بخشی از مقاله
طرح های محیطی، علاوه بر بزرگسالان، مخاطبان کوچکتری هم دارد که بسیار بیشتر از بزرگسالان از آن طرح ها تأثیر می پذیرند. کودکان دنیا را به صورتیکاملاً متفاوت درک می کنند. این درک متفاوت، تصویری از محیط در ذهن کودک به وجود می آورد که با تصاویری کـه از محـیط در ذهـن بزرگسال ایجاد می شود، بسیار متفاوت است. با استناد به تحقیقات روانشناسی در زمینه رشد و تکامل انسـان هـا ، پایـه و ریشـه وجـودی شـخص در کودکی شکل می گیرد و تمامی رفتارها و عکس العمل ها و خلاقیت های بروز داده شده توسط شخص ماحصـل نـوع آمـوزش و پـرورش او در سـنین کودکی است. همانگونه که بهبود شرایط بهداشتی و تغذیه ای می تواند بر رشد جسمانی فرد موثر باشد، بهبود شرایط محیطی ای کـه کـودک در آن زندگی می کند نیز امکان رشد ذهنی و هوشی کودک را فراهم می کند. متأسفانه، در بسیاری از موارد مشـاهده مـی شـود کـه محـیط هـای خـاص کودکان بدون توجه به نیازهای واقعی آنان وصرفاً بر اساس تجربه ها، سلیقه ها و اسـتنباط شخصـی طراحـان و حـداکثر بـا توجـه بـه ویژگـی هـای روانشناختی ای مانند ایجاد تنوع، رنگ، شکل و نظایر آن، صورت می گیرد. این امر باعث می شود که فضا هیچگاه منطبق بـا واقعیـت هـای نیازهـای کودکان شکل نگیرد. از طرفی از دیدگاه روانشناسی محیطی، انسانها به تجربه حسی، عاطفی و معنوی خاص نسبت به محیط زندگی نیاز دارنـد. ایـن نیازها از طریق تعامل صمیمی و نوعی همذاتپنداری با مکانی که در آن سکونت دارد، قابل تحقق است. پژوهشهای انجامشده نشان مـیدهـد محـیط علاوه بر عناصر کالبدی شامل پیامها، معانی و رمزهایی است که انسان براساس نقشهـا، توقعـات، انگیـزههـا و دیگـر عوامـل آن را رمزگشـایی و درک میکند و در مورد آن به قضاوت میپردازد. لذا برای اینکه طرحی بتواند در روند رشد کودک در ابعاد مختلف تأثیر مثبت ایفا کند، باید براسـاس دانـش روانشناسی محیطی و مبانی و اصولی صورت پذیرد که برپایه شناخت همه جانبه کودک استوار باشد. بنـابراین در ایـن پـژوهش سـعی بـر آن اسـت بـا بررسی مبانی دانش روانشناسی محیطی ، محیطی به وجود آید که پاسخگوی نیازهای جسمی و عاطفی کودک بوده و در افزایش خلاقیت کودک مـؤثر باشد. این پژوهش، یک تحقیق نظری بوده و روش اصلی آن، مطالعه اسنادی (کتابخانه ای) می باشد. نتایج پژوهش حاضر راهبردی مؤثر جهـت تـدوین الگوهای طراحی محیط پاسخگو برای نیازهای کودکان به عنوان یکی از اصول طراحی محیط خلاق است.
کلمات کلیدی: روانشناسی محیطی، کودک، محیط های کودکانه، خلاقیت
1
مقدمه
چه در طبیعت و چه در اجتماع، هیچ تحول خلاقانه ای نمی تواند توسط انسان ها حادث شود مگر آنکه آنهـا در وضـعیت ذهنـی خلاقانه ای قرار داشته باشند(بوهم، .(1381 در این تعریف، وضعیت ذهنی خلاقانه به شخص، توانایی های ذهنی او، عوامل فرهنگی و معنایی محیط و نیز عوامل فیزیکی محیط، باز می گردد.
لازم است جایگاه خلاقیت در فرایند طراحی فضاهای کودکان مورد توجه قرار گیرد و محیط هایی برای کودکان ساخته شـود کـه خلاق باشند. با توجه به اینکه تأمین آسایش روانی انسان ها یکی از اهداف معماری می باشد و همچنین، با توجه به اینکه بهره گیری از علوم رفتاری در راستای اصلاح و انگیزش رفتارهای خلاق در کاربران، از جایگاه ویژه ای برخوردار است، لازم است تـا بسـتر شـکل گیری رفتارهای کودکان و نیازهای آنها مورد بررسی قرار گیرد. مبنای شکل گیری رفتارها نیازهای انسـانی اسـت(لنگ، .(25 :1388 برای شناخت رفتارهای کودکان و نیازهای آنها باید نیازهای کودکان را با توجه به مباحث روانشناسی رشـد و یـادگیری و روانشناسـی محیطی و نحوه ادراک کودکان بررسی کرد. کودک طی این سال ها از محیط تأثیر بیشتری می گیرد و درمورد محیط خود، بـه طـور طبیعی کنجکاو است. از این رو لازم است تا در مراحل آغازین، رشد کودک را مورد توجه قرار داد.
از طرفی کودکان امروزی، نسبت به گذشته، در زندگی روزمره با محدودیت های بیشتری روبـه رو مـی باشـند. در توسـعه بـدون برنامه شهرها و افزایش افسار گسیخته شهرنشینی، در شهر برای کودک جایگاهی مناسب در نظر گرفته نمـی شـود. بـه ایـن ترتیـب، شهرها برای کودکان، مناسب نبوده و کمتر پاسخگوی نیازهای آنها است. در این روند، فرصت های لازم برای انجـام امـور مربـوط بـه کودکان در محیط شهری روز به روز بیشتر کاهش می یابد. از طرف دیگر، رواج زندگی آپارتمان نشینی و به دنبال آن افزایش بیشـتر فاصله کودک با محیط های طبیعی و فضاهای مورد نیاز، تاثیر عمده ای در بروز انحرافات رفتاری موجود داشته و دارد.
تلاش برای ارتقاء کیفیت یادگیری و رشد خلاقیت، بی ارزش خواهد بود اگر کودکان مجبور باشند در فضایی آموزش ببیننـد، کـه حس جستجوگرشان را نابود کند و مانع خلاقیت آنها گردد. تاکید بر ایجاد فضاهایی راحت، ایمن، قابل دسـترس، پاسـخگو، جـذاب و خلاق زمینه ساز رشد جسمی و ذهنی کودک است. یکی از منابع مهم الهام بـرای معمـاری کودکـان شـناخت رفتـار و واکـنشهـای کودکان است. کودک برای رشد، قبل از هر چیز به ارضای عاطفی و احساس پیوند با محیط فیزیکی و اجتماعی خود نیازمنـد اسـت. بنابراین مشخصه محیط مناسب ، وجود محرکها و انگیزههای لازم و منطبق با هر مرحله رشد کودک است. مسئله مهم دیگر وضـوح و خوانایی محیط برای کودک می باشد، محیطی که به سهولت درک شود معماران باید فارغ از محدودیتهای طـرحهـا و نقشـههـای شهرسازی تخیلات کودکی را در ذهن ایجاد کرده و راههای بـه نمـایش گذاشـتن ایـن تصـورات و تخـیلات را پیـدا کننـد. (کریمـی آذری،(5 :1389
طراحی فضاهای خلاق برای کودکان، یک مقوله معماری است در حالی که رفتار و نیازهای آنها مقوله ای روانشـناختی بـه شـمار می آید. در این پژوهش سعی شده است بین نظریه های روانشناختی با روش های طراحی خلاق محیط، پیوندی برقرار گردد.
