بخشی از مقاله
مقدمه
انسان فطرتاً موجودي خداجوست و کنجکاوي از ویژگیهاي شاخص او بـهشـمار مـیآیـد. بـر اسـاس همین فطرت است که انسان در جستوجوي خداوند و معرفت دینی است. معرفت دینی با تفکـر آغـاز میشود و انسان در تلاشی دایم میکوشد شناخت جامعی بهدست آورد و همـواره آن را کامـلتـر کنـد. بنابراین با تکامل معرفت، باورهاي دینی در انسان تثبیت خواهد شد. بر همین اساس، باورهـاي دینـی را میتوان شکل تکاملیافته معرفت دینی دانست که سبب گرایش عمیـق فـرد بـه دیـن مـیشـود (آقـایی میبدي، .(1386 از سویی، آثار و شواهد تاریخی موجود نشان میدهد که بشر در زمـانهـا و مکـانهـاي مختلف، دینی الهی یا غیرالهی داشته است، بهطوريکه به نظر ساموئل کوئینگاساساً در جهان طایفـه یـا جامعهاي بدون نیایش، باورها و آدابورسوم نیست. در لابهلاي اوراق تاریخ، لوحها، کتیبـههـا و بقایـاي آثار تاریخی، بشري بدون مـذهب، نیـایش و پرسـتش نمـیتـوان یافـت (سـواري و همکـاران، .(1380 ازسويدیگر، شکی نیست که یکی از عوامل مـؤثر بـر رفتـار و نگـرش انسـانهـا در جوامـع گونـاگون، دینداري است. دینداري از مفاهیمی است که پژوهشگران علوم اجتماعی به آن بسیار توجـه کـردهانـد. بهعنوان مثال، هدن (1983) معتقد است که دینداري، عامل اساسی اجتمـاعیشـدن و انسـجام فکـري و عملی است (نازكتبار و همکاران، .(1385
تاریخ نشان میدهد که در گذشته، مذهب نقشی مهم در تربیت داشته است؛ بـهطـوريکـه مطالعـه و تدریس کتابهاي مذهبی هدف اصلی تحصیل شمرده میشده است. مؤسسات آموزشی همان مؤسسات مذهبی بودهاند و ارتباط نزدیکی میان مذهب و تربیت برقرار بوده است (مایر، 1374، ص .(431 در دوران قرون وسطا مطالب مذهبی نقشی مهم در محتواي دورههاي آموزشی داشتند. در آن دوران، هدف اصـلی آموزش مطالعه کتابهاي مذهبی و انجام رفتار در جامعه براساس آن بود. تعلیموتربیت کشورهاي اروپایی در آن دوران، به میزان چشمگیري متأثر و زیرنفوذ مذهب قرار داشته است (مشایخیراد، .(1378
بررسی تاریخ آموزشوپرورش ایران نیز نشان میدهد کـه آمـوزش دینـی همـواره جزئـی از برنامـه آموزشوپرورش رسمی بوده است و در کنار آموزش خواندن، نوشتن و حساب کردن، خواندن قـرآن و آموزههاي دینی و اخلاقی سفارش شده است. با رواج آموزشوپرورش به سبک اروپایی نیز ایـن رونـد قطع نشد، حتی در دورة حکومت پهلوي نیز آموزش دینی در برنامه مدارس وجود داشته اسـت. پـس از پیروزي انقلاب اسلامی سرمایه گـذاري بزرگـی در جهـت اجـراي طـرحهـاي تربیـت دینـی در نظـام آموزشوپرورش رسمی کشورمان شکل گرفته است، اما کماکان این موضـوع از دشـواريهـاي اساسـی نظام آموزشوپرورش کشور ماست (آقایی میبدي، .(1386
عوامل مؤثر بر گرایش دانشآموزان دختر دوره متوسطه... ۱۱۱
ازاینرو، با توجه به اینکه درصد چشمگیري از جمعیت دانشآمـوزان در دورة متوسـطه حاضـرند و نیمی از آنان را دختران تشکیل میدهند، توجه به کم و کیف تعلـیموتربیـت دینـی دانـشآمـوزان دختـر ضرورتی اجتنابناپذیر است. امام خمینی دربارة اهمیت تربیت درست دختران و زنان میفرماید:
بانوان محترم، مسئولید همه؛ مسئولیم همه. شما مسئولید که در دامنهاي خودتـان اولاد متقـی بـار بیاورید، تربیت کنید، به جامعه تحویل بدهید... مسئولیت دارید نسبت به فرزندان خـود، مسـئولیت دارید نسبت به کشور خودتان و شما میتوانید بچههایی تربیت کنید که یک کشـور را آبـاد کننـد. شما هم خود حافظ باید باشید و هم نگهبان تربیت کنید. شما میتوانید بچههایی را تربیت کنید کـه حفاظت از انبیاء بکنند؛ حفاظت از آمال انبیاء بکنند. خانههاي شما باید خانـه تربیـت اولاد باشـد. منزل علماست منزل شما، و منزل تربیت علمی، تربیت دینی، تهذیب اخلاق. توجه به سرنوشت اینها برعهدة مادرهاست (مؤسسه فرهنگی قدر ولایت، .(1387
پیشینه تحقیق
مطالعات متعددي وجود دارد که تأثیر مثبت مذهب را در حـوزههـاي مختلـف زنـدگی بشـر، از جملـه قدرت روبهرو شدن با موقعیتهاي پراسترس اجتماعی، سازگارشدن با شرایطی مثل از دسـتدادن فـرد محبوب خود و یا ناپایداري زندگی خانوادگی نشان میدهد. این واقعیت که بهرهمنـدي از سـطح بـالاي تعهد مذهبی میتواند این آثار مثبت را در پی داشته باشد ممکن است به ایـن حـدس و گمـان بیانجامـد که تعهد مذهبی بالا در دانشجویان و دانشآموزان، در وضعیت تحصیلی آنان آثار مثبتـی خواهـد داشـت
(جی نس، 2003، ص .(45
روانشناسان تربیتی و جامعهشناسان بر این باورند که مذهب، خواه بهصورت دیـنداري شخصـی و خواه به پشتوانه حضور در مدارس مذهبی، بهطور واضح در غلبه بـر مشـکلات منحصـر بـه فـردي کـه جوانان و نوجوانان با آنها روبهرویند، به ایشان یـاري مـیرسـاند و همـین امـر منجـر بـه موفقیـتهـاي تحصیلی و اجتماعی آنان میشود (همان).
براتی 1375)، ص (108 دربارة بررسی عوامل مؤثر بر تربیت دینی فرزندان چند عامل را دریافت: الف) والدین مهمترین و اصلیترین عامل تربیت دینی فرزندان شمرده شوند؛ ب) معلمان و عوامل مدرسه نیز پس از والدین مهمترین عامل تربیت دینی محسوب میگردند؛ ج) رسانهها و دوستان نیز میتوانند نقشی مهم در باورهاي دینی داشته باشند.
تحقیق امراللهی 1379)، ص (108 دربارة نقـش والـدین در تربیـت مـذهبی فرزنـدان نشـان داد کـه والدین بهسبب ارتباط مستقیم با فرزندان، اصلیترین نقش را در تربیت دینی فرزنـدان بـر عهـده دارنـد؛
۲۱۱ سال پنجم، شماره اول، پیاپی نهم ، بهار و تابستان ۲۹۳۱
ازاینرو، وقتی که والدین با مهربانی و محبت با فرزندان رفتار مـیکننـد فرزنـدان بـه والـدین وابسـتگی مییابند و با الگوبرداري فرزندان از والدین میتوان تربیت مذهبی را بهتر انجام داد.
تحقیق سعیدي 1380)، ص (108 در زمینه نقش مدرسه در تربیت مذهبی دانشآموزان نشان داد: الف) معلمان با رفتار خود بهترین الگو بخصوص براي دانشآمـوزان دورة ابتـداییانـد و مهـمتـرین نقش را در تربیت مذهبی دانشآموزان بر عهده دارند؛ ب) مدیران پس از معلمان میتوانند نقشی مهم در تربیت مذهبی دانشآموزان بر عهده داشته باشند؛
ج) معلمان پرورشی نیـز بـا برگـزاري مراسـم مـذهبی مـیتواننـد نقشـی مهـم در تربیـت مـذهبی دانشآموزان مدرسه داشته باشند.
نتایج پژوهش آقایی میبدي (1386) دربارة عوامل مؤثر در رشد و تثبیـت باورهـاي دینـی دانـشآمـوزان سال سوم دورة متوسطه شهرستان اردکان نشان میدهد:
الف) والدین عمدهترین نقش را در ایجاد و تقویت باورهـا و اعتقـادات مـذهبی فرزنـدان بـر عهـده داشته، با رفتارهاي مناسب خود میتوانند الگوهاي مذهبی مناسبی براي فرزندان باشند؛ ب) معلمان و مدیران و مربیان پرورشی نقشی مهم در رشد و تقویت باورهـاي دینـی دانـشآمـوزان
داشته، میتوانند با رفتارهاي مناسب خود و همچنین اتخاذ برنامههاي دینی جذاب در مدارس نقـش خود را بهخوبی ایفا کنند؛ ج) آشنایان و دوستان میتوانند در تقویت و رشد باورهاي دینی نقشی مهـم داشـته باشـند. آشـنایان
بهسبب رفتار مناسب و الگودهی و دوستان نیز در قالب گروه میتوانند باورهـاي دینـی را تقویـت و رشد دهند؛ د) رسانهها با برنامههاي خود میتوانند نقشی مهم در ترویج فرهنگ اسـلامی و همچنـین تقویـت و
رشد باورهاي دینی نوجوانان و جوانان ایفا کنند؛ ه ) یافتهها دربارة جنسیت نشان داد از میـان چهـار عامـل خـانواده، مدرسـه، آشـنایان و دوسـتان و
رسانهها، فقط در عامل مدرسه میان نظریههاي دانشآموزان دختـر و پسـر تفـاوت معنـاداري بـود و دانشآموزان پسر اعتقاد بیشتري به تأثیر مدرسه در تثبیت باورهاي دینی خود داشتهاند.
تحقیق باقري رنانی و لائی (1388) دربارة نقش آموزههاي تلویزیـون در ایجـاد و تقویـت گـرایشهـاي دینی دانشجویان در قالب پنج مؤلفه رعایت ارزشهاي اخلاقی، رعایـت اصـول دینـی، رعایـت احکـام دینی، مقابله با جهل و خرافات، مقابله با تعصبات مذهبی نشان داد کـه نقـش آمـوزههـاي تلویزیـون در
عوامل مؤثر بر گرایش دانشآموزان دختر دوره متوسطه... ۳۱۱
رعایت ارزشهاي اخلاقی با میانگین 2/16، رعایت احکام دینـی بـا میـانگین 1/91، تقابـل بـا تعصـبات مذهبی با میانگین 1/80 و تقابل با جهل و خرافات با میانگین 1/38 با اطمینان 95 درصد کمتـر از سـطح متوسط بود و دربارة رعایت اصول دینی با میانگین 2/66 بیشتر از سطح متوسـط بـوده اسـت. همچنـین دربارة نقش آموزههـاي تلویزیـون در تقویـت گـرایشهـاي دینـی، متغیرهـاي تأهـل، جنسـیت، میـزان تحصیلات، میزان تحصیلات پدر و مادر تأثیري نداشتند. نتایج نشان داد که ایـن آمـوزههـا فقـط دربـارة رعایت اصول دینی در دانشجویان مؤثر بوده است و دربارة مؤلفههاي تقابل با تعصبات مـذهبی، رعایـت ارزشهاي اخلاقی، رعایت احکام دینی و تقابل با جهل و خرافات مؤثر نبوده است.
مارکیدز (Markids) نشان داد که یکی از عوامل مؤثر بر خشنودي زندگی در افراد بزرگسال، حضـور در کلیسا و پرداختن به عبادت است. پولوما((Poloma و پنولتون((Penotton در مطالعه خـود نشـان دادنـد که بهترین عامل تأمینکنندة سلامت روانی افراد، پرداختن به عبادت است (بهنقلاز سـواري و همکـاران، .(1380 کوهرنیک((Kouhernic در پژوهش »مناجات، واقعیت دیده و ناشنیده« اظهار میدارد که مناجـات نوعی روش ایدئال براي تداوم زندگی شمرده مـیشـود و گفـتوگـو بـا خداونـد درنهایـت بـه لـذت، رضایت، پذیرش و تجلی نفس منجر خواهد شد.
لوین و تایلور در پژوهش خود با عنوان »تفاوتهاي سنی در الگوها و همبستگی آن با فراوانی عبادت و نیایش بر روي 1481 زن و مرد سنین مختلف« دریافتندهکعبادت و نیایش غالباً در همه گروههاي سنی صورت میگیرد، اما در مردان بزرگسال آمریکایی که آفریقـاییتبارنـد در مقایسـه بـا مـردان آمریکـایی سفیدپوست بیشتر دیده میشود. همچنین تحلیل آماري میان عبادت و نیایش با رفتـار احسـان، اعتقـاد و تجارب مذهبی گروههاي سنی ارتباط معناداري را نشان میدهد (بهنقلاز بشلیده و همکاران، .(1382
مونی(2010) (Mooney، ص (197 در پژوهش »مذهب، نمرات دانشگاهی و رضایت در دانشـجویان دانشگاههاي الیت«، با بررسی 3924 دانشجو در 28 دانشگاه آمریکا دریافت که دیـنداري سـبب افـزایش ساعات مطالعه دانشجویان و کاهش شرکت در مهمانیهاي شبانه میشـود. پـارك 2001)، ص (361 در پژوهشی نشان داد که دینداري جوانان رابطه مثبـت و معنـاداري بـا موفقیـت تحصـیلی دارد. پـژوهش استوارد و جو 1998)، ص (3 دربارة 121 دانشجو نشان داد که روحیه مذهبی بهصورت چشـمگیري بـا سلامت روان و سازگاري رابطه دارد؛ افـرادي کـه خـود را بـیش از همـه مـذهبی مـیداننـد از دیگـران سازگارترند و بالاترین عملکرد تحصیلی را دارنـد. کویوبـک دریافـت کـه در دانـشآمـوزان دبیرسـتانی مسیحی همبستگی مثبتی میان درجه تعهدات مذهبی و دستاورد تحصـیلی هسـت (بـهنقـلاز جـینـس،
۴۱۱ سال پنجم، شماره اول، پیاپی نهم ، بهار و تابستان ۲۹۳۱
2003، ص .(45 لاین 2005)، ص (3 در پژوهش »ارتباط میان دینداري فردي و عملکـرد تحصـیلی در دانشجویان« دریافت که میان دینداري فردي، براي نمونه دعا خوانـدن، بـا عملکـرد تحصـیلی رابطـهاي قوي وجود دارد؛ و سرانجام کلر در پژوهشی دریافت دانشآموزان روستایی کـه در فعالیـتهـاي کلیسـا مشارکت میکردند نمرات بهتري در مدرسه داشتند. این مطالعه نشـان داد کـه شـرکت در فعالیـتهـاي کلیسا، نهتنها منجر به بهبود پیشرفت تحصیلی میشود، بلکه سبب ارتقاي صـلاحیت اجتمـاعی و ادراك خود میشود (بهنقلاز شوبمهل، کوبلوتی، وانورنیوم، 2009، ص .(500
روششناسی تحقیق
هدف کلی این پژوهش، بررسی عوامل مؤثر بر گـرایش دانـشآمـوزان دختـر دورة متوسـطه شهرسـتان صدوق براي انجام فرایض دینی در سال تحصیلی 89 ـ 1388 اسـت. بـراي دسـتیابی بـه هـدف کلـی، فرضیهها و پرسشهاي پژوهش تدوین گردید:
1. عامل خانواده در گرایش دانشآموزان دختر به انجام فرایض دینی نقش دارد؛
2. عامل مدرسه در گرایش دانشآموزان دختر به انجام فرایض دینی نقش دارد؛
3. عامل آشنایان و دوستان در گرایش دانشآموزان دختر به انجام فرایض دینی نقش دارد؛
4. عامل رسانهها در گرایش دانشآموزان دختر به انجام فرایض دینی نقش دارد؛.
5. تاچهمیزان دانشآموزان دختر به انجام فرایض دینی (رفتار دینی) پایبند هستند؟
6. هریک از عوامل خانواده، مدرسه، دوستان و آشنایان و رسانهها تا چهمیزان میتواننـد رفتـار دینـی را پیشبینی کنند؟
7. چگونه میتوان با رعایت ملاحظات محتوایی و روانسنجی، تعداد سؤالات پرسشنامه را کاهش داد؟ جامعه آماري این پژوهش شامل همه دانشآموزان دختر دورة متوسطه شهرستان صدوق بود 467) نفـر) که از ایـن شـمار 200 نفـر بـه روش نمونـهگیـري طبقـهاي متناسـب انتخـاب شـدند. ابـزار پـژوهش، پرسشنامهاي محققساخته با صد سؤال است. براي تجزیه و تحلیل سؤالات و فرضیههاي یک تـا پـنج از آزمون «T» براي یکنمونه و براي سؤال شش از »رگرسیون چندگانه« استفاده شد. بـراي محاسـبه پایـایی پرسشنامه از »روش آلفاي کرونبـاخ« اسـتفاده شـد کـه مقـدار آلفـا 0/859 اسـت. ازآنجاکـه بـراي تهیـه سؤالهاي پرسشنامه از آراي کارشناسان (استادان دانشگاهی و حـوزوي) بـهصـورت حضـوري اسـتفاده شده است؛ محققان پس از تدوین گویهها (سؤالات) دربـارة مـرتبط بـودن آن بـا حـوزههـاي دینـی بـه نظرخواهی از کارشناسان پرداختند. درضمن آثار مکتـوب و منـابع متعـدد دینـی هجـده اسـتاد حـوزه و
عوامل مؤثر بر گرایش دانشآموزان دختر دوره متوسطه... ۵۱۱
دانشگاه که در پیوست نیز آمده است (جـدول (20، مطالعـه شـده و بـر اسـاس آن سـؤالات پرسشـنامه تدوین شده است؛ ازاینرو پرسشنامه محققساخته روایی محتوایی است.
براي گردآوري دادهها از پرسشنامه صد سؤالی با طیف »لیکرت« استفاده شد که در مقابل هـر سـؤال پنج گزینه همیشه، اغلب، گاهی اوقات، بهندرت و هرگز قرار گرفتـه کـه بـهترتیـب بـه گزینـههـا ارزش عددي صفر تا چهار تعلق گرفت.
گفتنی است که نمرهگذاري سؤالات 34، 40، 56، 64، 65، 77، 78 و 97 فراینـدي معکـوس دارنـد. بـراي کاربرديتر کردن یافتههاي توصیفی، ملاك ارزیابی وضعیت براي گویهها تعریف شـده اسـت، بـدینصـورت که میانگین کمتر از دو نشاندهندة وضعیت نامطلوب، میانگین 2 تا 2/99 نشاندهندة وضـعیت نسـبتاً مطلـوب
و میانگین سه تا چهار نشاندهندة وضعیت مطلوب است. بهاینترتیب، با قرار دادن گزینه ملاك ارزیـابی در جداول شمارههاي یک تا پنج وضعیت هر سؤال با توجه به ملاك ارزیابی مشخص شده است.
ازآنجاییکه پژوهش حاضر در پی بررسی میزان گرایش دانشآموزان به انجام فرایض دینـی و نقـش چهار عامل خانواده، مدرسه، دوستان و آشنایان و رسانهها بر متغیر وابسته گرایش به انجام فرایض دینـی
و رفتار دینی است، به طراحی سؤالاتی زمینه اصول دین، فروع دین، واجبات و مستحبات در چارچوب چهار عامل مزبور پرداخته است. بنابراین در جداول آتی، ستونی به نام حوزة دینی وجود دارد کـه در آن مشخص شد که هر سؤال مختص به کدام حوزة دینی است.
یافتههای توصیفی تحقیق
همانطور که در جدول (1) مشخص است، از هجده سؤال مربوط به عامـل خـانواده، در هشـت سـؤال وضعیت مطلوب، در پنج سؤالنسبتاً مطلوب و در پنج سؤال نامطلوب است. نتایج پذیرفتنی اسـت، امـا براي بهبود سؤالهاي نامطلوب باید تدابیري اندیشید. بهـرهگیـري از اجبـار از طـرف والـدین و مدرسـه براي رعایت حجاب، کمتوجهی به نمازجمعه در خانواده، کمتوجهی به محاسبه اعمال و کمتـوجهی بـه اصل معاد در گفتوگوهاي خانوادگی، موارد ضعف خانوادهها در تربیت دینیاند.
همانطور که در جدول (2) مشخص است از چهارده سؤال عامـل مدرسـه، در دو سـؤال وضـعیت مطلوب، در شش سؤالنسبتاً مطلوب و در شش سؤال نامطلوب است. بهطور مشـخص براسـاس نظـر دانشآموزان، معلمان و عوامل مدرسه به مسئله شرکت در نماز جماعت مدرسه اهمیتی نمیدهند؛ نهتنهـا خود در نماز جماعت شرکت نمیکنند، بلکه گاهی برنامههاي آنان سبب شرکت نکردن دانشآمـوزان در نماز جماعت نیز میشود (سؤالات 39، 40 و .(41
ازسویی، رفتار آنان باعث میشود که دانشآموزان بهجاي راسـتگـویی مسـیر دروغگـویی را پـیش
۶۱۱ سال پنجم، شماره اول، پیاپی نهم ، بهار و تابستان ۲۹۳۱
گیرند (سؤال .(79 مواردي از ایـن دسـت نشـاندهنـدة آن اسـت کـه وضـعیت عامـل مدرسـه چنـدان رضایتبخش نیست و نتوانسته آنگونه که باید الگوي عملی خوبی براي دختران جوان ما باشد.
همانطور که در جدول (3) مشخص است از نوزده سؤال مربوط بـه عامـل آشـنایان و دوسـتان، در هفت سؤال وضعیت مطلوب، در هفت سؤالنسبتاً مطلوب و در پنج سؤال نامطلوب است. گرچه نتـایج پذیرفتنی است، متأسفانه مواردي مانند بدگویی و غیبت دیگران در جمـعهـاي خودمـانی یکـی از نقـاط ضعف بسیار شایع است که باید راههاي درمانی براي آن اندیشیده شود.
همانطور که در جدول (4) مشخص است از 22 سؤال مربـوط بـه عامـل رسـانه، در شـش سـؤال وضعیت مطلوبدر، سیزده سؤال نسبتاً مطلوب و در سه سؤال نامطلوب است. بهطور کلی، نقش رسانهها نسبتاً مطلوب ارزیابی میشود؛ یعنی رسانهها توانستهاند نقش خود را درحد متوسط سودمند و مؤثر ایفـا کنند. رسانههاي ملی بخصوص بر نقش خود در تربیت دینی و تقویت ارزشها واقفاند. رسانهها علاوه بر اینکه ابزاري براي سرگرمی و تفریح مردماند، ابزاري براي آموزشوپرورش، فکـر و اندیشـه، تحـول و
تکامل جامعه بوده و از این حیث نقشی مهم در تعلیموتربیت مردم بخصوص نسل جوان دارند. همانطور که در جدول (5) مشخص است از 27 سؤال مربـوط بـه رفتـار دینـی، در هجـده سـؤال
وضعیت مطلوب، در هشت سؤالنسبتاً مطلوب و در یک سؤال نامطلوب میباشد (متغیر وابسته). بهطورکلی، میتوان وضعیت انجام دادن رفتار دینی و اخلاقی دانشآموزان را مطلوب ارزیـابی کـرد؛
