بخشی از مقاله
چکیده
هدف از تحقیق حاضر تحلیل محتوای کتابهای درسی علوم اجتماعی دوره ابتدایی از نظر جایگاه فناوری اطلاعات و ارتباطات است. تحقیق حاضر از نوع تحقیقات توصیفی بوده و به روش تحلیل محتوا انجام شده است. جامعه آمـاری کـل کتـاب هـای اجتماعی دوره ابتدایی است که به علت محدودیت جامعه آماری کل آن مورد سرشماری قـرار گرفـت. طبقـات بـا اسـتفاده از روش جعبه ای و بر اساس جایگاه فناوری اطلاعات تعیین شده است. واحد محتوای تحلیل شامل واحـد ثبـت، کـه "جملـه و مضمون" و واحد زمینه، "درس" تعیین و روش شمارش تحلیل نیز "وجود یا عدم وجود" است. ابزار جمع آوری دادهها چـک لیست های محقق ساخته است. نتایج بدست آمده نشان میدهد که دروس کتاب هـای چهـارم و ششـم دبسـتان از بیشـترین »مولفه فناوری اطلاعات« و دروس کتاب های سوم و پنجم دبستان از کمترین »مولفه فناوری اطلاعات« برخـوردار هسـتند. در کل میتوان گفت بیشترین مولفه فناوری اطلاعات در طبقه تصاویر در کتاب چهارم و ششم و کمتـرین در کتـاب سـوم و پنجم وجود دارد. همچنین هیچکدام از کتب علوم اجتماعی در طبقه پرسشها دارای مولفه فنـاوری اطلاعـات نیسـتند. و نیـز بیشترین مولفه فناوری اطلاعات در طبقه تصاویر در کتاب ششم و کمترین مولفه فناوری اطلاعات در کتاب پنجم وجود دارد. و نتایج نشان میدهد در طبقه فعالیتها بیشترین مولفه فناوری اطلاعات در کتاب چهارم و ششم و کمترین مولفـه فنـاوری در کتاب سوم و پنجم وجود دارد.
×
کلمات کلیدی: فناوری اطلاعات و ارتباطات، کتابهای اجتماعی
.1 مقدمه
پیش از هر نوع برنامه ریزی برای ارتقای رشد اجتماعی دانش آموزان، لازم است تا اطلاعات وسیع و کاملی از وضعیت فعلـی مدارس و محتوای کتابهای درسی به دست آوریم تا بتوانیم اقدامات بعدی را بر اساس موقعیت کنـونی برنامـه ریـزی کنـیم. مدارس در قبال فرهنگ جامعه، نقشهایی دارند که یکی از مهمترین آنها جامعه پذیر ساختن کودکان است. مدارس از طریـق برنامه های درسی رسمی وغیررسمی یا پنهان، نقش خود را ایفا میکنند (ادیب، .(18 :1382 هـدف اصـلی آمـوزش تعلیمـات اجتماعی در دوره ابتدایی این است که دانش آموزان توانایی لازم را برای انجام دادن وظـایف در مقابـل خـانواده، دوسـتان و همسایگان به دست آورند، به آموزگاران و اولیای مدرسه احترام بگذارند، بتوانند به مقررات مدرسه، پایبنـد باشـند، بـا رعایـت قوانین و مقررات به نیازهای روزمره پاسخ دهند، به پرورش مهارت های اجتماعی توجه بیشـتری داشـته باشـند و علاقـه بـه سرزمین و محیط زندگی در آنها افزایش یابد.
1
»فناوری اطلاعات و ارتباطات«1 به عنوان یکی از پیشرفتهای اخیر بشر، جایگاه خود را در تمـامی ابعـاد زنـدگی بـه دسـت آورده است. یکی از مهمترین حوزههای زندگی بشر، آموزش و پرورش است که در حـال حاضـر بـا ورود فنـاوری اطلاعـات وارتباطات به این حوزه، افقهای جدیدی پیش روی صاحب نظران و متخصصان آموزش قرار گرفتهاست. ران اُلیور(2002) 2 بیان میکند، فناوری اطلاعات و ارتباطات نیرویی است که بسیاری از جنبههای زندگی را تغییر میدهد. روشی که این رشـته امروزه در پیش گرفته، به طور گسترده مشکلتر از روشی است که در گذشته به آن عمل کرده است. اما وقتی کسی به نظـام تعلیم و تربیت نگاه میکند، کمبود شدید تغییرات را نسبت به رشتههای دیگر احساس میکند.
محتوای کتب مطالعات اجتماعی در دوره های آموزشی متشکل از مفاهیم مذکور و مصادیق آن در قالب جمله، پاراگراف، متن، صفحه، تصویر و ... است. در پژوهش حاضر، در صدد آنیم تا مطالعه "تحلیل محتوای کتابهـای درسـی علـوم اجتمـاعی دوره ابتدایی از نظر جایگاه فناوری اطلاعات و ارتباطات" بررسی نماییم و چون هر محتـوایی براسـاس اهـداف، روشـهای خاصـی تدوین شده است لذا برای شناخت هر محتوا بایستی بدانیم که محتوای حاضر برای چه گروه مخاطب و بـا چـه ویژگـیهـا و تأمین چه نیازهایی طراحی و تدوین شده و آیا محتوای حاضر می تواند به تأمین همان نیازها و تحقق اهداف فوق برسد. برای تحلیل بایستی محتوا را به خوبی شناخت و آنگاه با شناختن روشها و ابزارهای لازم به بررسی آن پرداخت (شـیخ زاده، :1389 .(14
لازمه این شناخت بهره گیری از تکنیکی است به نام تحلیل محتوا. از عوامل مهمی که برای تحقق تعلیم و تربیـت مطلـوب مؤثر میباشد برنامه درسی است.“برنامه درسی به مفهوم وسیع کلمه برنامه تفضیلی کلیه فعالیتهـای یـادگیری، یادگیرنـده، انواع وسایل اّموزشی، پیشنهاداتی در مورد راهبردهای یادگیری و شرایط اجرای برنامه را شامل میشود (مشایخ، .(12 :1385 از قدیم کتاب های درسی به عنوان اصلیترین منبع آموزشی محسوب میشده و اساس یادگیری بر محور کتـابهـای درسـی بوده است و با توجه به اهدافی که برای کتابها تدوین میگردند، توجه به محتوا و متون کتابهای درسی و انطبـاق آنهـا بـا اهداف فناوری اطلاعات و ارتباطات امری بسیار ضروری و مهم میباشد (شیخ زاده، .(18 :1389
لذا حتی الامکان بایستی کتاب ها بدون نقص و از نظر علمی معتبر و مطابق با قوانین و اصول علمـی، برنامـه ریـزی و تـالیف کتب درسی کشور تألیف و تدوین گردند. برنامهریزی درسی در کشور ما با توجه به رویکـرد رفتارگراهـا تهیـه و تنظـیم شـده است. که این رویکرد نیز در انتخاب سازمان دهی و تحلیل و تفسیر مسایل و پدیده های اجتماعی در کتاب های علوم اجتماعی دوره ابتدایی مد نظر قرار گرفته، رویکردی که گسترهی وسیعی از مسایل همچون ساختار جامعه و عمل فرد به عنوان کنشگر اجتماعی را در بر میگیرد و در یک بررسی کلی میتوان گفت: که ایـن رویکـرد رفتارگرایانـه در برنامـهی درسهـای علـوم اجتماعی به همراه دیدگاه جامعه شناسی پدیدار شناسی از لحاظ نظری مورد استفاده قرار گرفته است. در این پژوهش بیشتر به تحلیل محتوای توصیفی در شکل منطقی به بررسی انطباق محتوای متـون از منظـر جایگـاه فنـاوری اطلاعـات و ارتباطـات پرداخته می شود. در نحوه تألیف کتابهای درسی باید نهایت دقت صورت گیرد و بررسی کتب درسی امری ضروری بوده و پی بردن به نقاط ضعف و قوت این مهمترین رکن آموزشی دارای اهمیت میباشد (یارمحمدیان، .(149 :1389
در این خصوص مطالعات اجتماعی، حوزه ای از برنامه درسی است که هدف آن، آشنا کردن دانش آموزان با محیط اطرافشـان و نیز توسعه ی ارتباطات انسانی است؛ به گونه ای که دانش آموزان، شهروندان خوبی تربیت شـوند. درس مطالعـات اجتمـاعی بستر مناسبی برای پرورش مهارت های زندگی اجتماعی فراهم میآورد. در این درس، دانش آموزان با حقوق و مسئولیتهـای شهروندی مورد نظر در جامعهی خود آشنا میشوند. درس مطالعات اجتماعی این قابلیت را دارد کـه تصـمیم گیـری فـردی و مشارکت اجتماعی و با هم زیستن را در دانش آموزان تقویت کند. مطالعات اجتماعی در مدرسه به دنبال آن است که به دانش
Information and Communication Technology Ron Oliver
1
2
2
آموزان در خودشناسی، درک و فهم جامعه ی محلی، سرزمین ملی و جامعه ی جهانی، فرآینـد اجتمـاعی شـدن، درک بهتـر از مسائل اجتماعی، اقتصادی و سیاسی، درک گذشته و حال به مثابه مبنایی برای تصمیم گیـری، توانـایی حـل مسـئله، کسـب مهارتها و ایجاد یک نقش مشارکتی فعال در جامعه و پایبندی به ارزشها کمک میکند (خادمی، .(1382
مسلماً از میان سطوح مختلف تحصیلی، دوره ابتدایی از سطوح حساس و مهم تعلیم و تربیت است و در شکل گیری شخصیت اجتماعی دانش آموزان دورهای مهم و قابل توجه است. مدارس ابتدایی با تدارک فرصتها برنامـههـای تعلیمـی و تربیتـی در افزایش دانش،بسط بینش و توسعه مهارت های مطلوب نقش بسزایی دارند، به ویژه در پایه های چهارم و پنجم، باید به دلیـل ملاحظات رشدی، موضوع تربیت مورد توجه بسیار قرار گیرد (قلتاش، .(1388
با این وجود، اگر دوره آموزش ابتدایی جایگاه مناسب و مهمی برای آغاز آموزش و تربیت جهانی اسـت، بـدون شـک برنامـه درسی و محتواهای آموزشی و تربیتی بستر اساسی این آموزش و تربیت است. اما نکتهای که نباید از نظر دور داشت این است که طراحی و تدوین برنامه درسی مفید و مطلوب پیرامون شهروند جهانی نیازمند شناخت و آگاهی کافی از مبانی نظـری ایـن حوزه است. این تحقیق درصد دستیابی به سوالات زیر است:
-1 میزان انطباق متون محتوای کتاب تعلیمات اجتماعی دوره ابتدایی از منظر جایگاه فناوری اطلاعـات و ارتباطـات چگونـه است؟
-2 میزان انطباق پرسش های محتوای کتابهای تعلیمات اجتماعی دوره ابتدایی از منظر جایگاه فناوری اطلاعـات و ارتباطـات چگونه است؟
-3 میزان انطباق تصاویر محتوای کتابهای تعلیمات اجتماعی دوره ابتـدایی از منظـر جایگـاه فنـاوری اطلاعـات و ارتباطـات چگونه است؟
-4 میزان انطباق فعالیت های محتوای کتابهای تعلیمات اجتماعی دوره ابتدایی از منظر جایگاه فناوری اطلاعـات و ارتباطـات چگونه است؟
.2 روش تحقیق
تحقیق حاضر از نوع تحقیقات کیفی بوده و متکی بر تحلیل محتوا1 است. تحلیل محتوا را میتوان فرایند نظام مند شناسایی، طبقه بندی، تبیین و تفسیر استنباط و استخراج پیامها، نمادها، آثار و مفاهیم پیدا و پنهان در متون نوشتاری، رسانهها و سایر مجموعههای مورد بررسی براساس روش های پژوهش کمی و کیفی تعریف کرد. (معروفی و یوسف زاده، 1388، ص .(15
تحلیل محتوا فقط در مواردی بکار برده میشود که تحلیل گر بخواهد فراتر از محتوای ظاهری کلام برود بنابراین در این نوع تحلیل تأکید بر کشف رمز محتوای پنهان پیامهاست و هدف دستیابی به عمق ساختار متون و اسناد مورد بررسی است. (همان منبع ص .(71 تحلیل محتوای کتاب درسی یک شیوه پژوهش دقیق عمیق و پیچیده است که از طریق تجزیه و تحلیل متون به تعیین تعداد مفاهیم و واژههای درون متن میپردازد تا ارتباط بین مفاهیم، معانی، تأکید است و دلالتها را مشخص کند و ورای توصیف و طبقه بندی مقولههای جدید در پیام آشکار از طریق درک موقعیت و شرایط سیاسی، اجتماعی، فرهنگی و اقتصادی نویسنده به تفسیر آثار و پیامدهای پیام در فراگیر بپردازد. (حسن مرادی، 1388، ص .(116 هدف از تحقیق حاضر تحلیل محتوای کتابهای درسی علوم اجتماعی دوره ابتدایی از نظر جایگاه فناوری اطلاعات و ارتباطات است.
1.Content analysis
3
.3 نحوه شناسایی مولفهها، جامعه روشهای و آماری
در تحقیق حاضر منظور از کتب علوم اجتماعی مجموعه فرصتهای یاددهی-یادگیری در کتاب سوم، چهارم، پنجم و ششم ابتدایی میباشد. در این کتب جایگاه فناوری اطلاعات در چهار طبقه متن، تصاویر، پرسشهای دروس و فعالیتهای دروس مورد بررسی و تحلیل محتوا قرار میگیرد. بررسی کتب درسی در مولفه مدنظر در چهار طبقه مذکور انجام میگیرد. متن دروس، تصاویر، پرسشها و فعالیتهای کتب درسی میتواند بازنمای مولفههای آموزشی و پرورشی مختلفی باشد (نوریان، (1388، که در این تحقیق نیز به کار برده شده است.
جامعه آماری این پژوهش کل کتابهای اجتماعی مقطع ابتدایی سال تحصیلی 93-94 است که شامل کتاب تعلیمات اجتماعی سوم دبستان، تعلیمات اجتماعی چهارم دبستان، تعلیمات اجتماعی پنجم دبستان و مطالعات اجتماعی ششم دبستان تالیف سازمان پژوهش و برنامه ریزی آموزشی میباشد. چون از جامعه نمونه گیری صورت نگرفته است، بنابراین همه جامعه مورد سرشماری قرار گرفته و از آمار توصیفی استفاده شده است که شامل فراوانی، درصد، جداول و نمودارهای آماری میباشد
