بخشی از مقاله
خلاصه
با توجه به اهداف و اهمیت پایداری هویت فرهنگی و تاثیر آن در زمینه های گوناگون جامعه و ضرورت نیاز شهر بوشهر به پایداری هویت فرهنگی
æ ازآن جایی که فرهنگسرا به عنوان عنصری که می تواند در پایداری و حفظ هویت فرهنگی هر شهر و جامعه تاثیر بسزایی دارد، در این مقاله سعی شده است نگرش توجه مسئولان به چگونگی کیفیت طراحی فضایی و کالبدی فرهنگسرا در بوشهر و ارائه راه کارهایی در این زمینه، در جهت بهبود و ارتقاء هدف مورد نظر می باشد.روش تحقیق در این پژوهش جمع آوری اطلاعات به شیوه ی کتابخانه ای و مطالعات اسنادی و استدلال منطقی می باشد. از این مقاله می توان نتیجه گرفت که نحوه مکانیابی، پویایی و زنده بودن فضا، معماری و ترکیب فرهنگسرا بوشهر با فضای تجاری
æ تفریحی در رونق استفاده و علاقه مند شدن عموم مردم شهر بوشهر به شرکت در فعالیت های گوناگون فرهنگسرا تاثیر شایانی دارد که در پی آن رشد شناخت ساکنان شهر و حتی دیگر شهرها به هویت فرهنگی اصیل بومی آن منطقه و تعامل افراد با هم و به دنبال آن پایداری هویت فرهنگی شهر بوشهر به دنبال خواهد داشت.
کلمات کلیدی: فرهنگسرا،هویت فرهنگی،پایداری،شهر بوشهر
1. مقدمه
در سال 1982 در کنفرانسی که توسط یونسکو در مکزیکوسیتی برگزار شد، هوت فرهنگی را کانون مرکزی شخصیت فردی و جمعی محسوب می کند.((1 چنانچه ایتان استاد روانشناسی دانشگاه جنواای سوئیس بیان میکند که در زندگی انسان ها، مولفه های هویت فرهنگی تاثیر بسیاری دارد.((2 هویت فرهنگی یک ملت حاصل خودآگاهی نسبت تجربه های فرهنگی آن جامعه که در طول تاریخ و زمان شکل گرفته است.((3 هویت فرهنگی به عنوان عنصری پایدار که در کمال یافتن انسان و رشد و ترقی منزلت های مختلف یک جامعه در امتداد والایی انسان ها نقش مهمی را
ایفا می کند، عامل پیروزی یک ملت در سراسر جهان و اتحاد قلبی افراد جامعه است. تقویت هویت فرهنگی، همبستگی اجتماعی در جامعه را تقویت میکند. وتبادل فرهنگی، پویایی جامعه را به دنبال خواهد داشت.((4 در واقع با تحقق پایداری فرهنگی موجب می شود که در عین اینکه فرهنگ های متنوع در هر جامعه ای ارزش ها و هویت خود را حفظ کنند در کل انسجامی بین این تنوع و تماییز بوجود آید. در واقع نمود کثرت در وحدت و
1
The 9th Symposium on Advances in Science and Technology (9thSASTech), Mashhad, Iran. 9thSASTech.khi.ac.ir
وحدت در کثرت را نادر اردلان و لاله بختیار بیان می کنند را میتوان در آن مشاهده کرد.((5 نکته این است که باید در جهت آشنایی نوجوانان و جوانان با حوزه تقویت هویت فرهنگی تلاش کنیم.
تغییرات فرهنگی در ادوار گوناگون تاریخ و ورود افراد مهاجر از نقاط مختلف کشور به استان بوشهر، با فرهنگ های متفاوت، کمبود اماکن فرهنگی و کاهش سطح کیفیت این اماکن در جهت معرفی هویت فرهنگی اصیل بوشهر به ساکنان شهر موجب خواهد شد بسیاری از ارزشهای اصیل اجتماعی، فرهنگی بومی استان بوشهر به تدریج فرهنگ اصیل بوشهر رو به زوال و نسیان رفته و نسل های آینده در استان بوشهر دچار عدم ثبات هویت فرهنگی خواهند شد. از طرف دیگر هر سال گردشگران بسیاری از دیگر شهرها و کشورها به شهر بوشهر سفر می کنند. هدف بسیاری از آن ها آشنایی با فرهنگ و هویت شهر بوشهر می باشد. گردشگران در انتقال فرهنگ شهر بوشهر به سایر جوامع نقش مهمی دارند. حال اگر افراد ساکن در چنین شهری خود هنوز به پایداری هویت فرهنگی دست نیافته اند چگونه چنین شهری می تواند در انتقال هویت فرهنگی خود را به دیگران موفق باشد. با توجه به اهمیت پایداری فرهنگی و تاثیر آن بر جامعه درجنبه های مختلف و همچنین نیاز بوشهر به پایداری هویت فرهنگی لزوم تلاش در جهت پایداری هویت فرهنگی بوشهر امری مهم تلقی می شود.
عناصر مختلفی در ترویج و پایداری فرهنگی موثر است، یکی از ارگان هایی که نقش بسیار مهمی را در کمک به این امر می کند سازمان هایی است به عنوان فرهنگسرا که مهمترین هدف آن گسترش و پایداری دست آورهای فرهنگی می باشد.
در مورد هویت فرهنگی و تاثیر آن بر جامعه در زمینه های علمی گوناگون از جمله تاثیر فرهنگ در معماری پژوهش ها و مطالعات فراوانی در سال های اخیر نوشته شده است، همچنین درباره مراکز فرهنگی و نحوه عملکرد های آن ها مطالعاتی به عمل آمده. در پژوهش های اخیر درباره نخستین خانه های فرهنگ در فرانسه تحلیل و چندین مراکز فرهنگی در فرانسه که در دهه های اخیر طراحی شده بررسی گردیده است.همچنین در ایران مراکز فرهنگی قبل از انقلاب که شامل مساجد، زورخانه ها، قهوه خانه ها و ... می شد و مراکز غیر سنتی و مدرن توسعه فرهنگی از جمله کاخ های جوانان و خانه های فرهنگ تحلیل گردیده است (6) اما به طور مستقیم درباره تاثیر طراحی فرهنگسرا در پایداری هویت فرهنگی در شهر بوشهر مطالعات جامعی به عمل نیامده است. هدف از نوشتن این
مقاله این است که در طراحی فرهنگسرا چه نکات و کیفیات فضایی و کالبدی را باید در نظر گرفت و با پیشنهاد ایده ها و راه کارهایی در جهت هر چه بهتر شدن نقش فرهنگسرا در مهمترین هدفش، که به دنبال آن علاقه مردم شهر بوشهر در همه گروه های سنی به شرکت و حضور در فعالیت های گوناگون فرهنگسرا تاثیر شایانی دارد و رشد شناخت ساکنان شهر و حتی دیگر شهرها به هویت فرهنگی اصیل بومی آن منطقه و تعامل افراد با هم و در پی آن سبب تقویت پایه های پایداری هویت فرهنگی شهر بوشهر خواهد داشت.
2. هویت فرهنگی:
مقوله ای به نام هویت فرهنگی سابقه ای به بلندای تاریخ دارد. زمانی که این احساس در انسان به وجود آمد که بایستی به کیستی و چیستی خود در برابر طبیعت و ماورای آن پاسخ گو باشد، هویت زاییده شد. (7) هر جامعه ای به وسیله کنکاش هویت و فرهنگ شناخته خواهد شد، دریافت معنای از حقیقت را نشان می دهد و به افراد جامعه فضیلت و شخصیت می دهد((8 و مفهوم هویت فرهنگی را شکل می دهد.
منشا اصلی اتحاد قلبی یک جامعه هویت فرهنگی است و آن قدر ریشه دار و عمیق است که معمولا ناخودآگاه بوده و افراد جامعه بدون شناخت و زیرکی به آن متعلق و پایبند هستند. هویت فرهنگی سمبل نهان و پنهانی است که افراد تلاش می کنند خود را با حفظ و آشکار کردن آن، از سایر جوامع بازشناسانند. (9)
3. ضرورت نیاز شهر بوشهر به پایداری هویت فرهنگی:
" فرهنگ در بسیاری ازموارد نه تنها راه رسید به اهداف دیگر توسعه است،حتی مهمتر از آن بنیاد هویتی ومعنایی تمامی آرزوها و اهداف زندگی انسان نیز هست."((10 توسعه فرهنگی به معنای حفظ هویت فرهنگی است و در کل سبب مراحل رشد و ترقی منزلت های مختلف فرهنگ یک جامعه در امتداد والایی و برتری انسان ها دانست. منظور از منزلت های گوناگون فرهنگ،همانا بینش ها،ارزش ها،روش ها،قوانین وآداب و رسوم متداول در آن
2
The 9th Symposium on Advances in Science and Technology (9thSASTech), Mashhad, Iran. 9thSASTech.khi.ac.ir
فرهنگ می باشد.((10 گسترش و پایداری فرهنگی موجب یاری رساندن به افراد در راستای کسب شخصیت و اصالت و فضیلت لازم زندگانی است.((11 و" بالاخره تمرکز
رویکرد پایداری فرهنگی، بر هویت فرهنگی است و هدف آن دستیابی به تنوع و تمایز، یا به بیان دیگر تحقق تنوع فرهنگی است."((12 از آنجا که هویت هر جامعه ای در فرهنگ او نهفته است و فرهنگ به عنوان عنصری پایدار نقش مهمی در کمال یافتن انسانها و دستیابی به دستاوردهای
مادی و معنوی تکامل یافته را دارد. در واقع آنچه مایه غنی شدن وتعالی روح بشر است، هویت فرهنگی نامیده می شود. بنابر این جوامعی که در پی کسب قدم هایی جلوتر در رسیدن به تعالی هستند، ناگزیرند هویت فرهنگ خود را توسعه دهند و به پایداری دست یابند((13 فرهنگ در هر جامعه ای نشانه هویت و تمدن برای آن به شمار می آید. در واقع این ارزشهای فرهنگی اجتماعی بومی در هر ناحیه است که جمع می شوند و در کل همه این فرهنگ های بومی باهم یک فرهنگ واحد و منسجم ملی را به وجود می آورند.پس برای پایداری هویت فرهنگ ملی هر کشوری باید فرهنگ هر ناحیه و بوم را شناخت.استان بوشهر هم به عنوان بخشی از تمدن ملی یران در پایداری هویت فرهنگی ملت ایران نقش بسزایی دارد.اهمیت این امر تا بدان جااست که افراد آن جامعه بدون داشتن هویت فرهنگی، هیچ گونه حس تعلق مکانی و فرهنگی ندارند و صاحب تمدن نمی باشند. چنین جامعه ای به سرعت دچار شکست در جنبه های فرهنگی اجتماعی، سیاسی، اقتصادی و... خواهد شد. پس نباید نسبت به چنین امری به راحتی نادیده گرفت.
از طرف دیگر هر سال شاهد ورود افراد گردشگر به شهر بوشهر خصوصا در ایام عید هستیم. گردشگران موجب معرفی فرهنگ جامعه شهر بوشهر را به سایر جوامع و فرهنگها هستند . که در پی آن عناصری که هویت فرهنگی اصیل بوشهر مانند دری در دل آن جامعه که
مانند صدف است، حفظ و ایمن است و پایدار خواهد ماند.هراندازه که این در اصیل تر و غنی تر باشد معرفی آن به دیگران سربلندی و احترام افزون تری برای صاحبانش به دنبال خواهد داشت،همچنین فرصتی برای ساکنان شهر ایجاد می کند تا با تبادل نظرات،هویت فرهنگی خود رابا افتخار به علاقه مندان عرضه کنند . معرفی فرهنگ جامعه میزبان به میهمانان باعث افزایش همبستگی و ثبات هویت آن شهر می شود.حتی ایجاد غرور و تعاملات اجتماعی و تقویت هویت جامعه میزبان را سبب خواهد شد. به دین ترتیب، از یک سو فرهنگ در پایداری گردشگری عمل می کند واز سوی دیگر گردشگری موجب پایداری هویت فرهنگی جامعه و پایداری فرهنگی سبب توسعه گردشگری خواهد شد و یک رابطه دو سویه دارند که هر یک در پایداری دیگری نقش دارد.
تغییرات فرهنگی در دوران مختلف تاریخی و ورود افراد مهاجر به استان بوشهر، با فرهنگ های متفاوت،و کمبود اماکن فرهنگی، در جهت معرفی هویت فرهنگی اصیل بوشهر به ساکنان شهر، موجب خواهد شد بسیاری از ارزشهای اصیل اجتماعی، فرهنگی بومی استان بوشهر به تدریج رو به فراموشی سپرده شود،همین امر سبب شده که فرهنگ اصیل بوشهر کم کم رو به فراموشی شود و عدم ثبات هویت فرهنگی را برای نسل های آینده در استان بوشهر به دنبال خواهد داشت. پس با توجه به توضیحات فوق لزوم تلاش در جهت پایداری هویت فرهنگی بوشهر امری مهم تلقی ی شود.
4. نقش فرهنگسرا در پایداری فرهنگی:
سازمان هایی مانند فرهنگسرا، به عنوان ابزار مهم توسعه و پایداری فرهنگی در جهت صیانت و گسترش دست آورد های فرهنگی و هویت فرهنگی یک جامعه و رفع نیازهای فرهنگی مردم تاسیس می شود.((14 همچنین فرهنگسرا با عملکرد خود از طریق آموزش، شناخت و نمایش، نقش موثری در احیا وپایداری فرهنگ جامعه دارد.
فرهنگسرا به عنوان پایگاهی که سبب شناخت افراد از فرهنگ آن شهر می شود، به افراد این امکان را می دهد که برخی خصایص فرهنگی جامعه میزبان را، که خودشان کمتر به آن توجه داشته اند، شناسایی و معرفی کنند. فرهنگسرا و محیط های فرهنگی موجب تبادل ایده ها ونظرات، افزایش غرور، تقویت حس همبستگی و بالا رفتن سطح شناخت درباره هویت فرهنگ بومی آن ناحیه می شود (15) در واقع مهمترین اهداف فرهنگسرا را می توان در سه اصل به صورت مختصر بیان کرد:
-1فرهنگسرا مکانی است که در آن آموزش داده می شود. -2 انجام فعالیت هایی در جهت پروش قوه خلاقانه و عرضه آثارهنری -3 در نهایت مهمترین هدف، توسعه و اشاعه فرهنگ می باشد.((16 امروزه با توجه به اهداف توسعه و حفظ هویت فرهنگی و ضرورت نیاز شهر بوشهر به پایداری هویت فرهنگی، الزام توجه مسئولان به چگونگی کیفیت
طراحی فضایی و کالبدی فرهنگسرا و ارائه راهکارهایی در جهت بهبود و ارتقا عملکرد آن به منظور رسیدن به هدف مورد نظر، دو چندان می کند. برای دستیابی به نکات و پیشنهاد راه کارهایی در راستای هر چه بهتر شدن عملکرد فرهنگسرا در جهت هدف پایداری هویت فرهنگی، با مطالعه و تحقیق در
3
The 9th Symposium on Advances in Science and Technology (9thSASTech), Mashhad, Iran. 9thSASTech.khi.ac.ir
زمینه های مرتبط با موضوع و بررسی عملکردهای فرهنگسرا در جوامع مختلف از طریق تحقیق در تجربه های موفق و ناموفق، پس از شناخت و تحلیل، به ارائه راهکارهایی در جهت بهبود طراحی فرهنگسرا در راستای پایداری هویت فرهنگی در بوشهر راه کارهیی را ارائه خواهیم داد.
• همگانی بودن استفاده از فرهنگسرا
• معماری فرهنگسرا
• مکانیابی فرهنگسرا
• پویایی و زنده بودن فضا
• ترکیب فرهنگسرا با فضای تجاری و تفریحی
همگانی بودن استفاده از فرهنگسرا:
مهمترین مسئله در فرهنگسرا جذب عموم مردم است.اولین خانه فرهنگ توسط آندره مالرو در سال 1962 به وجود آمد. به عقیده او خانه فرهنگ مخصوص افراد حرفه ای است. به دنبال چنن امری فقط اکثر نخبگان به آن راه یافتند و علاقه مند شدند. چون همه افراد جامعه امکان بهره مندی از این فرهنگسرا را نداشتند، مردم طبقه متوسط و عادی به آن اسقبال نشان ندادند و به نظر میرسید که فقط وجود گروه نخبگان، فاضل و دارای فرهنگ والا، به عنوان افراد کارگزار در این فرهنگسرا، موفق به جذب جامعه نبوده است. در این حالت فرهنگسرا بیشتر به جای اینکه اغلب مردم را به فرهنگ علاقه مند سازند، بیشتر به نفع کسانی که دارای فرهنگ و دارای امکانات مالی بودند. در صورتی که نخستین هدف در فرهنگسرا، به وجود آوردن علاقه و اشتیاق در عموم مردم به هنر و فرهنگ بومی است. بنابراین نتایج آمار سالیانه افرادی که به فرهنگسراها در فرانسه مراجعه کرده اند، نشان می دهد که به هیچ وجه رو به پیشرفت نمی باشد.((17 طبق نتایج تجربه در کشور فرانسه و سایر کشورها نشان می دهد که فرهنگسرا برای پیشرفت و رسیدن به اهدافش باید به گونه ای باشد که همه اقشار
جامعه در همه گروه های سنی بتوانند از آن بهره مند شوند.در واقع باید قبل از طراحی معماری فرهنگسرا، در برنامه ریزی فضایی معماری با توجه به امکانات و فعالیت هایی که برای همه گروه های سنی مختلف در نظر گرفته شده با تعبیه فضا و سایر ویژگی آن مد نظر قرار داده شود.
با توجه به مشاهدات و بررسی های اینجانب از فرهنگسرای بوشهر، بیشتر فعالیت های گوناگون برای قشرهای نوجوان و جوان تدارک دیده شده است و برای گروه میانسالان و خصوصا کودکان که آینده سازان جامعه می باشند، چندان برنامه ریزی فضایی انجام نشده و به حضور آنان در فعالیت های گوناگون توجه داده نشده است.بسیار مهم است که افراد یک شهر از همان کودکی فرهنگ و هویت فرهنگی شهر خود بیگانه نباشند. حضور کودکان در فرهنگسرا می تواند آنان را با چنین جوی آشنا شوند و میتواند سبب تقویت تحکیم پایه های پایداری هویت فرهنگی شهر بوشهردر آینده گردد.لذا باید در آینده برنامه ریزی فضایی فرهنگسرای بوشهر به این نکته توجه داشت که برای کلیه گروههای سنی،خصوصا کودکان، فضاهایی برای آنان متناسب با نیازهایشان در برنامه شان در نظر گرفته شود.
معماری فرهنگسرا:
در سال 1969 ژرژ پمپیدو رئیس جمهور فرانسه، تصمیم تاسیس مرکز فرهنگی با عظمتی اتخاذ کرد که قابلیت عرضه کلیه فعالیت های فرهنگی و هنری معاصر باشد. و به دنبال هدف راهگشایی اغلب مردم فرانسه از همه نوع قشر برای تماس با این مرکز فرهنگی و هنرهای معاصر باشد. هدف غایی آ نها خاتمه دادن به ساختمان موزه و مراکز فرهنگی تنها به عنوان محلی برای جمع آوری آثار بود بلکه پایگاهی برای تعامل اجتماعی و فرهنگی افراد جامعه، تبادل نظرات،پژوهشهای فرهنگی و توسعه آن بوده است.((18 در این بنا، فرهنگسرایی که مفهوم فرهنگ سنتی خاص فرانسه که به خلق و خوی آن ها نزدیک باشد القا نمی کرد. گویی از معماری آمریکا که برای
مردم فرانسه مملوس نبود، وام گرفته شده که نشان از عدم معماری همسو با فرهنگ مردم فرانسه در این بنا است و نوعی عدم تعلق مکان و زمان برای مردم به وجود آورد. همین امر موجب شد همه اقشار مردم فرانسه نتواند به خوبی با آن ارتباط بر قرار کنند.((19 معماری بی شک آشکارترین مظاهر فرهنگ هر قوم و ملت است و در حکم شناسنامه معتبر مردم هر سرزمین است.((20 کالبد و فرم معماری به عنوان
ظرف مکانی که معلولی از فرهنگ جامعه است تاثیر شایانی در نمایاندن معماری مفهوم گرا و هویت ساز دارد. عوامل فرهنگی اجتماعی بعد از تاثیر اقلیم و شرایط محیطی نقش مهمی در شکل گیری فضای معماری دارد.((21به عقیده راپاپورت ساخت یک بنا تجسمی از مجموعه ی ارزش ها و عقاید
4
The 9th Symposium on Advances in Science and Technology (9thSASTech), Mashhad, Iran. 9thSASTech.khi.ac.ir
مردمی که فرهنگ و هویت فرهنگی آنان را شکل می دهد. وی حتی نقش عوامل فرهنگی را به عنوان عامل غیر مادی و درجه یک در شکل دهی به بنا دانسته است.((22همچنین در نگرش فرهنگی اجتماعی راپاپورت والیور از ابزار مطالعات میدانی فرهنگی، مردم شناسی، بررسی رفتارهای اجتماعی و مطالعه اعتقادات برای اثبات نظریه تاثیر فرهنگ به عنوان عامل تعیین کننده اصلی بر شکل بنا بهره گیری کرده اند.((23 هنرو معماری نتیجه سالها تلاش نیاکانان ماست. حال اگر فرهنگسرا که خود، مکان اشاعه فرهنگ و توسعه هویت فرهنگی شناخته شده است، در
صورتی که معماری آن مطابق با هویت و اصالت فرهنگی بومی آن منطقه ساخته نشده باشد، موجب می شود،معنا که از شاخصه های اصلی هویت می باشد، از بین رود.چنین تناقض و دوگانگی که در یک مکان فرهنگی، معماری غیر فرهنگی و بومی دارد، سبب می شود که کم کم نقش آن در ایفای فعالیت های فرهنگی کمرنگ تر شود و حتی منجر به کمرنگ شدن درک ارزشهای فرهنگی معماری بومی برای ساکنان آن منطقه خواهد شد.
تصویر 2 فرهنگسرای بوشهر. ماخذ:نگارنده تصویر 1 فرهنگسرای بوشهر. ماخذ:نگارنده
در طراحی فرهنگسرای بوشهر متاسفانه از الگوهای بومی این شهر کمتر بهره گرفته شده است. در شکل 2 می توان رد پایی از معماری فرهنگ بومی بوشهر را در آن یافت اما بسیار اندک و به صورت نادرست. حتی در شکل 1 همانگونه که مشاهده می شود بیشتر از الگوهای معماری تخت جمشید استفاده شده است.
طرح های معماری و برنامه ریزی فضاهای فرهنگسرا نیز باید با توجه به بافت منطقه و فرهنگ منطقه تطابق داشته باشد. چون یکی از مهمترین نکات جذب افراد نسبت به مراجعه و شرکت در فعالیت های فرهنگسرا، آشنایی دیرینه و مانوس بودن با معماری این اماکن فرهنگی است.((24 بنابراین برای ساخت فرهنگسرا و اماکن فرهنگی که خود، مکان توسعه هویت فرهنگی است، باید معماران به شناخت فرهنگی و اجتماعی آن شهر دست پیدا کنند و نباید در طراحی آن ارزشهای هنر معماری بومی و فرهنگی را نادیده گیرند. همچنین باید سعی کنند، طراحی معماری فرهنگسرا برگرفته از ارزشها الگوهای فرهنگی بومی بوشهر باشد و از المان و موتیف های معماری بومی بوشهر به صورت نوین در بنا به کار گرفته شود.
مکانیابی:
مکانیابی به طور کلی یک موضوع تاثیر گذار و بلند مدت است. فرآیندی که از طریق آن براساس شرایط تعیین شده برای یک کاربری مشخص و با توجه به منابع و امکانات موجود، بهترین مکان مناسب را مشخص نمود، مکانیابی می نامند. مکانیابی در واقع تجزیه و تحلیل توامان اطلاعات فضایی و داده های توصیفی به منظور یافتن یک یا چند موقعیت فضایی با ویژگی های توصیفی مورد نظرمی باشد.((25 طبق تحقیقات به عمل آمده حاکی از آن است که قسمت اعظمی از مشکلات فرهنگی، آموزشی، اجتماعی جوانان امروز و نسل های آینده در عدم
امکان فرصت استفاده از خدمات فضاهای فرهنگی،تفریحی در خارج از محیط مدرسه، دانشگاه و محیط کار است. (26)چه بسا عدم مکان یابی صحیح اماکن فرهنگی، باعث کاهش رفت و آمد افراد به مجموعه و حتی منجر به تعطیلی یک سری فعالیت ها در آن مکان می شود و باعث معضلات شهری از جمله ترافیک و صرف وقت و هزینه زیاد برای استفاده کنندگان می شود. (27) در زیر یک سری شاخص ها و معیارهای به کار گرفته شده برای مکان های فرهنگی از جمله فرهنگسرا می باشد.
جذابیتهای طبیعی مکان: این معیار، علاوه بر اینکه عامل مهمی در زیبایی مکان این مجموعه است، باعث جذب کاربران میشود.
5
The 9th Symposium on Advances in Science and Technology (9thSASTech), Mashhad, Iran. 9thSASTech.khi.ac.ir
دسترسی : ساختمان ها با هر نوع کاربری، در صورتی که به مکان هایی که حمل ونقل عمومی نزدیکتر است و دسترسی آسانتری دارد، به طور کلی، مورد استقبال بیشتری واقع می شود. برای راحت رسیدن و افزایش قابلیت دسترسی به مجموعه, بایستی مسیرهایی که به راه رسیدن به مجموعه منتهی می شود در نظر گرفته شود همجواری با مراکز پرتجمع: در صورتی که مجموعه در نزدیکی مکانهایی واقع شوند که از نظر میزان مراجعه زیاد باشد، خود موجب آن می شود که افراد بیشتری از آن استفاده کنند.
کاربریهای مجاور: محل استقرار مجموعه باید ترجیحا در مکانی واقع شوند که از نظر عملکردی با ساختمان های مجاور خود در تضاد بسیار نباشند گسترش آتی: باید مجموعه به گونه ای طراحی شود که در جهت توسعه پایدار باشد .در واقع سایت انتخابی باید آمادگی هر گونه گسترش هایی در آینده داشته باشد((28 در حال یکی از مشکلات موجود در بسیاری از شهرها از جمله بوشهر،استقرار نادرست مکان کاربری های فرهنگی است، به نحوی که بسیاری از افراد
ساکن بوشهر به علت عدم سهولت دسترسی و حمل و نقل آسان به آن مکان، در صورتی که حتی به شرکت در فعالیت های فرهنگی و آموزشی و شناخت فرهنگ علاقه مند باشند، نمی توانند به این مکان مراجعه کنند و از خدمات و تسهیلات آن بهره جویند.
با توجه به اینکه هدف از ساخت فرهنگسرا و اماکن فرهنگی، توسعه فرهنگ و پایداری هویت فرهنگی به وسیله شناخت، آموزش و... می باشد، در صورت اخذ تصمیم گیری های نادرست و بدون آگاهی های لازم ، نه تنها موفق به رسیدن به هدف نمی شوند بلکه حتی ممکن است نتیجه عکس دهد و ساکنان نسل های آینده در بوشهر دچار سردرگمی با هویت اصیل خود شوند و با آن بیگانه گردند.
پس با توجه به مهم بودن نیاز جامعه به پایداری فرهنگی و نقش فرهنگسرا و اماکن فرهنگی در پایداری هویت فرهنگی شهر بوشهر، لزوم توجه به مکانیابی درست این اماکن بیش از پیش احساس می شود.
تصویر 3محل قرارگیری مجتمع فرهنگی بوشهر نسبت به شهر.
باتوجه به (تصویر(3، عکس هوایی از شهر بوشهر، مکان بنای فرهنگسرا به دلیل نزدیکی به دریا از نظر دید و منظر و جذابیت های طبیعی در جذب مخاطب از پتانسیل های مثبت آن می باشد. اما متاسفانه در بوشهرفرهنگسرا در مکانی واقع شده است که دسترسی آسان و حمل و نقل سریع برای همه افراد ساکن بوشهر به این مکان به راحتی امکان پذیر نیست و به همین دلیل باعث کاهش استفاده از این مجموعه برای افرادی که قادر به حمل و نقل و دسترسی سریع و آسان نیستند، می شود. پس باید به این جنبه مکانیابی که بسیار دررفت و آمد افراد به آن مکان تاثیر دارد، دقت کرد و با استفاده از روشهای مکانیابی سایتی را برای فرهنگسرای بوشهر، جهت دسترسی و حمل و نقل آسان به منظور استفاده و مراجعه بیشتر افراد انتخاب کرد.
پویایی و زنده بودن فضا:
6
The 9th Symposium on Advances in Science and Technology (9thSASTech), Mashhad, Iran. 9thSASTech.khi.ac.ir
مطابق اعتقاد برونو زوی، منتقد و نظریه پرداز معماری، فضا جوهر اصلی معماری است "(29). کلید فهم و شناخت معماری، فضاست" (30)فضای معماری معیار ارزش بین معماری خوب و بد است.معماری خوب، معماری است که دارای فضای داخلی باشد، موجب جذب مخاطب شود، انسان را تربیت و موجب آرامش معنوی انسان شود (31)
فضا در معماری از اهمیت زیادی برخوردار است. بسیاری از فعالیتهای افراد در فضا صورت میگیرد، حال این فضا میتواند باز، نیمه باز یا بسته باشد. بنابراین فضا برای بروز فعالیتها زمینه ای را آماده میکند و رابطه مستقیمی بین فضا و عملکرد افراد وجود دارد.به دلیل اینکه فضا، در بسیاری از ابعاد زندگی انسان ها از جمله تعاملات، هویت، شیوه زندگی، الگوی برخورد با زمان و حتی در نحوه تفکر و اندیشه آدمی تأثیر دارد لذا، پرداختن به مبحث فضا در معماری فرهنگسرا اهمیت زیادی دارد.
فضا به تنهایی در مفهوم موجود خود، ویژگی بارزی را مطرح نمیکند. در صورتی که گروهی از انسانها فعالیتی را در مکانی مطرح کند، معنای ظاهری فضا نمود داده میشود. از این پس فضا زمینه ای برای بیان فعالیت و رفتارهای انسانی میگردد. (32) برخی از افراد، شکل را مهمترین مشخصه فضا میدانند. ولی در واقع معنایی که آدمی در عناصر کالبدی در مییابد به فرهنگ و اعتقادات و حتی اقلیمی بستگی دارد. ادوارد تی. هال در توضیح مختصات فضا، بر حواس (بینایی، شنوایی، بویایی، لامسه) درادراک فضا اشاره میکند ما اقرار و تاکید میکند که ادراک فضا از طریق حواس از اموری چون فرهنگ و زبان و آیینها تاثیر می گیرد. (33)از نظر مامفورد، اندیشمند پست- مدرن، فضا ارکان خاص انتقال میراث فرهنگی از گذشته است و فضا بعد فرهنگی دارد.((34پس با این تفاسیر در نظر گرفتن فرهنگ آن جامعه و شهر در طراحی فضایی فرهنگسرا اهمیت فراوانی دارد.
پلان هایی که آزاد و پویا هستند،دارای فضای پویا هستند. به دلیل حرکت پویای پلان، فضاها قابل پیش بینی نیست و با قرار گرفتن در ابتدای مسیر کلیت فضا درک نمی شود. مخاطب با حرکت در فضا احساس یکنواختی و کسل بار بودن به او دست نمی دهد و هر لحظه احساس تازگی در آن فضای پویا به او دست می دهد.همچنین هر چه فضا متنوع تر باشد احتمال ایجاد فضای پویا و غیر منتظره بیشتر خواهد شد.((35 در فرهنسگرا گروهی از افراد برای انجام فعالیت هایی در فضایی گرد هم آمده اند، حال اگر طراحی این فضا به گونه ای باشد که از فرهنگ آن جامعه
تاثیر گرفته شود و فضایی پویا باشد، سبب تعامل بیشتر افراد با هم و افزایش روابط اجتماعی آن شود، در پی آن انتقال فرهنگ و تبادل نظر را به دنبال خواهد داشت.
با توجه به مهمترین هدف فرهنگسرا که توسعه فرهنگ می باشد، طراحی فضای فرهنگی باید به گونه ای باشد که علاوه بر همخوانی با فرهنگ آن جامعه موجب آرامش و جذب افراد به حضور در آن فضا گردد.
فضای پویا و سرزنده موجب اشتیاق افراد به حضور در آن فضا می گردد. در واقع انسان با حضور در فضایی که پویایی لازم را ندارد و حیات و زندگی در ان جاری نمی باشد، نمی تواند با آن فضا رابطه برقرار کند.
حال در بسیاری از فرهنگسراها از جمله فرهنگسرای بوشهر، فضاهایی که به معرفی هنر و فرهنگ بومی آن منطقه می پردازد، محیطی بسته و مرده که فقط یک سری اشیا در محیطی مصنوع به نمایش گذاشته شده. به عنوان مثال با توجه به تصویر4 قسمتی از فضای موزه ای می باشد که به معرفی فرهنگ بومی و سنتی بوشهر پرداخته است در آن فضا ماکت هایی از انسان در حالی که لباس بومی به تن دارند و چندین ابزار و هنر بومی در کنار آنها قرار داده شده و یا در قسمتی دیگر هنرهای بومی ساخته شده را برای نمایش به دیوارها زده شده است. در این فضاها سرزندگی و حیات و پویایی جریان ندارد. حال اگر فضای نمایش ارائه هنرهای بومی را در محیطی نیمه باز و در ترکیب با طبیعت ساخته شود و به جای ماکت هایی بی جان و مصنوع، افراد ماهر و چیره دست در ساخت هنرهای بومی بوشهر در آن فضا حضور داشته، در حالی که پوشش بومی و سنتی را به تن دارند مشغول به ساخت و ارائه آثار هنرهی و فرهنگ بومی استان بوشهر هستند و هنر و فرهنگ بوشهر را به نمایش می گذارد.چنین امری سبب می شود مخاطب با حضور در این فضا احساس پویایی و جریان حیات و سرزندگی را در آن بیابد. و سبب اشتیاق و جذب مخاطب به حضور در آن فضا گردد. چرا که مخاطب از نزدیک و به صورت پخش زنده می تواند، ساخت هنر بومی را توسط افراد ماهر که در آن فضای پویا حضور دارند، ببیند.که نه تنها سبب جذابیت برای افراد می شود بلکه موجب شناخت و یادگیری و در پی آن موجب درک بیشتر از هنرهای بومی بوشهر در فضایی پویا و تقویت هویت فرهنگی و افزایش قوه خلاقیت مردم در این هنرها می شود.
در واقع "هنر که زنده بودن، اصلی ترین ویزگی نو بودن و پیشرو بودن آن است، در فضایی پویا که در ارتباط بیشتری با مخاطب است، بهتر معنا میابد" (36)
7
The 9th Symposium on Advances in Science and Technology (9thSASTech), Mashhad, Iran. 9thSASTech.khi.ac.ir
تصویر -4 موزه مردم شناسی بوشهر
مصداق این امر در موزه پیراگووا سنتها، مراسم، آداب و رسوم، و معماری خانه ها در گذشته را نمایش می دهد. در واقع بیننده پس از بازدید از این موزه، کشور اوکراین را از نظر گذرانیده، به طوری که بازدید کنندگان نه تنها می تواند سنت و آداب و رسوم و هنر گذشتگان را تجسم کند بلکه می تواند از نزدیک با چشمان خود ببینید که چگونه مردم یک یا دو قرن زندگی می کردند.هر کسی در در این موزه میتواند به طور زنده نحوه ساخت کارهای هنری گذشتگان را و جذابیت های آن را ببیند و حتی در ن جا مردم میتوانند خود با دستانشان آموزش ببینند.
ترکیب فرهنگسرا با فضای تجاری و تفریحی:
بسیاری از کشورهای اروپایی راه حل بهینه شدن مراکز فرهنگی و خانه های فرهنگ را در ادغام آن ها با موسسات آموزشی تجاری دانسته اند.((37 نمونه بسیار موفق این امر در خانه فرهنگ کی یف، پایتخت اوکراین است که در آن مراسم، سنت ها و سایر هنرهای سنتی و گذشته کشور اوکراین را به نمایش گذاشته است. این موزه با فضای طبیعی ترکیب شده است ودر طبیعت فعالیت های خود را به نمایش گذاشته است.(تصاویر7،6،(5 همین امر سبب شده بسیاری از افراد که اشتیاق به حضور در فضای طبیعی و علاقه مند به طبیعت هستند، به آن جا سفر کرده و در عین حال از دیدنی ها و فعالیت های
تصویر - 6 موزه پیراگووا در کی یف اکراین تصویر -7 موزه پیراگووا در کی یف اکراین تصویر -5 موزه پیراگووا در کی یف اکراین
این موزه بازدید کنند. به طوری که افراد نه تنها می تواند تجسم کنند بلکه با چشمان خود ببینید که چگونه مردم یک یا دو قرن پیش زندگی می کردند. همچنین در آن جا افراد ماهری در آن مکان فرهنگی مشغول به ساخت هنرهای بومی و فروش این محصولات هستند.
از آن جا که خرید کردن فعالیتی تفریحی است که از فواید اقتصادی، روانشناختی و اجتماعی برای گردشگر به دنبال دارد. و فعالیتی است که گردشگر در زمان سفر با آن سروکار دارد و نقش مهمی در فعالیت های مسافرت ایفا می کند.((38گاهی اوقات خرید کردن به عنوان یک انگیزه مهم برای یک سفر لذت بخش به شمار می آید. پس در این مکان فرهنگی افراد می توانند با خرید کردن و با حضور در طبیعت و شناخت فرهنگ بومی آن سرزمین، یک فعالیت تفریحی و سرگرمی داشته باشند و در عین حال به هویت آن سرزمین پی برده و در انتقال آن به سایر جوامع نقش مهمی دارد.
حال از آن جا که مردم ساکن در شهر بوشهر از امکانات تفریحی سرگرمی محدودی برخوردار هستند، می توان بخشی از فرهنگسرا که به موزه و نشان دادن آداب و رسوم و فرهنگ تعلق دارد، حتی بخشی از کلاسهای آموزش فرهنگی هنری را با فضای طبیعت ترکیب کرد. همچنین در این بخش از
8
The 9th Symposium on Advances in Science and Technology (9thSASTech), Mashhad, Iran. 9thSASTech.khi.ac.ir
فرهنگسرا برخی از افراد ماهر در زمینه های هنرهای مختلف سنتی مانند سفالگری، قالیبافی،موسیقی و سایر هنرهای اصیل بوشهر، در حالی که در آن مکان حضور دارند و مشغول ساخت آثار بومی شهر بوشهر هستند و به بینندگان نشان می دهند چگونه استادان گذشته شاهکارهای هنر می آفریدند. بازدیدکنندگان به طور زنده نحوه ساخت کارهای هنری گذشتگان و جذابیت های آن را میبینند و حتی در آن جا مردم می توانند خود با دستانشان آموزش ببینند، این خود سبب تعامل افراد بازدید کننده با هم و با افراد سازنده این هنر می باشد. همچنین در آن جا محصولات هنری سنتی به فروش گذاشته شده و افراد در بازدید از آن مکان می توانند خرید کنند و مردم با قدم زدن در محیط طبیعی آن مکان هم به تفریح در فضای طبیعی و هم تفرج خرید دست پیدا کنند. خرید در واقع تنها صرفا فعالیتی برای دست یابی به کالا نیست، بلکه برای اغلب مردم تجربه ای لذت بخش و مفرج و فعالیتی اجتماعی محسوب می شود، (39) خصوصا مردم شهر بوشهر به دلیل کمبود امکانات تفریحی. در عین اینکه به دلیل نامشخص بودن نتیجه ، خرید نوعی تفریح به شمار می رود. نشاط خرید با فضا و حوزه عمومی در ارتباط است. خرید به عنوان صورتی از بازی اجتماعی بر اصولی بنا است که بودن با دیگران را مشخص می کند و همواره در فضای عمومی اتفاق می افتد. (40) همچنین افراد ساکن استان بوشهر با خرید محصولات هنری فرهنگی بومی این استان سبب آگاهی در خود، کسب هویت شخصی و اجتماعی برای افراد خریدار بواسطه دارایی اشیایی به غیر از اشیا روزمره شان و ابزار مناسبی برای نگهداری خاطرات و احساسات که با گذشته آنها پیوند دارند.((41 سالیانه خصوصا در فروردین ماه افراد گردشگر داخلی و خارجی به شهر بوشهر سفر می کنند. یکی از مهمترین فعالیت های برنامه ریزی شده گردشگران
در حین سفر خرید است و خرید هنر و صنایع بومی استان بوشهر ساخته شده به دست افراد ماهر آموزش دیده، توسط گردشگران به عنوان یادگاری از فرهنگ کشور ایران و شهر بوشهر برای آن ها و آگاهی و علاقه درباره فرهنگ آن سرزمین است.
برخی افراد ساکن استان بوشهر که برای گذراندن اوقات فراغت به بهانه علاقه داشتن به خرید و حضور در طبیعت و گردش به این مکان مراجعه کرده. حضور در این مکان سبب علاقه مندی آن ها به شرکت در فعالیت های هنری فرهنگی وآموزش در این زمینه و در پی آن رشد شناخت افراد و ساکنان شهر و حتی نواحی دیگر شهر بوشهر به هویت فرهنگی اصیل و بومی آن منطقه و تعامل افراد با هم و به دنبال آن پایداری و حفظ و توسعه فرهنگ و هویت شهر بوشهر شده است.
5. نتیجه گیری:
با توجه به اینکه هویت فرهنگی به عنوان عنصری پایدار که در کمال یافتن انسان، رشد و ترقی منزلت های مختلف یک جامعه و عامل پیروزی یک ملت در سراسر جهان و اتحاد قلبی افراد جامعه و همچنین ضرورت نیاز شهر بوشهر به پایداری هویت فرهنگی، و از آن جا که فرهنگسرا به عنوان یکی از عناصری که می تواند در پایداری هویت فرهنگی نقش موثری را ایفا کند، لزوم توجه به چگونگی کیفیت طراحی فضایی و کالبدی فرهنگسرا در بوشهر و ارائه راه کارهایی، در جهت بهبود و ارتقاء هدف مورد نظر می باشد امری ضروری است.
در طراحی فرهنگسرا نکات زیادی وجود دارد که باید به آن توجه کرد، در این مقاله به صورت اجمالی به بررسی چند نکته مهم در طراحی فرهنگسرای بوشهر پرداخته است. با توجه به بررسی هایی که از عملکرد فرهنگسرا به عمل آمده، اگر بخواهیم یک طرح کلی از یک فرهنگسرای ایده آل در بوشهر بدست آوریم باید به نکات زیر توجه کنیم.رعایت نکات زیر سبب علاقه مندی آن ها به شرکت در فعالیت های هنری فرهنگی فرهنگسرا، افزایش قوه خلاقیت وآموزش در این زمینه و در پی آن رشد شناخت افراد و ساکنان شهر و حتی نواحی دیگر شهر بوشهر به هویت فرهنگی اصیل و بومی آن منطقه و تعامل افراد با هم و به دنبال آن پایداری و حفظ و توسعه فرهنگ و هویت شهر بوشهر شده است.
-1 نخستین هدف در فرهنگسرا، به وجود آوردن علاقه و اشتیاق در عموم مردم به هنر و فرهنگ بومی است. با توجه به مشاهدات و بررسی های اکه از فرهنگسرای بوشهر به عمل آمده، برای گروه میانسالان و خصوصا کودکان که آینده سازان جامعه می باشند، چندان برنامه ریزی فضایی انجام نشده. حضور کودکان در فرهنگسرا می تواند سبب تقویت تحکیم پایه های پایداری هویت فرهنگی شهر بوشهردر آینده گردد.لذا باید در آینده برنامه ریزی فیزیکی فرهنگسرای بوشهر به این نکته توجه داشت که برای کلیه گروههای سنی،خصوصا کودکان، فضاهایی برای آنان متناسب با نیازهایشان در نظر گرفته شود.
-2 به عقیده راپاپورت ساخت یک بنا تجسمی از مجموعه ی ارزش ها و عقاید مردمی است که فرهنگ و هویت فرهنگی آنان را شکل می دهد.
برای ساخت بنای فرهنگسرا و اماکن فرهنگی بوشهر که خود، مکان توسعه هویت فرهنگی است، توجه معماران به شناخت فرهنگی و اجتماعی شهر بوشهر و در نظر گرفتن ارزشها و الگوهای معماری بوشهر بسیار مهم می باش
9
The 9th Symposium on Advances in Science and Technology (9thSASTech), Mashhad, Iran. 9thSASTech.khi.ac.ir
-3 انسان با حضور در فضایی که پویایی لازم را ندارد و حیات و زندگی در آن جاری نمی باشد، نمی تواند با آن فضا رابطه برقرار کند.برای پویایی کردن فضای مجتمع فرهنگی بوشهر می توان فضای نمایش ارائه هنرهای بومی را در محیطی نیمه باز و در ترکیب با طبیعت ساخته شود و به جای ماکت هایی بی جان و مصنوع، افراد ماهر و چیره دست در ساخت هنرهای بومی بوشهر در آن فضا حضور داشته، در حالی که پوشش بومی و سنتی را به تن دارند مشغول به ساخت و ارائه آثار هنری و فرهنگ بومی استان بوشهر هستند و هنر و فرهنگ بوشهر را به نمایش می گذارد.
-4 عدم مکان یابی صحیح اماکن فرهنگی، باعث کاهش رفت و آمد افراد به مجموعه و حتی منجر به تعطیلی یک سری فعالیت ها در آن مکان می شود و باعث معضلات شهری از جمله ترافیک و صرف وقت و هزینه زیاد برای استفاده کنندگان می شود. ایجاد فرهنگسرا در مرکز شهر بوشهر می تواند کمک بزرگی به دسترسی و حمل و نقل آسان گردد.
-5 ترکیب فرهنگسرا با طبیعت و ایجاد مرکز خرید جهت فروش هنرهایی فرهنگی استان بوشهر به دست افراد ماهر و آموزش دیده در فرهنگسرا در حالی که خود افراد زبده در آن جا حضور داشته ومشغول به ساخت این هنرها می باشند، آن ها را به فروش و نمایش گذاشته که چنین امری سبب اعتماد خریداران از تقلبی نبودن این هنرها و همچنین برای مردم بوشهر وگردشگران حضور در طبیعت و خرید کردن، فعالیتی فرج و نوعی تفریح و گردش به حساب می آید.
×در جدول 1 نتایج مباحث را به صورت خلاصه تدوین شده است.
×جدول1 نتیجه گیری
مشکلات فرهنگسرا بوشهر راه کارهای ارائه شده جهت بهینه شدن فرهنگسرا بوشهر
عدم همگانی بودن استفاده از فرهنگسرا در نظر گرفتن فضاها و فعالیت هایی برای گروه سنی کودکان در برنامه
× فیزیکی فرهنگسرا
عدم هماهنگی معماری فرهنگسرا با فرهنگ بومی بوشهر ×معماری فرهنگسرا طبق الگوهای بومی منطقه
×معماری فرهنگسرا برگرفته از ارزشهای فرهنگی بومی منطقه باشد
×استفاده از المان ها و موتیف های معماری بومی بوشهر به صورت نوین
عدم پویایی و زنده بودن فضاها ×پویایی حرکت و سیرکولاسیون در طراحی معماری پلان
×تنوع فضایی
×ایجاد فضاهایی جهت تعامل افراد با یکدیگر
جایگزین کردن افراد ماهر در حال ساخت هنرهای بومی بوشهر با پوشش
های فرهنگی سنتی آن منطقه به جای مجسمه های بی جان در فضای
×فرهنگسرای بوشهر
اجرای زنده بسیاری از آیین ها و سنت ها و هنرهای فرهنگی بومی آن
×جایگزین ماکت ها و عکس های بی جان در فضاهای فرهنگسرا
مکانیابی نادرست فرهنگسرا ایجاد فرهنگسرا درمکان مناسب با استفاده از روش های مکانیابی درشهر
بوشهر جهت دسترسی و حمل و نقل آسان به منظور استفاده و مراجعه
بیشتر افراد
× ×
×عدم ترکیب فرهنگسرا با فضای تجاری و تفریحی فروش هنر و صنایع فرهنگی بومی استان بوشهر ساخته شده به دست افراد
×ماهر آموزش دیده در جهت ایجاد یک فضای خرید
10
