بخشی از مقاله
چکیده:
مناطق کویری بهدلیل وضعیت خاص اقلیم، جزء منطقههای خشک و کم آب بهشمار میرود. همیشه تهیه، حفظ و توزیع آب از مسائل مهم و دغدغههای اصلی ساکنان این مناطق بوده است. لذا مردم برای رفع نیاز مبرم به آب آشامیدنی و مصرفی خود به دنبال تدابیر و روشهایی برای حل کمبود آب بودهاند. لذا در این مورد اقدامات مختلفی انجام میدادند از جمله اقدام به حفر قنات در بسترهای شیبدار زمین مینمودند تا به سفرههای آب زیرزمینی دست پیدا کنند و بتوانند آب حاصل از قناتها را به محلهای معینی که موسوم به آب انبار است هدایت کنند. همچنین در بخشهایی از سال که آب قنات دارای بازده نیست و میزان آب آن اندک است اقدام به ذخیره نمودن آب موجود و آب حاصل از بارندگی در محل آب انبارها مینمودند. در واقع آب انبارها یکی از عناصر معماری است که بیشتر مربوط به فرهنگ و معماری بومی مناطق کویری میشود. در آب انبارها در گذشته به جهت این که آب مورد نیاز خود را به راحتی و به صورت گوارا و بهداشتی به مصـرف برسانند تمهیداتی را در آنهـا بهکار میبستند. در نگاه اول چنین به نظر میرسد که طرح و نقشه آب انبارهابا توجه به بعضی از محدودیتها از جمله ساخت اجزای اصلی مربوط به این گونه بناها دارای تنوع نیست در حالی که با بررسی نقشه کلی عناصر مربوط به نمونههای مختلف آب انبـارها مانند پلکان، پاشیـر و مخـزن، بهخوبی میتوان تنوع در نقشه و موارد یاد شده را در آب انبارها مشاهده نمود. هدف از این پژوهش بررسی معماری کلی آب انبارهای شهر یزد و رسیدن به یک کلیت در مورد ویژگیهای آب انبارهای در شهر یزد است.
واژههای کلیدی: معماری، آب انبار، یزد
-1 عضو هیأت علمی و مرکز مطالعات باستانشناسی دانشگاه زابل -2 دانشجوی کارشناسی ارشد معماری دانشگاه آزاد اسلامی واحد یزد
1
اولیه همایش ملی آب، انسان، زمیه
اصفهان ، شهریىر 3131
-1 مقدمه
فرآیند استحصال و جمعآوری آب پدیده جدید و نوینی نیست چرا که ما فرهنگ سنتی غنی و پرباری را در این زمینه از تجربیات پیشینیان خود به یادگار داریم. استحصال آب هم بهطور طبیعی و هم با دخالت انسان در طبیعت و بهصورت مصنوعی امکانپذیر استمعمولاً. پس از وقوع بارشهای تنـد و طوفان، جریان آب مازاد روی سطح زمین بهطرف گودالها و اراضی پست حرکت میکند و در آنجا جمعآوری و در نتیجه زمینها آماده کشاورزی میشوند که این، روش طبیعی استحصال آب است. جمعآوری آب باران به روش مصنوعی عبارت است از کمک به افزایش رواناب از سطح آبگیر و سـپس جمعآوری و یا هدایت آب به سمت یک منطقهای معین بهمنظور استفاده از آن. آب استحصال شده علاوه بر مصارف زراعی و باغبانی، در مـواردی از جمله تأمین آب شرب مورد نیاز انسان، دامها، حیات وحش و اهداف زیست محیطی دیگر نیز قابل بهرهبرداری است (چکشی و طباطبایی یزدی، .(1391
آب بهعنوان یکی از مهمترین عوامل طبیعی، از دیر باز نقش بسیار مهمی در ایجاد سکونتگاههای انسانی داشته است. شکلگیری نخستین تمدنهای شهرنشینی در بینالنهرین، نیل، سند و نظایر آن، اهمیت این ماده حیاتی را در استقرار فضاهای زیست نشان میدهد . مسئله آب در شهرها و روستاهای ایران همیشه تعیینکننده موجودیت و بقای حیات بوده است و هستههای اولیه مراکز تجمع انسانی در مکانهایی که بارندگی کافی داشته و یا اینکه آبیاری از طریق روشهای سنتی یعنی قنات، چشمه، چاه، امکانپذیر بوده است، بهوجود آمدهاند (خیرخواه آرانی، .(1385
علاوه بر این، آب در فرهنگ مردم ایران همیشه مورد احترام بوده است. در آیین زرتشت پاک نگاه داشتن آب از پلیدیها یکی از ارکان دین به شمار میرفته است. دین اسلام نیز آب را سرچشمه حیات معرفی کرده و در قرآن مجید آیههای بسیاری درباره آب وجود دارد. نظر به اهمیت آب و نقش آن در زندگی روزمره مردم است که در ایران آب انبارها از موقعیت خاصی در فرهنگ این سرزمین برخوردار بودهاند تا جایی که جنبه نیمه تقدس یافتهاند (عسگری، .(1388
در ایران، میزان اندک بارندگی از یک سو و پراکنش نامناسب آن از سوی دیگر موجب دو بحران جدی از جمله سیل و خشکسالی به طور همزمان در یک سال میگردد. در چنین شرایطی ایرانیان از گذشتههای دور برای تأمین آب و رفع بحرانهای مذکور روشهای مختلفی ابداع کردهاند که یکی از آنها استفاده از آب انبار1 است.
تا کنون در زمینه آب انبار پژوهشهای زیادی انجام شده است؛ از جمله میتوان به مقالههایی در زمینه آبانبارهای شهر قزوین، کاشان و تهران اشاره کرد. آقایان نصراالله عسگری در مقالهای با عنوان »آب انبار سردار بزرگ قزوین و نقش آن در زندگی فرهنگی، اجتماعی و اقتصادی مردم محله«، غلامحسین معماریان در مقالهای با عنوان»معماری آب انبارهای شهر قزوین«، رضا خیرخواه آرانی در مقالهای با عنوان »بررسی بنای بومی و فرهنگی آب انبار با تأکید بر آب انبارهای کاشان«، محسن نیازی در مقالهای با عنوان » آب انبارهای کاشان« و سوسن بیانی و مونا بیگلربیگی در مقالهای با عنوان »آب انبار سید اسماعیل« به بررسی آب انبارها پرداختهاند. همچنین آقای معماریان در زمینه معماری آب انبارهای شهر یزد پژوهشی انجام داده است. علاوه بر آن پایاننامهای با عنوان »بررسی پایداری سازه بومی نگهداشت آب(آب انبار) در منطقه لارستان فارس«
توسط مصیب شیرانی انجام شده است. در کتاب »آب در فلات ایران: قنات، آب انبار و یخچال « پژوهشگر در بخشی از کتاب به روشهای ذخیرهسازی آب اشاره میکند (دهقانی، .(1388 حسین مسرت در کتاب خود با عنوان »پژوهشی در آب انبارهای
» - 1آب انبار، برکه، حوض، مصنعه و نامهای مشابه دیگر که مخازن آبهای زیرزمینی هستند و برای رفع نیاز مردم به آب شرب در بیشتر مناطق ایران و بعضی از کشورهای دیگر ساخته میشده است« (معماریان، .(1 :1372
2
اولیه همایش ملی آب، انسان، زمیه
اصفهان ، شهریىر 3131
شهر یزد« ضمن شناخت عمومی آبانبارها به ویژگیهای معماری آبانبارها و چند آب انبار ارزشمند شهر یزد اشاره میکند (مسرت، .(1389
