دانلود مقاله مجتمع تاریخی نیاوران

بخشی از مقاله

مجتمع تاریخی نیاوران

مجموعه فرهنگي
تاريخي نياوران در باغ بزرگي به مساحت حدود 11 هکتار در شمال تهران قرار دارد که از زيبايي و جذابيت طبيعي و تاريخي فراواني برخوردار مي باشد. بناهاي اين مجموعه متعلق به دوره هاي قاجار و پهلوي مي باشد.

ابتدا شاهان قاجار اين مکان خوش آب و هوا را جهت اقامت ييلاقي خويش برگزيدند. فتحعلي شاه قاجار براي تفريحات تابستاني خود دستور مي دهد تا در منطقه اي خوش آب و هوا خارج از شهر تهران که وسعتي بسيار کمتر از امروز داشت باغي مصفا بسازند. درکنار روستايي که «گُرده وي» يا «گُرده به» خوانده مي شد و در نياوران امروز قرار داشت به جاي نيزاري که در همسايگي روستا واقع بود باغ را ساختند. باغ ييلاقي فتحعليشاه که در جاي نيزار ايجاد شد را «ني آوران» ناميدند که بعدا به نام «نياوران» مشهور شد. محمد شاه نيز در همين باغ بناي کوچک و ساده اي بنا کرد و به دنبال او ناصرالدين شاه« کاخ صاحبقرانيه» را در اين باغ ساخت. آخرين بنايي که در دوران قاجار در اين باغ ساخته شد مشهور به کوشک احمدشاهي است

کاخ صاحبقرانیه کاخ محل زندگی ناصرالدین شاه بود. در حال حاضر این کاخ در ضلع جنوبی مجموعهٔ کاخ‌های نیاوران به عنوان موزه در معرض بازدیدکنندگان قرار دارد.
این کاخ میان باغی وسیع در یکی از کاخ‌های مجموعه نیاوران در شمال شرقی تهران ساختمانی قرار دارد که قدیمی ترین کاخ این مجموعه‌است و تاریخ ساخت آن به عهد فتحعلیشاه مربوط می‌شود. علاوه بر حوض خانه و کرسی خانه بی‌مانند صاحبقرانیه، از تالارهای مهم آن می‌توان جهان نما و آیینه را نیز نام برد که با تابلوهای نقاشی گرانبها و اشیاء بسیار نفیس تزیین شده‌اند این کاخ اکنون تنها برای بازدید میهمانان رسمی باز است. سریالهای تلویزیونی میرزا کوچک خان و امیر کبیر و فیلمهای سینمایی شازده احتجاب، سلطان صاحب قران، دلشدگان و کمال الملک در این کاخ فیلم برداری شده‌اند.

در زمان حکومت پهلوي دوم، برخي از بناهاي کوچک اين باغ تخريب شد و کاخ نياوران با سبکي مدرن جهت سکونت وي و خانواده اش ساخته شد.
اکنون محوطه کاخ شامل کاخ نياوران، کاخ صاحبقرانيه، کوشک احمدشاهي و گلخانه ها و مدرسه اختصاصي پهلوي مي باشد.
در سال 1357 اين کاخ توسط نيروهاي انقلابي تسخير شد و در سال 1360 به وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامي تحويل داده شد. در سال 1365 کاخ موزه نياوران براي اولين بار گشايش يافت. در سال 1368 مرکز آموزش عالي ميراث فرهنگي در محل مدرسه اختصاصي راه اندازي شد و يکسال بعد فضاهاي جانبي آن به خوابگاه پسران اختصاص يافت. در سالهاي بعد موزه جهان نما (1376)، کاخ صاحبقرانيه (1377) و کوشک احمدشاهي (1379) نيز در معرض بازديد عموم قرار گرفت.

در گوشة شمال شرقي باغ نياوران، بناي کاخ نياوران با مساحتي در حدود 9000 مترمربع در دو طبقه و يک نيم طبقه احداث شده است.
عمليات احداث اين بنا در سال 1337 ﻫ . ش، با طرحي ايراني آغاز گرديد و با وقفه اي که در ساخت آن پيش آمد در سال 1346 به اتمام رسيد و در سال 1347 مورد بهره برداري قرار گرفت.
ساختمان اين بنا ابتدا به عنوان محلي براي پذيرايي ميهمانان خارجي در نظر گرفته شده بود اما در هنگام ساخت به محل سکونت محمدرضا پهلوي و خانواده اش اختصاص يافت. طرح اين بنا از محسن فروغي است که توسط شرکت فرمانفرمائيان به مرحله اجرا درآمده است

طرح چهار ضلعي کاخ و فضاسازي معماري داخلي آن الهام گرفته از معماري ايراني با بهره گيري از فناوري مدرن است. تزئينات آن نيز تلفيقي از هنر پيش از اسلام و پس از اسلام است که گچبري توسط استاد عبداللهي، آينه کاري توسط استاد علي اصغر و کاشي کاري نماي خارجي توسط استاد ابراهيم کاظم پور و ايليا انجام شده است. کف بنا از جنس سنگ سياه و سقف آن از جنس آلومينيوم است که از وسط باز مي شود. دکوراسيون و مبلمان داخلي کاخ توسط يک گروه فرانسوي طراحي و اجرا شده است.
طبقه همکف اين بنا شامل سرسراي بزرگي است که کليه اتاق ها در اطراف آن شکل

گرفته اند که از آن جمله مي توان به سينماي اختصاصي، اتاق غذاخوري، سالن پذيرايي، اتاق انتظار و راهروهاي فرعي و همچنين تالار آبي اشاره کرد
در نيم طبقة اين بنا اتاق کار، اتاق کنفرانس و دفتر منشي فرح ديبا ، اتاق خواب ليلا و اتاق نديمه او قرار دارد.
اتاقي نيز در مسير راه پله ها قرار دارد که لباس هاي رسمي و نظامي و مدالها و نشان هاي محمدرضا پهلوي در آن نگهداري مي شوند.
در طبقه سوم اتاق خواب واستراحتگاه نيمروزي پهلوي دوم و همچنين اتاق هاي فرزندان وی و نديمه هايشان قرار دارد.در نيم طبقة اين بنا اتاق کار، اتاق کنفرانس و دفتر منشي فرح ديبا ، اتاق خواب ليلا و اتاق نديمه او قرار دارد.

اتاقي نيز در مسير راه پله ها قرار دارد که لباس هاي رسمي و نظامي و مدالها و نشان هاي محمدرضا پهلوي در آن نگهداري مي شوند.
در طبقه سوم اتاق خواب واستراحتگاه نيمروزي پهلوي دوم و همچنين اتاق هاي فرزندان وی و نديمه هايشان قرار دارد. اين فضاها با نقاشي ها و فرش هايي گرانبها و هداياي متعددي از کشورهاي مختلف پوشيده شده اند

اين عمارت، اواخر دورة قاجار جهت خوابگاه ييلاقي احمدشاه در ميان باغ نياوران با مساحتي بالغ بر 800 متر در دو طبقه با سقف شيرواني بنا گرديد. از ويژگي هاي عمدة اين بنا تزئينات و نماي آجري به کار رفته در سرتاسر نماي بيروني آن است. آجرها از نوع منقوش قالبي با طرح هاي متنوع به رنگ نخودي است.
ورودي بنا در ضلع جنوبي قرار دارد که به وسيله چندين پله از کنار حوض بيضي شکل پوشيده از کاشي، به کوشک منتهي مي شود.
عمارت احمدشاهي در دورة پهلوي دوم مرمت و الحاقات جديدي در آن صورت گرفت و مبلمان داخلي آن به طور کامل عوض شد تا به عنوان محل کار و سکونت رضا پهلوي مورد استفاده قرار گيرد.

طبقه همکف اين عمارت شامل يک هال با حوضي از جنس مرمر در وسط مي باشد و 6 اتاق و 2 راهرو در اطراف آن قرار دارند. اشياء تزئيني از جنس نقره، برنز، عاج، چوب، هدايايي از کشورهاي مختلف مثل هند، تابلوهاي نقاشي و گوبلن و نشانها و مدالها در اين فضا به نمايش در آمده است همچنين ويتريني شامل اشياء و سنگهاي معدني تزئيني، سنگي از کره ماه و چندين فسيل گياهي و حيواني در معرض ديد قرار دارند.
طبقه دوم عمارت از يک سالن مرکزي و ايوان سرتاسري چهارطرفه تشکيل شده است. در چهار طرف سالن مرکزي که به عنوان اتاق موسيقي استفاده مي شد، قفسه چوبي ويترين دار نصب شده است. دور تا دور ايوان را 6 ستون با مقطع مربع قطور با نماي آجري بدنه و 26 ستون مدور با نماي گچي فرا گرفته است. نقش شير و خورشيد گچبري شده بر پيشاني ديوارة ضلع شمالي ايوان به چشم مي خورد.

مشخصه های معماری کوشک احمدشاهی
باغ نیاوران با چشم اندازی از درختان سر سبز وبلند وصدای پرندگان وچشمه های جاری در گوشه وکنار این باغ وهم چنین بنای زیبای کوشک احمد شاهی را احاطه کرده و پرجاذبه و آراستگی آن افزوده وحالتی شاعرانه بدان بخشیده. این کوشک ازلحاظ فرم معماری و تزئئینات خاص آن متاسفانه فاقد تاریخچه ای در زمینه ساخت و ساز و دوران بهره برداری است احتمالا تنها به خاطر نام احمدشاهی که روی آن باقی مانده تاریخ ساخت آن را به دوران حکومت کوتاه مدت این شاه مرتبط می سازد.

بر اساس نقل و قول هایی که صحت و سقم آن به اثبات نرسیده کاخ مذکور را احمد شاه برای همسر گرجی خود بنا نمود .این بنا در فضای شمالی عمارت صاحبقرانیه بامساحتی بالغ بر 800متر مربع در دو طبقه با پوششی از سقف شیبدار از ورق های شیروانی است که ترکیبی از معماری نئوکلاسیک اروپایی وتاثیر کمرنگ از معماری ایرانی دوران قاجار را تداعی می نماید. نمای بیرونی کاخ پوشیده از سطوح و قاب بندی های تزئینی آجری(سبک آجر مهری) به صورت پلاک هایی مستطیل شکل با ابعاد مختلف میباشد که در میان سایر بناهای قاجاری منحصر بفرد می باشد .پلان کاخ مستطیلی با دوگوشواره بیرون زده از آن در جناح جنوبی است .بنای این کاخ در دوطبقه ساخته شده است. پلان داخلی آن در همکف در دوران پهلوی دستخوش تحولاتی گردیده ودر قسمت ورودی کاخ حد فاصل دو گوشواره با دوستون حریم ورودی اصلی را شکل میدهد.

این ایوان به عنوان پیش فضاهای مستطیل شکل در کانون بنا و جمعا6 اتاق در پیرامون آن که دو به دو مرتبط می باشند منتهی می گردد. در قسمت ورودی هال دارای حوض نمای مرمر و چهار مجسمه فلزی پرنده درنا آنها مزین کرده .این قسمت بنا دارای سقف گچبری بسیار زیبا که از دوران قاجار باقیمانده و چندین بار مرمت شده قرار دارد.

ضلع شمال شرقی حال فضای ورودی شمالی- پاگرد و راه پله ای که به طبقه فوقانی هدایت می گردد اختصاص دارد به ورودی سوم کاخ در ضلع شرقی آن قرار دارد که سرویسی در کنار خود داشته طبقه فوقانی عمارت عمدتا شامل سالنی بزرگ با بازشوهایی به سمت 4جانب باغ میگرددکه در دوران پهلوی در بدنه غربی آن سرویس بهداشتی تعبیه شده است. نمای ساختمان در طبقه همکف به جز ایوان ورودی آن که لایه ای از اندودی گچین بر پیکر خود دارد .نمای طبقه اول با عقب نشینی کامل نسبت به طبقه همکف ایوانی بزرگ در چهار بدنه عمارت ایجاد مینماید که پوشیده از اندود گچ باقابسازی های عمودی ظریفی از سقف تا کف و نقوشی برجسته ورنگی زرین میباشد .اگر در طبقه همکف عقب نشستگی محدود ایوان جنوبی تنها به 2ستون در این فضا امکان حضور میدهد درطبقه فوقانی کاهش حجم بنا ایجاد ایوانی سراسری در تمام جوانب منجر به حضور تعداد چشمگیر24ستون ظریف پوشیده از گچ و 4پایه قطور می گردد.

بنا دارای بازشوهایی ساده و به اشکال مستطیل بوده فاقد نعل درگاه های قوسی شکل همچون سایر بناهای معاصر خویش میباشد درمقابل تزئینات ویژه ای به صورت سنتور های مثلثی در بخش فوقانی قاعده بازشوهاوجود دارند که تماما با آجرهای متنوع پلاک وبه صورت استادانه ای در ترکیب باسایر عناصرنما اجرا گردیده اند. کاخ احمد شاهی 60سال پس از ساخت کاخ صاحبقرانیه به فاصله 140 متری آن احداث گردید.
اشاراتی وجود داردکه احمد شاه قاجار،بنایی برای یکی از زنان محبوب خود که تبار گرجی داشته است درشمال صاحبقرانیه ،میسازد و براساس بررسی های صورت گرفته ،صحت وسقم آن مشخص نمی باشد.

در دهه نخست دوران پهلوی اول،به دستور رضا شاه ،کاخ صاحبقرانیه تعمیرات اساسی شدکه به نظر میرسد ساختمان کوشک نیز از این فرایند بی بهره نماند و تغییراتی در فضای داخلی آن رخ داد. دراواخر دهه بیست که کاخ صاحبقرانیه برای برگزاری مراسم ازدواج محمدرضا –ولیعهد پهلوی اول –وفوزیه آماده شد،کوشک جهت استقرار کوتاه مدت آنان در نظر گرفته شد.پس از این تاریخ،ساختمان کوشک به تناوب گاه متروک وزمانی نیز محل اقامت پرسنل نظامی رده بالای مستقر در مجموعه بوده است.در اوایل سالهای دهه چهل،محمد رضا پهلوی تصمیم به ساخت کاخ نیاوران جهت اقامت خود وخانواده اش گرفت و بنابر برخی گزارشهای شفاهی کوشک نیز بعنوان دفتر اداری وی آماده شد.در پی ساخت کاخ اصلی ساختمان کوشک نیز بازسازی اساسی شد.از میانه دهه چهل تا سالهای آغازین دهه پنجاه وپس از آن ،تا زمان وقوع انقلاب اسلامی ،این ساختمان به عنوان محل اقامت رضا پهلوی ومحل برگزاری مهمانی های خانوادگی استفاده شد .در این زمان بود که دکوراسیون داخلی بنا توسط طراحان فرانسوی کاخ صاحبقرانیه تغییر نمود

موزه جهان نما و کتابخانه
در سال 1355 شمسي، فضايي در ضلع غربي کاخ صاحبقرانيه جهت نگهداري آثار و اشياء هنري اهدايي به فرح ديبا و يا خريداري شده توسط وي با چهار سالن در طبقه همکف و يک سالن در زيرزمين در نظر گرفته شد. بر سقف تالار مياني اين موزه، نقاشي روي چوب با نقوش گل و مرغ شيراز به چشم مي خورد. اين موزه در بهمن ماه سال 1376 گشايش یافت .