بخشی از مقاله
آموزش مفاهیم توسعه پایدار با طراحی معماري و منظر دانشگاه
چکیده
امروزه با دخل و تصرف بی رویه انسان در محیط پیرامون و تهدید منابع طبیعی، آموزش وارزیابی زیست محیطی به یک ضرورت تبدیل شده است. نوشتار حاضر یک الگوي بوم شناختی را در آموزش توسعه پایدار با تأکید بر طراحی محیط دانشگاهی ارایه میدهد . فرضیه عمومی پژوهش آن است که معماري و منظر پردیس قابلیت هاي گسترده اي در تداعی معانی و آموزش مفاهیم مرتبط با پایداري به عموم دانشجویان دارد. به منظور تبیین دقیقتر این ایده، ابتدا سوابق آموزش دانشگاهی بررسی و به گرایش هاي رو به رشد آموزش پایداري در سطوح متفاوت آموزش عالی اشاره شده است . در این رابطه چند نمونه از تجارب طراحی پایدار در پردیس هاي دانشگاهی معرفی شده است. در ادامه مدل طراحی معماري و منظر پردیس به مثابه یک مکان- رفتار آموزشی پیشنهاد شده و در اصول سه گانه طراحی پایدار، شامل: صرفه جویی در مصرف منابع، چرخه طبیعی حیات و طراحی انسان گرا تبیین شده است. استنتاج نهایی بحث آن است که معماري و منظرپردیش می تواند به صورت مستقیم و غیر مستقیم، ادراك و رفتار محیطی دانشجویان را متوجه مفاهیم پایداري نماید. در پایان، برخی از مصادیق طراحی منظر در دانشگاه ها و پارك هاي علمی- پژوهشی پایدار پیشنهاد شده است.
واژه هاي کلیدي: آموزش توسعه پایدار، اصول طراحی، معماري و منظر، پردیس دانشگاهی
-1 مقدمه
دخل و تصرف روز افزون انسان در محیط پیرامون با از بین بردن منابع طبیعی مشکلات متعددي را ایجاد کرده است. آموزش زیستمحیطی یکی از شیوه هاي بنیادین حفاظت محیط زیست شناخته میشود و تدوین نظام ها و الگوهاي مناسب آموزشی، زمینه ساز ارتقاء آگاهی هاي زیست محیطی، احترام به طبیعت و تقویت حساسیت عمومی نسبت به حفظ و حمایت از محیط زیست است.
اما این آموزش ها در ارتباط با دانشجویان، متولیان توسعه آتی کشور، اهمیتی ویژه دارد. مطابق تعریفی که در سال 1982در گزارش کمیسیون جهانی سازمان ملل در خصوص توسعه و محیط زیست آمده، توسعه پایدار توسعه اي تعریف می شود که ضمن تامین نیازهاي حال حاضر، توانایی نسلهاي آینده را در برآورده ساختن نیازهاي خود به مخاطره نیندازد. بنابراین آموزش و ترویج توسعه پایدار به مفهوم
استفاده بهینه و بهرهبرداري درست و کارآ ازمنابع پایه، منابع طبیعی و منابع نیروي انسانی براي تامین نیاز نسل فعلی و نسلهاي آینده
بازنگري درآموزشهاي دانشگاهی و مهندسی را اجتناب ناپذیر میسازد.
شناخت اثرات محیطی طرحهاي متفاوت توسعه، تفکر جامعنگر، ارزیابی زیستمحیطی فعالیتهاي فنی و مهندسی، آشنایی با قوانین و مقررات توسعه پایدار، آشنایی با فناوريهاي سبز، روشهاي بهینه طراحی و کاهش آلودگیها، روش هاي طراحی انعطافپذیر، کاهش مصرف انرژي در تولید فرآورده، تعمیم آموزش اقتصاد مهندسی، از جمله راهکارهاي آموزشی مرتبط با توسعه پایدار هستند که لازم است به تناسب هریک از رشتههاي دانشگاهی مورد توجه قرار گیرند .[1]
هدف نوشتار حاضر دستیابی به یک الگوي طراحی منظر با رویکردي به آموزش و ترویج مفاهیم زیست محیطی است. به این منظور با بیان برخی دیدگاهها و نظریات موجود در زمینه توسعه پایدار و طراحی پردیس هاي دانشگاهی، تبیین راهکارهایی براي آموزش و طراحی پایدار پیگیري شده است. روش تحقیق به کار گرفته شده مبتنی بر مطالعات اسنادي و مرور متون، منابع و تجارب و تحلیل آنها است.
-2 آموزش دانشگاهی و توسعه پایدار
از دیدگاه روانشناسی محیطی- قرارگاه آموزشی باید به گونهاي باشد که یادگیري را آسان و خوشایند کند. عوامل محیطی (محیط فیزیکی- معماري) می توانند در ارتباط متقابل با عوامل غیر محیطی، فرایند یادگیري را تحت تأثیر قرار داده، به یادگیري وآموزش کمک کنند یا مانع آن شوند.[2] به این ترتیب در دهه گذشته این دیدگاه مطرح شده است که می توان مفاهیم نوظهوري چون توسعه پایدار را به صورت مستقیم و غیر مستقیم در مکان هاي آموزشی مطرح کرد. در سال 1992 دولت انگلستان با مدیریت پروفسور پیترتوین معاون اجرایی دانشگاه جان مورس لیورپول گزارشی را با عنوان مسئولیت محیطی دستورالعملی براي آموزش آتی و عالی منتشر کرد که در آن، پردیس دانشگاه زمینه اي براي مواجهه با مسایل محیطی ، نمایش منافع طراحی محیطی و اهمیت انتخاب هاي بوم شناختی به دانشجویان و جامعه معرفی شد. بر اساس این گزارش همه دانشگاهیان نسبت به توسعه و گسترش رویکرد بوم شناختی زندگی در پردیس، مسئولیت
داشتند. در این نگرش دانشگاه، زمینه آزمون فناوري هاي نوین محیطی، سبک هاي جدید زندگی، کار، تحصیل و روشهاي جدید حمل و نقل است شکل . 1 اهمیت این گزارش در ماهیت همه جانبه نگر آن شامل طرح استقرار پردیس، طراحی ابنیه، انواع وسایل تردد در پردیس، مدیریت پسماندها، تهیه کاغذ، سامانه هاي انرژي و برنامهریزي محیط هاي سبز بود .[3]
شکل 1 وسیله نقلیه الکترونیکی ویژه پردیس
دانشگاه در دانشگاه کالیفرنیا-دیویس-امریکا[3]
»توجه بیشتر به امور اجتماعی و اقتصادي، توانایی در توجیه افکار عمومی و تصمیمگیرندگان براي تصویب طرحهاي مهندسی، ضرورت تولید بیشتر با استفاده از منابع کمتر، استفاده بیشتر از مواد زاید و بازیافتی و کاهش آلودگیها به جاي تصفیه آلودگیها از دیگر دیدگاههاي فنی مرتبط با توسعه پایدار هستند «.[1] نظر به آنکه در توسعه پایدار تمام مراحل تولید از ابتدا تا انتها مورد توجه قرار دارد، تأثیر دفع نهایی یک کالا در طبیعت به اندازه نوع منابع اولیه به کار گرفته شده در تولید محصول اهمیت دارد. با تخصصی شدن رشتههاي فنی و مهندسی در بخشهاي طراحی، ساخت و تولید، بهرهبرداري، نگهداري و دفع نهایی ضایعات در طبیعت، مهندسین و متخصصین ناگزیر هستند با افزایش دانش و آگاهی و تشخیص شرایط محیطی، تغییراتی را طرح کنند که محیط مطمئنتر و پایدارتري براي توسعه فراهم آورد. ضرورت گسترده نمودن دید کارشناسی و مهندسی و همه جانبهنگري و تبیین صنایع زیستمحیطی در برنامههاي آموزش دانشگاهی و مهندسی از نکاتی است که روز به روز
مورد توجه بیشتري قرار میگیرد .[4] میان رشتهاي شدن تحصیلات زیستم حیطی، ناکافی بودن آموزش تخصصی (بخ ش مهمی از دروس صرف آموزشهاي پایه زیستمحیطی میشود در حالی که افزایش قوانین، مقررات و استانداردهاي زیست محیطی،اصلاحات و تغییرات لازم را در برنامههاي مهندسی طلب میکند.) ضرورت دارد براي اصلاح برنامههاي مهندسی به منظور تحقق هدفهاي توسعه پایدار تلاش بیشتري صورت گرفته و برنامههاي آموزش کلاسیک و بازآموزي مورد عنایت قرارگیرد .[5]
رشتههاي گوناگون دانشگاهی و به ویژه گروه هاي فنی-مهندسی در درجات متفاوت تحت تاثیر تحولات مربوط به توسعه پایدار قرار میگیرند و تأثیر آن در همه مراحل مهندسی شامل طراحی، ساخت واجرا، بهرهبرداري، نگهداري و تعمیرات خواهد بود جدول .1 اما براي نهادینه شدن آموزش هاي ارایه شده، لازم است فضاهاي عمومی دانشگاه، مبلغ و زمینه ساز این جریان فکري باشند. مفاهیم زیست محیطی را در طیف گستردهاي از طرح ها و برنامههاي دانشگاه میتوان مورد توجه قرار داد .[1]
به نمایش گذارند. بنابراین طراحی در تقویت پیام محیط سبز نقشی اساسی داشت. دانشگاهها بیانیه هاي سیاستگذاري محیطی تنظیم کرده و برنامه هاي عملی را در ارتباط با کل پردیس به اجرا درآوردند. تدابیر محیطی در ارتباط با نیازهاي آتی، ضروري شناخته شد و دانشگاه ها در ارتباط با انرژي و دیگر صورت حسابهاي ضروري هزینه هاي کمتري را دنبال کردند .[3] امروزه نقش و جایگاه رشته معماري منظر، فراتر از ایجاد فضاهاي باز تفریحی، فضاهاي اجتماعی و نیز محیط هاي دانشگاهی است. یان تامسون کارکرد رشته معماري منظر را شامل ابعاد زیبایی شناختی، اجتماعی و بوم شناختی (زیست محیطی) دانسته است .[6] تعریف سه گانه یاد شده در بررسی پردیس هاي دانشگاهی نیز مفید است. اکولوژیستها روابط بین موجودات زنده و محیط اطرافشان را مورد مطالعه قرار می دهند. اکولوژي واکنشی نسبت به تمرکز زیست شناسان و گیاه شناسان بر موجودات به صورت مجزا از هم بود. بنابراین، بررسی بر هم کنش هاي محیط مصنوع با اکولوژي در برنامه ریزي و تصمیم گیري ضروري است .[7]
جدول 1 مفاهیم زیست محیطی قابل پیگیري در برنامه ریزي و طراحی دانشگاه [1]
-3 معماري منظر و پردیس دانشگاه
اهمیت گزارش مسئولیت محیطی توین براي معماران پردیس آن بود که ایده هاي سبز را در ساختمانهاي جدید شناخته و در مدیریت ساختمانهاي موجود آزمایش کرده و
هدف اصلی در تحلیل هاي بوم شناسانه منظر، این است که اکوسیستم چگونه عمل می کند و چگونه روند تغییرات در زمان حال و آینده بر آن اثر میگذارد .[8] بوم شناسی قابلیت مشارکت دادن دانشگاهیان در یک فرایند کل نگر را دارا است. با توجه به غفلت عمومی از مفاهیم بوم شناختی
که منجر به پدید آمدن چالشهاي زیست محیطی شده، این رویکرد اهمیت ویژهاي در طراحی منظر دارد .[9] زیبایی شناسی یکی دیگر از ابعاد معماري منظر است که با توجه خاص به طبیعت، ظرافت بیشتري را در طراحی می طلبد. هوبارد و کیمبال معماري منظر را هنري ظریف تعریف کرده اند که مهمترین عملکرد آن، ایجاد و حفظ زیبایی در مجاورت سکونتگاه، گسترش چشم اندازهاي طبیعی و ارایه دهنده آسایش، راحتی و بهداشت است تا بتوان براي تجدید قوا و کسب آسایش و آرامش به چشم اندازهاي بکر دسترسی داشت .[10] توجه به ارزشهاي انسانی- اجتماعی نیز در خلق فضاهاي بیرونی و طراحی منظر نقش ویژه اي دارد. طراحی منظر پردیس همان قدر که با جنبه هاي فیزیکی فضاهاي باز درگیر است با دانشجویان و دانشگاهیان نیز سروکار دارد. مشارکت دانشجویان در طراحی، معماران را با دیدگاهها و سلیقه هاي استفاده کنندگان آشنا میسازد.
نمودار عوامل مؤثر در طراحی پردیس شکل 2 نشان میدهد که عوامل متعددي در شکل گیري پردیس ایفاي نقش میکنند. صرف نظر از نوع پلان جامع در طراحی دانشگاه، مسایلی چون شبکه هاي ارتباطی، فضاي توسعه بیرونی، مرکزیت و لبه هاي پردیس، مکان یابی ساختمانهاي اصلی و عوامل محیطی باید مورد توجه قرارگیرند.
شهرهاي دانشگاهی مانند کمبریج انگلستان، آخن آلمان و یوسی دیویس کالیفرنیا(آمریکا)، تأثیر گذاري دانشگاه را در ابعاد اجتماعی، اقتصادي و زیست محیطی پایدار تجربه کرده اند. براي مثال، دانشگاه شهر چیکو در کالیفرنیاي شمالی حدود 14 هزار دانشجو و نزدیک به 900 نفر کادر آموزشی دارد و جمعیت خود شهر نیز کمتر از یکصد هزار نفر است.
براساس برآوردهاي انجام شده صرفه اقتصادي سالانه دانشگاه بالغ بر 450 میلیون دلار است. به این ترتیب دانشگاه براي هر شهروند چیکو درآمدي بالغ بر 4000 دلار ایجاد کرده است. بنابراین دانشگاه ها میتوانند به ارتقاي کیفیت زندگی در اجتماع محلی از جمله توسعه خدمات سبز و سازگار با محیط زیست کمک کنند. به این ترتیب دانشگاه هایی که در نواحی شهري ایجاد می شوند نیازمند توجه به اشتراکات اجتماعی و تداوم فعالیت هستند و شهر نیز باید قابلیت هاي اقتصادي خود را به وسیلهي تدابیري چون بوستان هاي تجاري به حداکثر برساند. در شهر آخن آلمان با جمعیت یکصد و پنجاه هزار نفر، حدود 40 هزار دانشجو زندگی و تحصیل می کنند و به این ترتیب دانشگاه بزرگترین منبع استخدام بوده و به رشد اقتصادي شهر کمک قابل توجهی میکند. صرف نظر از ابعاد اجتماعی - اقتصادي پایداري، امروزه استفاده از اصول طراحی سبز و مفاهیم زیست محیطی در طراحی پردیس هاي دانشگاهی به نحو موفقیت آمیزي تجربه شده است. در ادامه به دو نمونه موردي اشاره می شود.
الف) پردیس جدید دانشگاه ناتینگهام، انگلستان
در سال 1998 مایکل هاپکینز و شرکا، طرح جامع توسعه 6 هکتاري دانشگاه ناتینگهام را در حواشی یک قطعه زمین کارخانه دوچرخه سازي در 2 کیلومتري پردیس اصلی دانشگاه تهیه کردند. استفاده از اصول طراحی سبز این طرح را واجد اشتهار و اهمیت ویژه اي کرد. معمار طراح پردیس جدید، ترکیبی از اصول بوم شناختی و انعطاف پذیري فضایی را به کار گرفته است. طرح استقرار شامل بناهایی رو به دریاچه است که آب مصرفی را بازیافت و ذخیره می کنند و براي سرمایش تابستانی نیز از سیستم هواي تهویه شده بهرهمند هستند. دریاچه پناهگاهی براي حیات وحش بوده و با استقرار در ضلع جنوبی توسعه هاي ساختمانی، یک گردشگاه آفتاب گیر را به دور از اتومبیل ها شکل داده است. ساختمانها و بناهاي انعطاف پذیر آموزشی در سمت راست دریاچه مستقر هستند و ترکیبی از فضاهاي شفاف میانی و محوطههاي باز بین بلوكها را ایجاد کردهاند. در کنار گرمایش حاصل از گیرندههاي خورشیدي، مراکز خرید شیشه اي نیز ساختمان را به وسیلهي هواکش ها به طور طبیعی تهویه میکنند. در بالاي هر فضاي میانی یک برج باد پیش بینی شده که هواي نامطلوب را از آمفی تئاترهاي تدریس و اتاقهاي استادان به خارج هدایت می نماید فضاهاي باز میانی، فضاهایی اجتماعی نیز محسوب می شوند که دانشجویان و استادان میتوانند به صورت غیر رسمی در یک محیط آزاد دیدارهایی داشته باشند.
همجواري با دریاچه، عمق کم پلان در فضاهاي تدریس و طرح استقرار دندانه دار همگی نتیجه طراحی با آگاهی محیطی هستند. در مقیاس جزییات، طرح آزمایشگاهی از اشکال جدید ساختمانی مانند یک سامانه تهویه با فشار پایین است. علیرغم به کارگیري فناوري بازیابی گرما و واحدهاي تعویض هواي فتوولتائیک، هزینه مجموعه بناهاي یاد شده براي ساخت در هر متر مربع 845 پوند بوده که نسبت به استانداردهاي موجود در آموزش عالی انگلستان گران محسوب نمیشود. در واقع این طرح پایداري مولد توسعهاي متمایز بوده است که دستور کار عملی قرن آینده را در اذهان دانشجویان و دانشگاهیان متبلور میسازد شکل .3
شکل 3 سازگاري معماري ومنظر درپردیس جدید دانشگاهی
ناتینگهام انگلستان [3]
ب) دانشکده علوم، دانشگاه قبرس، نیکوزیا
ساختمان جدید دانشکده علوم که سطحی معادل 14500 متر مربع را اشغال کرده و 6/5 میلیون پوند هزینه در برداشته است (1998) در طراحی خود یک رویکرد محیطی خلاقانه را به کار گرفته است تا نمونه اي از کاربرد علوم در کاهش وابستگی به سامانه هاي تهویه مطبوع را تعلیم گرك را براي دانشجویان ارایه داده باشد. این دانشکده که توسط گروه معماران ماریو کوسینلا و شرکت کیپویانو طراحی شد، رویکردي را به کار گرفته است که شامل حیاط ها و نیز ساختمانهایی با عمق کم است.
دانشکده جدید به صورت گروهی از ساختمانهاي موازي در اطراف یک فضاي باز سایهدار شامل درختان نخل و هواکش چوبی در نما طراحی شده است. ساختار بتنی نمایان براي تعادل هوا به کار گرفته شده است. براي استفاده از اهل دریاچه هوا براي تهویه که از زیر ساختمان جریان می یابد کانال هایی در هر بلوك به کار گرفته شده است. سطوح زیرین ساختمان هوا را خنک میکنند یا در زمستان آن را گرم می کنند و آنگاه آن را به سوي برج هاي باد معطوف مینمایند تا در ساختار هواي باز به جریان
