است. لافت در شرق جنگل دریـایی حـرا واقع شده است و به لحاظ تقسیمات سیاسی یکی از مراکز جمعیتی دهستان سلخ در شهرسـتان قـشم در استان هرمزگان به شمار میآید. این بندرتقریباً در نقطه میانی ساحل شمالی جزیره قـرار دارد و فاصـله آن تا مرکز شهرستان یا شهر قـشم حـدود 60 کیلـومتر اسـت. ایـن در حـالی اسـت کـه دماغـه لافـت در
7 کیلومتري بندر لافت واقع است، و با بندر پل در سـاحل سـرزمین اصـلی تنهـا 2 کیلـومتر فاصـله دارد.
موقعیت بندر لافت در دماغـه شـمالی جزیـره قـشم، در نزدیـکتـرین فاصـله بـا سـاحل اصـلی ایـران، و عمق کم آب در این نقطه، از زمانهاي بسیار دور براي این بنـدر شـرایط و ویژگـیهـایی را ایجـاد کـرده است؛ به گونهاي کهاحتمالاً اولین ارتباطات و رفتوآمدها به جزیره قشم از همین نقطه شکل گرفته است و یکــی از دلایــل ایجـاد بنـدر لافــت همـین مزیــت جغرافیــایی بــوده اســت (جـودت، 1350، (69 (شـکل (1 (همایون، 1380، .(121 به هر روي، روستاي لافت به دلیل موقعیت استراتژیک آن، در طول تاریخ همـواره داراي اهمیت بوده است.
شکل .1 بندر لافت در جزیره قشم
منبع:لاصطهغ کئ؟پپن ـ تاریخ دسترسی: 1389/9/4
شرایط زیستی در جزیره قشم و مجتمع زیستی لافت
با مطالعه بافت و نحوه توسعه مناطق گرمسیري، این واقعیت آشکار میگردد که اقلیم یاد شده بـه میـزان زیادي در شکل و ترکیب بافت آن مؤثر است. بنابراین توجه به مشخصات اقلیمی در هنگام بازشناسی در جهت ارائه طرحهاي مناسب و هماهنگ با اقلیم، داراي اهمیت فراوانی است. در جزیره قشم، به سبب آنکـه در مجاورت دریاست، رطوبت هوا بسیار زیاد است ولی به علت قلت بارندگی، فاقد پوشش نبـاتی متـراکم است و بهجز نخلستانها و کشتزارهاي محدود اهالی، اکثر قسمتهاي منطقه بهطور کلی کـشتناشـدنی و بیآب و علف است. با این حال در برخی از مناطق، تکدرختهايکُنار و کهور نیز مشاهده میشود. لافت از لحاظ تقسیمات اقلیمی تابستانی ایران در منطقه خیلی گرم و مرطوب، و از نظر تقـسیمات زمـستانی در منطقه گرم و مرطوب قرار گرفته است. هواي پررطوبت و شرجی جزیره قشم، ماههاي انـدکی از سـال را براي غیربومیها تحملپذیر کرده است. بیشینه دماي مطلق 46 و کمینه آن D (صـفر) درجـه سـانتیگـراد است؛ همچنین سالانه درجه حرارت 26 درجه سانتیگراد و میانگینهاي روزانه بیشینه و کمینه به ترتیـب
33 و 18 درجه سانتیگراد هستند (سعیدي، 1380، .(59 بر همین اساس خـصوصیات آبوهـوایی جزیـره قشم را میتوان بدین گونه شرح داد که میزان ریـزش بـاران سـالیانه بـسیار انـدك و اغلـب بارنـدگی در فصول پاییز وخصوصاً زمستان است. رطوبت هواي بسیار زیاد در تمام فصول سال، هواي بسیار گـرم و مرطوب در تابستان و هواي معتدل در زمستان، اختلاف کم درجه حرارت بین شب و روز، شور بـودن آبهاي زیرزمینی در اکثر مناطق و پوشش بسیار کم گیاهی از دیگر ویژگیهاي آن است. لازم به توضیح است که شرایط معیشت در روستاهایی که فاقد آب شیرین هستند بـسیار مـشکل اسـت و اهـالی فقـط بـه دامداري مختصر و گاه نیز ماهیگیري اکتفا میکنند و خرید آب شیرین میتواند هزینه اضافی بـر اقتـصاد ناتوان روستا تحمیل کند. باید اذعان داشت که تنهـا بـا بهـره گیـري از عوامـل اقلیمـی، تـأمین آسـایش در فصول گرم در این منطقه بـسیار مـشکل اسـت و در اغلـب مـوارد آسـایش فقـط در پنـاه هـواي خنـک و فرحبخش کولر گازي مقدور است. ولی به هر تقدیر با اسـتفاده از سـایه، کـوران هـوا، مـصالح مناسـب و جهت مناسب بنا، میتوان شرایط زیستی را به شرایط آسایش انسان نزدیکتر ساخت.
راهکارهاي معماري بومی روستا در پاسخ به نیازهاي اقلیمی
با توجه به دستهبندي ارائه شده براي خرداقلیم مورد بررسی، تدابیر معماري و شهرسازي میبایـست در جهت مقابله با عوامل منفی طبیعی در این دستهبندي مراعات گردد. خـصوصیات ایـن خـرداقلیم بـه طـور عمده عبارتاند از شدت میزان حرارت هوا و طولانی شدن فصل گرما و شدت رطوبت و وزش بادهاي پر گرد و غبار، که در طرحهاي معماري و شهرسازي می بایست با رعایت موارد زیر مورد توجه قرار بگیـرد
(زندهدل، 1998، :(36
شهرسازي و معماري نامه ... سواحل زیستی هايمجتمع ساختبوم بازشناخت
45
شهرسازي و معماري نامه 89 تابستان و بهار | چهار شماره | هنر دانشگاه دوفصلنامه
46
- دوري جستن از تابش خورشید (ایجاد سایه)؛
- حفاظت مجموعه در مقابل بادهاي گرم و نامناسب؛ و
- کاهش درجه حرارت محیط با اتخاذ تمهیدات شهرسازي و معماري.
از طرفی بهترین روش براي مقابله با شرایط سخت آب وهوایی در این منطقه، ایجاد سایه و استفاده از جریان باد است. این مطلب براي ساکنان محل و کسانی که بـه ایـن منـاطق در ایـام گـرم سـال مـسافرت کردهاند، امري مشهود و مسلم است. در حالیکه در تابستان راه رفتن در سطح شهر در زیر تابش آفتـاب بسیار مشکل و توأم با تعرق شدید پوست بدن و در بعضی از موارد گرمازدگی است، با استفاده از سایه کنار دیوارهاي بلند با راحتی نسبی میتوان به رفت و آمـد پرداخـت. بنـابراین ایجـاد سـایه و اسـتفاده از جریان هوا، دو عامل بسیار مهم و تعیینکننده در بافت و فرم بنا براي آسایش انـسان بـه شـمار مـیآینـد
(یغمایی، 1352، .(76
شکل .2 دید کلی روستا
منبع:پایگاه اینترنتی عپطحغهططسطأپصپطکحwwwََگژصصلا ـ تاریخ دسترسی: 1388/11/5
بررسی ساختار بافت و نظام هاي استقرار روستا
بافت روستاهاي ساحلی قشم حالتی بینابینی در مقایسه با بافـت بـاز در سـواحل جنـوبی دریـاي خـزر و بافت بسته مناطق مرکزي ایران دارند. بدین نحو امکان جریان یافتن هوا در سطح روستا میسر می گردد و در عین حال از سایه بناهاي مجاور فضاها واحیانـاً گیاهـان موجـود در ایـن فـضاها بـه منظـور کـاهش حرارت استفاده میشود. بدین ترتیب مشخصات بافت روستایی لافت را میتوان به این صورت بیان کرد:
الـف ـ بافـت نیمـهمتـراکم مرکـزي؛ ب ـ بافـت حاشـیه اي نـسبتاً بـاز؛ ج ـ فـضاهاي نیمـهمحـصور؛ و د ـ جهتگیري بافت رو به دریا. در مورد نظامهاي استقرار روستا میتوان گفـت کـه علـت ایـن اسـتقرار، امتداد ساحل و منابع آب آشامیدنی است که چگونگی آن بدین شرح زیر است: روستاهاي جزیره اغلب در نظامی خطی در جوار دریا و در امتداد ساحل، شکل گرفتهاند. علت این نظام، دسترسی مستقیم به دریـا و راههاي دریایی است (شکل (2؛ لذا یک حلقه راه ارتباطی همانند کمربندي دورتـادور جزیـره را فـرا گرفتـه است. البته در قسمت مرکزي جزیره قشم نیز روستاهاي متعددي وجود دارند که علـت ایـن امـر، بـهرغـم ناهمجواري با دریا، وجود منابع آب آشامیدنی است. بهمنظور دسترسی این چند روستا و نیـز دسترسـی مرکزي به تمام روستاهاي حاشیه جزیره، یک راه اصـلی در میانـه جزیـره احـداث شـده اسـت (شـکل (3 (ثروتی، 1378، .(89
شکل .3 الف و ب: معبر اصلی منتهی به بافت روستا ( تصویر راست) و نمونه معابر فرعی منشعب از آن (تصویر چپ) ، بندر لافت
منبع: نگارندگان ـ تاریخ برداشت تصاویر: 1380 و 1387
بافت مجتمع زیستی لافت
با توجه به وضع کالبدي روستا، بافت روستا را می توان به 3 بخش مختلف تقسیم کرد:
الف. بافت قدیمی و اصلی: قسمت قدیمی روستا شامل هسته اولیه در بخش مرکزي ساخت و سازهاي فعلی است و در حد فاصل دریا و تپه هاي اطراف چاههاي آب شکل گرفته است. این بافت به طـول تقریبـی یک کیلومتر و عرض متوسط 170 متر در چند مسیر اصلی به موازات امتداد سـاحل واقـع اسـت. مـساجد این بافت 4) مسجد از 7 مسجد لافت) در عمل محلههایی را در طول بافت تعریف کردهاند. این محلـههـا بـه مرکزیت مساجد شکل گرفته اند. در عین حال، بافت قدیمی روستا یکپارچه و پیوسته است.
ب. ساختوسازهاي قسمت جنوب شرقی روستا: این ساختوسازها به صـورت پراکنـده و بـا تـراکم ساختمانی و جمعیتی اندك، در دامنه تپهها و زمینهاي مسطح اطراف، با فاصله از دریا شکل گرفتهاند، که این خود موجب جهتدهی توسعه اصلی روستا شده و شکلگیري آن به تدریج و بـهطـور پیوسـته انجـام گرفته است (شکل .(4 در داخل تپه مرکزي و حدفاصل این ساختوسازها و بافـت قـدیم روسـتا، خـدمات آموزشی، بهداشتی، درمانی و تأسیسات و تجهیزات لافت به وجود آمده است.
پ. ساختوسازهاي بخش شمالی: در سطحی محدودتر و با پراکندگی بیشتر در مقایسه بـا سـاخت و سازهاي جنوب شرقی و در شیب تندتر تپهماهورها شکل گرفته اند (تلذ ,کلکذ ,کککع).
شکل .4 (الف و ب) دید از درون و از دریا به بافت روستایی بندر لافت و گسترش آن در امتدادهاي موازي با ساحل دریا
منبع: نگارندگان ـ تاریخ برداشت تصاویر: 1387 و 1380
شهرسازي و معماري نامه ... سواحل زیستی هايمجتمع ساختبوم بازشناخت
47
شهرسازي و معماري نامه 89 تابستان و بهار | چهار شماره | هنر دانشگاه دوفصلنامه
48
تأثیر اقلیم بر شکل گیري فرم بناها
در این کناره اکثر ساختمانها نیمهدرونگرا هستند و اتاقها در اطراف یک حیاط مرکزي قرار دارند. فـرق عمده این ساختمانهاي حیاط مرکزي با بناهاي مشابه در مناطق فلات مرکزي ایران در ایـن اسـت کـه بـا وجود آنکه این ساختمانها درونگرا هـستند، ولـی ارتبـاط آنهـا بـا فـضاي خـارجکـاملاً بـسته نیـست و پنجرههاي بلند و مرتفع و ایوانهاي وسیع رو به فـضاي کوچـه و یـا میـدان در طبقـات دوم وخـصوصاً سوم ساختمان دارند. دلیل این امر آن است که بهمنظور استفاده از تهویه دوطرفه در داخل اتاق و کاستن از شدت گرما، هوادهی موردنظر با باز کردن پنجرههاي رو به حیاط از یـک طـرف، و پنجـرههـاي رو بـه کوچه از طرف دیگر صورت میگیرد (پورجعفر، 1374، .(198 همچنین هنگام عصر و غروب کـه از شـدت آفتاب کاسته میشود، اهالی در ایوانهاي خارجی رو به دریا مینشینند و از جریان بادي که بـین دریـا و ساحل وجود دارد بهره میبرند. ایوان در این منطقه از سایر نواحی ایران بزرگتر است و فـضاي بـسیار مهمی در ساختمان محسوب مـی شـود. در فـصول گـرم کـه مـدت آن حـدود نیمـی از سـال اسـت، اغلـب فعالیتهاي روزمره در داخل ایوان انجام میشود، زیرا هم تهویه در آن به خوبی صورت میگیـرد و هـم اینکه ایران در سایه قرار داردغالباً. در دورتادور حیاط مرکزي و همچنین در یک و یا دو سمت خارج بنا، ایوانهاي وسیع و مرتفع وجود دارد (،ز ,ذتتل ,طئپzzهططب). وجـود بادگیرهـاي بـزرگ و چهـارگوش، از عناصر ویژه معماري این دیار است که در انتقال نسیم خنک به داخل اتاقها نقش دارد و فرم خاصـی بـه بافت این مجموعه مسکونی میبخشد. خصوصیات کلی فـرم بنـا را در ایـن منـاطق مـیتـوان در شـکل 5
ارزیابی کرد:
شکل .5 خصوصیات کلی فرم بنا در لافت
منبع: نگارندگان
ارتفاع اتاقها نیز در این منطقه بیش از دیگر مناطق اقلیمی ایران است و ارتفاع آن گاه به چهـار متـر و یا بیشتر میرسد. دلیل این امر آن است که گرماي هوا در فضاي داخل صعود میکنـد و در نتیجـه دمـاي
هوا در ارتفاع پایینتر اتاق کاهش مییابد و با وجود پنجرههاي زیرسقف در دو طـرف اتـاق، هـواي گـرم تهویه میشود. در این مناطق به دلیل مجاورت با دریا و بـالا بـودن سـطح آب هـاي زیرزمینـی و رطوبـت بسیار زیاد، زیرزمین احداث نمیشود و طبقه همکف نیـز بیـشتر جنبـه خـدماتی دارد و آشـپزخانه، انبـار آذوقه واحیاناً انبار کالا در این طبقه واقعاند و طبقات اول و دوم بیشتر جنبه مسکونی دارند. مزیت دیگـر طبقات فوقانی، این است که کوران هوا در این طبقات بهتر انجام میشود و از لحاظ محرمیت، پنجـرههـاي فوقانی از دید عابران در کوچهها محفوظاند. در این سواحل، احداث طاقهاي قوسـی رایـج نیـست و اکثـر قریب به اتفاق ساختانها داراي بامهاي مسطحاند. در فصول گرم در شبهنگام، به دلیل خنکی نسبی هـوا بر روي بام و تابش حرارت از زمین و بام گرم به آسماننسبتاً سرد، اهـالی بـر روي بـام مـیخوابنـد و جانپناه اطراف بام اغلب مشبک است تا ساکنان بر روي بام از دید اطراف محفوظ باشند و در عـین حـال از کوران هوا بر روي بام استفاده کنند.
در اینجا لازم به ذکر است که به لحاظ تبادل تجاري بـین بنـادر ایـن سـواحل بـا کـشورهاي عربـی و هندوسـتان، تزئینـات سـاختمان و فـرم قـوس هــا و بازشـوهاي ســاختمان، شـباهت بـسیار زیــادي بــا ساختمانهاي شبهجزیره عربستان و هندوستان دارد. قوسهاي نیمهدایره بالاي بازشوها در این سواحل، به قوسهاي رایج در عربستان و هندوستان شباهت دارند و با قـوسهـاي سـاختمانهـاي فـلات مرکـزي ایران که به صورت جناغی هستند، متفاوتاند (همایون، 1380، .(54 همچنین در اطراف بیـشتر بلـوكهـاي ساختمانی (مسکونی)، فضاي رها شده باریکی وجـود دارد کـه از آن بـراي حرکـت جریـان هـوا، حرکـت سیلابها و نیز باز کردن پنجره استفاده میشود (شکل .(6
