بخشی از مقاله
چکیده
در مقاله حاضر، هدف کلی تحقیق تحلیل محتواي کتب اجتماعی پایه چهارم و پنجم دوره ابتدایی است که براساس چهارچوب تفکر تلفیقی برگرفته از نظریه مارزنیو و دیگران صورت پذیرفت. روش تحقیق تحقیق توصیفی از نوع تحلیل محتوا است که به شناسایی کمی و نظاممند و عینی پیامهاي آشکار و پنهان مفاهیم مرتبط با الگوي مهارتهاي تفکر میپردازد. ابزار پژوهش، پرسشنامه معکوس برگفته از الگوي تحقیق بود که جامعه و نمونههاي آماري عبارتند از تمامی دروس و فصول محتواي درسی اجتماعی در پایه چهارم و پنجم دوره ابتدایی. روش تجزیه و تحلیل اطلاعات به آمار توصیفی فراوانی و درصد و آزمون وزندهی مؤلفهها، »آنتروپی شانون« است. یافتههاي تحقیق حاکی از آنست که در تمامی دروس اجتماعی میزان کاربرد و وزندهی مولفهها در مهارت تفکر دستیابی به اطلاعات و سپس مهارت تمرکز از سایر مهارتهاي الگوي تحقیق بیشتر بوده است، رعایت اندك سایر مهارتها نشانه آنست که هماهنگی لازم کاربرد مهارتهاي فکري در محتوا وجود ندارد.
مقدمه
محتواي برنامههاي درسی دربرگیرندهي اساسیترین خطمشیهاي اجرایی براي نیل به هدفهاي زتعلیم و تربیت هستند، به همین دلیل باید در تهیه و تدوین آنها نهایت دقت اعمال گردد تا جوابگوي نیازهاي ناشی از تحولات سریع علمی و تکنولوژي و اقتصادي و اجتماعی باشد. کتابهاي درسی به خاطر اهمیت زیادي که در تعیین محتواي آموزشی دارند، مرکز توجهی خاص براي همهي دستاندرکاران تعلیم و تربیت میباشند.
در اثر پیشرفت علم زیستشناسی نظریهي فرينولوژیستها به روشهاي دقیقتر مورد اثبات قرار گرفت و زمینه لازم براي توسعهي ابعاد تفکر فراهم گردید. بر اساس این فرآیند هر یک از کارکردهاي ذهنی انسان به حوزهي مشخصی از مغز به عنوان یکی از اجزاي سستم اعصاب مرکزي مورد تأیید قرار گرفت. بدینترتیب، رویکرد رشد فرآیند شناختی جایگاه خود را در روانشناسی و به تدریج در تعلیم و تربیت و به ویژه دانش برنامهریزي درسی تثبیت نمود.
کتاب درسی مهمترین تجلی برنامه درسی است که از طریق آن تعلیم و تربیت شکل اجرایی میگیرد و برنامهریزي درسی همواره تحتتأثیر رویکردها و دیدگاههاي مختلف علمی قرار داشته است هر یک از این رویکردها، اساس فعالیتهاي مربوط به برنامههاي درسی را تشکیل داده و به نوعی در مراحل، عناصر و ارکان برنامههاي درسی تأثیر داشتهاند. رویکرد رشد فرآیندشناختی یکی از مهمترین دیدگاهها در برنامهریزي درسی است که به رشد و توسعهي فرآیندهاي ذهنی و عقلانی انسان توجه دارد.
به عبارت دیگر بر اساس این رویکرد، برنامه درسی، فرآیندي در جهت رشد و توسعهي قواي ذهنی یا عقلانی انسان است. بر پایهي این رویکرد، مهمترین کارکرد مدارس و مراکز تربیتی آن است که به فراگیران کمک کنند تا چگونه یاد گرفتن را بیاموزند و همچنین، فرصتهاي یادگیري را براي تقویت و توسعهي انواع مهارتها و تواناییهاي ذهنی به ویژه، مهارت در تفکر در آنان به وجود آورند. در دهههاي اخیر رویکردي با عنوان رشد فرآیندشناختی1 یا رشد و توسعهي فرآیندهاي ذهنی و عقلی، برنامهریزي درسی معاصر را تحتتأثیر قرار داده است. ریشهها و سوابق تاریخی این نظریه به یکی از مکتبی مشهور روانشناسی به نام فرينولوژي2 مربوط میشود.
این مکتب روانشناسی در قرن نوزدهم پدیدار شد و تحتتأثیر مطالعات و تحقیقات صاحب نظرانی مانند گال3 و اسپرزهایم4 توسعه یافت. بر اساس این مطالعات، مغز انسان که منشأ استعدادها و تواناییهاي ذهنی در فرد است، بنابراین تعلیم و تربیت و برنامههاي درسی باید زمینههاي لازم براي رشد، پرورش و شکوفایی این ماهیچههاي ذهنی و در واقع استعدادها و مهارتهاي شناختهشدهي ذهنی را در فرد فراهم آورد - سیف، 1386، ص . - 242 ساتن - 2001 - 5 علوم را شامل:
-1 دانش علمی - مجموعهاي از عقاید بر مبناي شواهد
-2 روش علمی - راه و روش کار کردن در علوم -
-3 گرایشهاي علمی - روش فکر کردن در علوم، توجه به نگهداري گیاهان، حیوانات و مردم - میداند. توجه به کار علما و دانشمندان نیز جزو این قلمرو است. نات عقیده دارد که توجه به دانشمندان و کار آنها در برنامه درسی ابتدایی سبب میشود تا کودکان نگرش مثبتتري نسبت به علوم پیدا کنند. اینگونه نگرشها در دوران کودکی شکل میگیرد و بر سبک یادگیري یاددهی و تصور معلم از علوم نیز تأثیرگذار است - نات، 1992، به نقل از مهرمحمدي، . - 1388 فارمري - 2002 - عقیده دارد که نگرش مثبت به علوم موجب دلگرمی بیشتر دانشآموزان به مطالعهي آن و به خصوص انجام کارهاي علمی خودجوش میگردد. تا در آینده سبب تغییراتی در صنعت، تجارب و پزشکی شود و نیز موجب میشود تا آنان:
-1 درك و فهم بهتري از اطلاعات علمی داشته باشند.
-2 اعتماد به نفس لازم براي به چالش کشیدن تصمیمات متحده به وسیلهي صاحبان صنایع و دولتمردان را بر اساس اطلاعات علمی داشته باشند.
-3 تمایل به کار در مشاغل علمی را پیدا کنند.
تعریف مفاهیم اساسی
برنامه درسی:1 عبارت از محتوا و جریان رسمی و غیررسمی که از طریق آن فراگیر معلومات و روش فهمیدن را تحت نظات مدرسه کسب میکند، مهارتها را فرا میگیرد و نگرشها و ارزشگذاري و ارزشها را تغییر میدهد . - دال2، به نقل از ملکی، 1386، ص. - 27
تحلیل محتوا: بر اساس نظر برنارد برلسون، تحلیل محتوا یک شیوه تحقیق براي توصیف عینی، منظر و کمی محتواي آشکار ارتباطات است - سلیمانپور، 1388، ص. - 99
محتوا: عبارت است از حقایق، تبیینها، اصول، تعاریف - دانش - ، مهارتها و فرآیندها و ارزشها که در مجموعهاي مدون تنظیم میگردد - ملکی، 1386، ص. - 67
کتاب درسی: یک نوع مواد آموزشی است که نقش اصلی در تأمین اهداف آموزش و پرورش داشته و تحت پوشش سازمان آموزش و پرورش تدوین میگردد - ملکی، 1386، ص. - 197
کتاب علوم اجتماعی: یکی از کتابهاي درسی رایج در مدارس ابتدایی کشور بوده که محتوا و مفاهیم علوم اجتماعی - نظیر علوم مدنی، قوانین و هنجارها، نهادهاي اجتماعی و نظایر اینها - را پوشش میدهد.
مهارتهاي تفکر تلفیقی: عبارت است از مهارتهاي تفکر اساسی در انسان شامل مهارت درك مسئله و گردآوري اطلاعات و مهارت سازمان دادن مفاهیم به منظور تحلیل و درك و روابط علمی پدیدهها و شناسایی اسناد و آمادگی حل مسئله و اصلاح و بازسازي فرضیهها به منظور استنتاج منطقی مهارتها و تواناییهاي ذهنی انسان تا حد زیادي تحتتأثیر نظریهي دیسیپلین ذهنی3 قرار دارد. این نظریه که در اصل یک تئوري روانشناختی است، ذهن انسان را متشکل از قواي مخصوص براي انجام دادن اموري خاص تلقی میکند و مهمترین این قوا را نیروي تفکر میداند.
آیزنر - 1983 - 4 نارضایتی خود را از عدم تناسب کتابهاي درسی اظهار میدارد و به دنبال این نارضایتی به منظور اصلاح مدارس تقویت ویژگیهایی مانند: تعادل در برنامهي درسی5، استقلال فکري6، بیان مسئله7، پرورش حواس8، علاقه به درس9، تدریس پیشرفته10 و پرورش تفکر انتقادي11 را مورد تأکید قرار میدهد. بیر - 1987 - 12 ابعاد تفکر را به سه مقولهي »اعمال، دانش و نگرش« تقسیم میکند. به اعتقاد او، اعمال یا فعالیتهاي فکري به یک یا چند عمل شناختی وابستهاند که انواعی از دانشها و نگرشهاي خاص را میطلبند.
