بخشی از مقاله
چکیده
بدنبال تغییرات پدیدارشده در جوامع بشری و تغییر الگوی زندگی، گردشگری روستایی بیش از پیش مورد توجه گردشگران قرارگرفته است. به نحوی که امروزه توسعه روستایی به یکی از اهداف مهم بسیاری از کشورها بدل شده است. متاسفانه امروزه روستاهای ایران با مشکلاتی چون فقر، محرومیت و به تبع آن مهاجرت روستاییان به شهرها و... دست به گریبانند. حرکت در جهت بهره گیری از نیروی محرکه ای چون گردشگری در موقعیتی که مشکلاتی چون بیکاری، بازده پایین بخش کشاورزی و بهره برداری بیش از اندازه از منابع طبیعی و محیطی گریبانگیر روستاهاست ضروری می نماید. گردشگری بویژه در چارچوب اکوتوریسم می تواند گزینه نو و کارامدی برای توسعه پایدار روستاها قلمداد شود. چرا که در عین توسعه اقتصادی و معیشتی روستاها، جلوگیری از مهاجرت به شهرها، محرومیت زدایی و کارآفرینی و مواردی از این دست، زمینه مناسبی برای حفاظت از طبیعت و احیا و ابقای فرهنگهای بومی و محلی را نیز فراهم می گرداند.
در این مقاله که به روش توصیفی و از طریق بررسی منابع کتابخانه ای صورت پذیرفته، تاثیر صنعت اکوتوریسم پایدار بر روستا، روستاییان و محیط زیست روستایی مورد بررسی قرارگرفته است.
نتایج این پژوهش نشان می دهد که گردشگری و به نوع اخص طبیعت گردی روستایی باعث بهبود و توسعه ی وضعیت اقتصادی-معیشتی، کارآفرینی و بازگشت به مشاغل بومی و محلی، بالا بردن آسایش و رفاه و خودباوری روستاییان و ایجاد احساس امنیت برای ایشان و جلوگیری از توسعه افسار گسیخته و حفاظت از محیط های طبیعی که روستاها در بستر آنها شکل گرفته اند، می شود.
واژگان کلیدی
نویسنده ی مسئول، شماره تماس: 90424012190
1
توسعه پایدار روستایی، توسعه پایدار، اکوتوریسم پایدار، اکوتوریسم، گردشگری روستایی.
مقدمه
گردشگری از جمله رشته های بسیار متنوع و گسترده ای است که عرصه های مختلفی را در بر می گیرد، بدین لحاظ شناخت پایه گردشگری، مفاهیم اولیه آن و در عین حال توجه به ساختارهای اساسی آن از جمله گام های ابتدایی در راه توسعه و بهبود کمی و کیفی گردشگری محسوب می شود. گردشگری را باید پدیده ای میان رشته ای محسوب نمود که در جهان معاصر ویژگی های منحصر به فردی را به نمایش می گذارد .گردشگری یک محصول عینی است که در چارچوب کنش گری بین رشته ای قابل شناخت و بررسی می باشد (سقایی،.(294104
امروز دورافتاده ترین کشورها، و حتی روستاها، به درآمدهای حاصل از گردشگری می اندیشند و خود را آماده می کنند. با این همه، براساس بررسی های انجام شده هنوز بیشتر ساکنان کره زمین از مقوله گردشگری به دورند و فقط 7 درصد جمعیت جهان به عنوان گردشگر طبقه بندی می شوند. پس هنوز ظرفیت بسیار زیادی دست نخورده باقی مانده و گردشگری هنوز به نقطه اوج خود نرسیده است. این امر ضروری می سازد که با توجه به قابلیت های بالفعل و بالقوه ایران در زمینه گردشگری بخصوص در نواحی روستایی، بستری لازم برای توسعه آن در کشور به وجود آید تا ایران نیز از خوان نعمت گردشگری بهره مند گردد. (سقایی،(294104 نقش و جایگاه روستاها در فرایندهای توسعه اقتصادی، اجتماعی و سیاسی در مقیاس محلی، منطقه ای، ملی و بین المللی، و پیامدهای
توسعه نیافتگی مناطق روستایی چون فقر گسترده، نابرابری فزاینده، رشد سریع جمعیت، بیکاری، مهاجرت، و حاشیه نشینی شهری موجب توجه به توسعه روستایی و حتی تقدم آن بر توسعه شهری شده است. ضرورت توجه به توسعه روستایی نسبت به توسعه شهری به این علت نیست که اکثریت جمعیت جهان سوم در مناطق روستایی سکونت دارند، بلکه از آن رو است که راه حل نهایی مسئله بیکاری شهری و تراکم جمعیت، بهبود محیط روستایی است (هاشمی،.(44194190
توسعه روستایی فرایندی چندبعدی است که موضوع آن بهبود و ارتقای کیفیت زندگی اقشار فقیر و آسیب پذیر روستایی است و با بهره گیری از ساز و کارهایی چون برنامه ریزی، سازماندهی، تقویت خود اتکایی فردی و جمعی، و ایجاد دگرگونی مناسب در ساختارهای ذهنی و اجتماعی روستاییان تلاش می کند که قدرت، توان و اختیار بهره گیری آنان از قابلیت ها و منابع در اختیار را تقویت کند تا از این طریق بتوانند وضعیت موجود را به وضعیت مطلوب تغییر دهند. تحقق چنین توسعه ای نیازمند دگرگونی در ساختارهای نهادی، فنی، شخصیتی و ارزشی است که منجر به تغییرات اساسی در ساختار اجتماعی و ویژگی های شخصیتی روستاییان می شود و پیامد آن باید پاسخگویی به نیازهای اساسی، ارتقای کیفیت زندگی، و تقویت اتکا به نفس وآزادی انتخاب و عاملیت روستاییان باشد (ازکیا و غفاری،.(22-2194199
از دهه 1980 به بعد، به دلیل بحرانهای شدید زیست محیطی، نظریه توسعه پا یدار مورد توجه مجامع جهانی قرار گرفته و تأکید شده است که الگوها و سیاست های موجود توسعه، پاسخگوی نیازها، ویژگی ها و ضرورت های حیات انسان نیست و نگرش جهان درباره رشد و روند توسعه باید تحول یابد. از دیدگاه توسعه پایدار، اگر هدف از توسعه، گسترش امکانات و بهبود شرایط و کیفیت زندگی انسان
2
هاست، این امر نه تنها درباره نسل کنونی بلکه برای نسلهای آینده نیز می بایست مد نظر قرارگیرد. معنای توسعه پایدار، تنها حفاظت از محیط زیست و منابع طبیعی نیست، بلکه برداشتی نو از توسعه و رشد اقتصادی است؛ رشدی که بدون تخریب منابع طبیعی و بر هم زدن تعادل زیست محیطی، عدالت و امکانات زندگی را برای همه مردم، اعم از شهری، روستایی، و عشایری و نه فقط قشرهایی محدود از جامعه فراهم می آورد (ازکیا و غفاری،.(2294199
اکوتوریسم به عنوان گونه ای از گردشگری دوران پست مدرنیسم که در پی شکل گیری مفاهیمی چون توسعه پایدار تولد یافته است، با ظرفیت هایی که دارد، می تواند فرصت توسعه روستایی را در همه ابعاد آن ایجاد کند و به عنوان راهکاری اساسی در توسعه روستایی مطرح شود (هاشمی،.(44:94190
از سویی دیگر، اکوتوریسم از امکان رشد شایان توجهی در ایران برخوردار است، زیرا ایران در میان پنج کشور نخست دارای تنوع اقلیمی کامل قرار دارد . این گونه گردشگری مانند گردشگری تفریحی منافی ملاحظات اخلاقی و اجتماع ی فرهنگی ایرانیان نیست، و نسبت به سایر گونه ها نیازمند سرمایه گذار ی کمتری در بخش زیر ساخت ها است (هاشمی،.(44:94190
توسعه پایدار
توسعه پایدار هدفی است که سیاست ها و روشهای حامی استانداردهای کنونی زندگی را رد می کند. با توجه بدین تعریف، می توان چند ویژگی اصلی توسعه پایدار را بدین شرح یادآور شد:
.4 توسعه پایدار به مثابه راهبردی دراز مدت فرض می شود که از حفاظت و مدیریت چشم پوشی نمیکند؛ .2 در توسعه پایدار، تعادل سطح رفاه بین نسلهای متمادی و درون یک نسل واحد مد نظر قرار می گیرد؛
.1 توسعه پایدار به مثابه یک نسخه جهانی ارزشمند برای همه کشورها بدون در نظر گرفتن میزان توسعه، شرایط سیاسی و اجتماعی-فرهنگی آنها فرض می شود(مهدی زاده و همکاران،.(194104
به نقل از گزارش" آینده مشترک ما" کمیسیون برنتلند، هریس تعریفی استاندارد از توسعه پایدار را بدین شرح ارائه می کند: توانایی ایجاد توسعه برای اطمینان از اینکه نیازهای نسل حاضر بدون به خطر انداختن توانایی نسل آینده برای رفع نیازهایشان برطرف می شود. وی معتقد است که توسعه پایدار دارای سه جنبه به شرح زیر است:
اقتصادی: باید یک نظام پایدار اقتصادی توانایی آن را داشته باشد که: الف. کالاها و خدمات را به صورتی مداوم تامین کند،
È. در سطوح دولتی، کمتر از وتمهای خارجی استفاده شود،
Ì. در ایجاد تعادل میان بخشهایی از اقتصاد کشور که باعث بهبود کشاورزی و سایر صنایع می شود، کوشا باشد.
زیست محیطی: باید یک نظام پایدار زیست محیطی منابع پایدار خود را حفظ کند، از مصرف بیش از حد منابع بپرهیزد، از منابع تجدیدناپذیر تنها در مواقعی استفاده کند که به دلیلهای آنها را شناسایی و در آنها سرمایه گذاری کرده باشد.
اجتماعی: باید یک نظام پایدار اجتماعی به برابری توزیع دست یابد و خدمات اجتماعی کافی شامل سلامت، بهداشت، آموزش، برابری جنسیتی، مشارکت، و پاسخگوییهای سیاسی را فراهم آورد(مهدی زاده و همکاران،.(194104
3
توسعه پایدار روستایی
اصطلاح پایداری، در قالب یک مفهوم برنامه ریزی، در توسعه روستایی کاربرد فراوان دارد. توسعه پایدار روستایی فرایندی است که در چارچوب آن، توانایی های اجتماعات روستایی در راستای رفع نیازهای مادی و معنوی در عین برقراری توازن میان اجزای تشکیل دهنده نظام سکونت محلی(بوم شناختی، اجتماعی، اقتصادی، و نهادی) رشد و تعالی می یابد. توسعه پایدار روستایی شامل بدیل هایی است، که از آن جمله اند: مدیریت پایدار و متوازن در بهره برداری از منابع طبیعی، ارتقای کیفیت زندگی و کاهش فقر، گسترش مشارکت موثر، افزایش فرصتهای برابر و دامنه انتخاب به ویژه برای زنان و جوانان، توسعه ارتقای بهره وری در کشاورزی، استحکام رشد اقتصادی و متنوع سازی اقتصاد روستایی، و یکپارچگی و پیوند موزون جوامع و فضاهای روستایی با کلیت سرزمین توسعه پایدار در نواحی روستایی فرایند پیچیده است که با اهداف اقتصادی، اجتماعی، زیست محیطی، فنی و سیاسی در کنش است(مهدی زاده و همکاران،.(194104
احمد نیز بر این باور است که باید پایداری توسعه روستایی در ابعاد اقتصادی، اجتماعی، زیست محیطی، و سیاسی مورد توجه قرار گیرد. وی این ابعاد اقتصادی، اجتماعی، زیست محیطی و سیاسی مورد توجه قرار گیرد. وی این ابعاد را به شرح زیر مورد بحث قرار می دهد:
بعد اقتصادی
فعالیتهای مربوط به تولید و توزیع محصولات از جمله فعالیتهایی است که هم اشتغال و هم درآمد تولید میکند .این گونه فعالیتها ممکن است هم فعالیتهای زراعی (کشاورزی، شیلات، دامپروری و جنگلداری) و هم فعالیتهای غیر زراعی (کارآفرینیهای غیرزراعی مربوط به کشاورزی و یا فرآوری محصولات کشاورزی) را در بر می گیرد. در بخش غیرزراعی، آموزش کارآفرینی و دسترسی به منابع اعتباری و اطلاعاتی دربار ه بازار بسیار اهمیت دارند. عنصر دیگر توسعه روستایی تسهیلات زیر ساختاری شامل جاده ها، پلها، دسترسی به آب، تسهیلات بازار یابی مناسب و برق رسانی به روستاهاست.
بعد اجتماعی
آموزش، سلامتی و بهداشت عناصر کلیدی توسعه توانمندی های انسانی به شمار می روند. در حوزه آموزش، توجه به کمیت و کیفیت آموزش در مقاطع ابتدایی و متوسطه دارای اهمیتی دوچندان است، و می توان در چارچوبی مناسب با یک سیاست گذاری درست آموزشی بدان تحقق بخشید.
بعد زیست محیطی
حفاظت از محیط زیست مهمترین عنصر توسعه پایدار است .آسیب های زیست محیطی نه تنها به کاهش فعالیتهای بهره وری زراعی و غیرزراعی بلکه به ایجاد مخاطرات سلامتی و بهداشتی برای انسانها، حیوانات و سایر اشکال زندگی می انجامد.
بعد سیاسی
پایداری توسعه روستایی و کاهش هدف مند فقر در گرو رفع نیازهای اجنماعی همه گروههای جامعه است، به گونه ای که همه آنها از دسترسی برابر به فرصت ها، منابع، تسهیلات و نهاده ها برای بهبود شرایط زندگی خود برخوردار باشند(مهدی زاده و همکاران،.(1-:94104
4
گردشگری و طبیعت گردی
لغت Tourism (گردشگری) از کلمه ی tour به معنای گشتن اخذ شده است که ریشه در لغت لاتین turns به معنی چرخیدن و رفت و برگشت بین مبداء و مقصد دارد. در فرهنگ وبستر گردشگری به سفری که در آن مسافرتی به مقصد انجام می گیرد و سپس بازگشتی به محل سکونت را در بر دارد گفته می شود(صیدایی و دهقانی،.(:194190
واژه اکوتوریسم برای اولین بار در سال 4091 توسط هکتور لارکسون در تشریح سفر به مناطق بکر با هدف طبیعت گردی و با تأکید بر جنبه های آموزش این گردش به کار رفت. اکوتوریسم یک مسافرت و دیدار زیست محیطی مسئولانه به مناطق نسبتا دست نخورده بوده و هدف آن لذت بردن و استفاده از طبیعت (و هر پدیده فرهنگی همراه آن چه در گذشته و چه درحال) است که باعث تقویت حفاظت منابع شده و دارای تأثیرات منفی اندکی است و باعث فعال شدن جمعیت های محلی می شود که از نظر اجتماعی و اقتصادی برای آنان مفید است(زرقی،.(14-1994199
