بخشی از مقاله
آشنایی با استعدادها و کارکردهای مناطق بیابانی
چکیده
سطح وسیعی از خشکیهای جهان را بیابان ها و کویرها پوشانده است. ذهنیتی که از دیرباز درباره کویرها در ذهن مردم دنیا شکل گرفته است چنین است که این مناطق به دلیل دوری از منابع آبی و مشکلاتی نظیر شوری خاک و نبود پوشش گیاهی، توان چندانی برای حمایت از زندگی بشری ندارند. این تفکر شاید در گذشته تا حدودی صحت داشته است اما امروزه مسلماً همه چیز تغییر کرده است. در نقاط خشک دنیا، ذخایر معدنی فراوان و با ارزشی چون نفت، گاز، طلا، آهن، الماس و ... یافت میشود. این مواد در دنیای صنعت امروز کاربرد فراوانی دارند. استخراج نفت در نواحی
بیابانی، موجب رونق اقتصاد کشورهای واقع در نقاط بیابانی شده است. همچنین در مناطق بیابانی جاذبه های گردشگری طبیعی و تاریخی متنوعی وجود دارد که باعث جذب توریست های زیادی می شود. اینها تنها گوشه ای از استعداد ها و پتانسیل های مناطق کویری هستند که در این مقاله راجع به آنها و نحوه مدیریت و استفاده صحیح از آنها بحث می شود.
کلمات کلیدی: بیابان،کویر، پتانسیل بیابان.
مقدمه
مناطق خشک جهان کم و بیش بین مدارات 20 و 35 درجه جنوبی و مدارات 15 و 45 درجه شمالی با حدود نامنظم قرار دارند که اقیانوس ها، دریاها و مناطق مرطوب آنها را از هم جدا می کنند و 31 درصد سطح خشکی های زمین را می پوشاند (جعفری، .(1385 حدود دو سوم مساحت ایران در اقالیم خشک و نیمه خشک قرار گرفته است که از نظر طول و عرض جغرافیایی با کمربند بیابانی جهان تطبیق می کند، عوامل دیگری از نظر زمین ساخت و ژئومرفولوژی شرایط را تشدید نموده و در جهت تکامل یافتن بیابان همسو عمل نموده اند. شکل گیری بیابانهای ایران از دوره ترسیر (نئوژن ) شروع شده و طی دوره کواترنر به طول انجامیده است. بیابان های ایران از نظر میزان بارش به دو دسته بیابان های ساحلی و بیابان های داخلی تقسیم می شوند. برای بیابان های ساحلی که از سواحل دریای عمان در جنوب شرقی تا سواحل خلیج فارس در جنوب غربی ادمه دارد، میزان بارندگی سالیانه حدود 200 میلی متر در نظر گرفته می شود. بیابان های داخلی نیز مساحت نسبتا وسیعی را در استانهای سمنان، مرکزی، قم، اصفهان، یزد، کرمان، خراسان جنوبی، سیستان و بلوچستان می پوشانند، دارای میزان بارش سالیانه کمتر از 150 میلی متر می باشند (احمدی و فیض نیا، .(1385
رشد سریع جمعیت در کشور، محدودیت معادن و منابع مورد نیاز، غیر کشاورزی بودن بسیاری از اراضی کشور، بیابانی بودن وسعت بزرگی از خاک ایران و عواملی از این قبیل آینده ای را تصور می نماید که جز با برنامه ریزی صحیح و
111
اصولی نمی توان انتظار رفع معضلات پیچیده آتی میهن اسلامی را داشت. در حالیکه منابع بالقوه و یا نهفته ای وجود دارد که به دلیل عدم شناخت و با قرار گرفتن در مناطق کویری و بیابانی بدون استفاده مانده و مورد بهره برداری قرار نمی گیرند. لذا با شیوه های نوین علمی نه تنها می توان از پیشروی کویر و بیابان جلوگیری نمود بلکه می توان با بهره مندی از پتانسیل ها و استعدادهای نهفته در آن جایگاه ویژه ای در اقتصاد ملی کشور به این مناطق اختصاص داد (معاونت طرح و برنامه دانشگاه تربیت معلم کاشان،.(1371
مواد و روشها
پژوهش حاضر از نوع توصیفی- تحلیلی با ترکیبی از روش تحقیق کتابخانه ای و میدانی است در بررسی کتابخانه ای با مطالعه منابع معتبر رسمی سعی شده است به بررسی منابع معدنی، جاذبه های گردشگری و انرژی های پاک مناطق بیابانی و کویری پرداخته شود.
-1 منابع معدنی مناطق بیابانی
سهم قابل توجهی از مواد معدنی و انرژی فسیلی که بطور جهانی استفاده می شود از بیابان ها صادر می شود. به علت تولید کم و شرایط جوی سخت انتظار می رود که بیابانها جمعیت انسانی نسبتا کمی داشته باشند، با این وجود، شرایط بیابان آن ها را نسبت به منابع معدنی که به سختی تجدید می شوند غنی کرده است. این مقادیر بیشتر از نیاز جمعیت های ساکن بومی هستند. این منابع معمولا به مناطق غیر بیابانی صادر می شوند((Marlow and Tollestrup, 1982 نمک های قابل حل در آب که در رسوب های بیابانی به دلیل خشکی محیط تجمع پیدا می کنند. ژیپس، بورات، صفحه نمکی و نیترات های سدیم و پتاسیم به طور تاریخی از محصولات بیابان به شمار می روند . بیشترین نقش بیابان ها در وفور سنگ های معدنی رسوب های سنگ های تبخیری است که در بقیه اکوسیستم ها یافت نمی شود .(Nishgami and et al,2000) خاکهای بیابان غالبا دارای مقدار زیادی مواد معدنی و نمک است، ایران مرکزی با در اختیار داشتن 70 درصد ذخایر معدنی کشور این قابلیت را دارد که به یکی از بزرگترین مراکز تولید و صادرات مواد و فرآوردههای صنعتی در سطح دنیا تبدیل شود(.(Kakakhel, 2006
-2 جاذبه های گردشگری مناطق بیابانی ایران
مسابقات شترسواری، مسابقات رالی (اتومبیل رانی) بر روی دریاچه نمک، جنگل گز و تاغ، نخلستانها، چشمه های آب گرم معدنی، رصد ستارگان، اسکی روی تپه های ماسه ای، پیاده روی در کویر، گلدان های بیابانی، کویرهای قندیلی و
... از جمله مهمترین جاذبه های گردشگری مناطق خشک و کویری هستند که می توان با سرمایه گذاری های مناسب در بخش خدمات، همه ساله تعداد زیادی گردشگر داخلی و خارجی را به این مناطق کشاند و از این طریق ارزآوری های چشمگیری را به کشور و مردم بومی هدیه کرد. کاروانسراهای مناطق کویری، دژ ها و قلعه های مناطق کویری، آسیاب های کویری مانند آسیاب آبی میبد و آسیاب قدیمی یزد، بادگیر مانند بادگیر چهار جهته اردکان و 8 جهته حجت آباد یزد و بادگیر خاک گیر گناباد، چهارتاقی، آب انبار، آتشکده ها، کبوترخانه ها (اعجاز معماری ایرانی) و ... که با جذب گردشگر و به دنبال آن رونق اقتصادی منطقه، استفاده صحیح و اصولی از پتانسیل های بیابان و تامین یک زندگی مرفه را برای اهالی بومی منطقه ممکن می سازند( زاهدی، .(1385
-3 انرژی های پاک
در دنیای امروز که آلودگی ها (حاصل از هر گونه فعالیتی) بیدادمی کند، به کار گیری انرژی هایی که طبیعی اند و نه ساخته بشر، راه حلی است مناسب برای مبارزه با هر چه بیشتر آلوده شدن منابع به ویژه هوا که اعمال نفوذ بیشتری
نسبت به سایر منابع بر زیست در این کره دارد. این انرژی های طبیعی را که تحت عنوان انرژی های پاک می شناسیم، شامل: انرژی باد، انرژی خورشیدی، انرژی زمین گرمایی، انرژی بیوگاز می باشند( ثقفی، .(1381
1-3 انرژی باد
مناطق بیابانی به علت رژیم بادی مناسب از مساعد ترین محل ها جهت استخراج انرژی باد است زیرا این مناطق در بسیاری از روزهای سال دارای باد می باشد به علاوه با توجه به اینکه حداقل سرعت باد برای استفاده در توربین بادی 25-50 کیلومتر در ساعت می باشدکه در بسیاری از کشور ها سرعت متوسط باد در آن ها 16کیلو متر بر ساعت می باشد. بسیاری از مناطق بیابانی به ویژه بیابان های ایران که دارای باد های قوی می باشد که سرعت آن در بعضی از مناطق به 120کیلومتر در ساعت می رسد مسلماً از بهترین مناطق جهت استخراج انرژی باد می باشد.
پتانسیل انرژی باد در ایران
با استفاده از فاکتور سرعت باد، طول عمر توربین، هزینه سرمایه اولیه، هزینه تعمیر و نگهداری، راندمان سیستم توربین و.... مناطق مستعد ایران جهت استخراج انرژی باد مشخص شده است که مناطق: منجیل، زابل، اردبیل، بندر ماهشهر، کرمان، جزایر ابوموسی و کیش به عنوان مناطقی که مقدار و کیفیت باد در آنها به نحوی است که توربین هایی که در آنها احداث شوند قابلیت تولید برق فراوانی خواهند داشت. البته در سایر مناطق باد خیز ایران می توان از پمپ های بادی استفاده کرد و آنها را جایگزین پمپ های آب کشاورزی برقی یا گازوئیلی نمود و به این ترتیب صرفه جویی بزرگی در مصرف انرژی های مربوط به بخش کشاورزی انجام داد( عباسپور، .(1375
2 - 3 انرژی زمین گرمایی
انرژی زمین گرمایی به انرژی حرارتی قابل استحصال از پوسته زمین اطلاق میگردد که از دیرباز مورد توجه و استفاده انسان قرار گرفته است. در بسیاری از مناطق کویری (و حتی مناطق غیر بیابانی) ایران، این انرژی به شکلی کاملاً در دسترس خود را نمایان ساخته است و استفاده از آن تنها به عزم جدی مسئولین و همکاری قشرهای مردم محلی برای استفاده و جایگزین کردن این انرژی با انرژی های مرسوم نیاز دارد( ثقفی، .(1381
3-3 انرژی خورشیدی
میزان انرژی ای که زمین در یک ساعت از خورشید دریافت می کند، بیش از انرژی مصرفی جهان در یک سال است. انرژی خورشیدی با بهره گیری از روش ها و وسایل ویژه به تولید برق با استفاده از حرارت خورشید منجر می شود.
پاک بودن این سیستم، توجه بسیاری از کشورها و دولت های جهان را به خود معطوف کرده تا آنجا که انگلستان اخیراً با الزامی کردن استفاده از صفحات خورشیدی در ساختمان های در حال ساخت، گامی بلند و موثر در بهینه سازی مصرف انرژی برداشته است. این در حالی است که تعداد روزهای آفتابی در انگلستان بسیار کمتر از تعداد روزهای آفتابی در مناطق مرکزی ایران است. با توجه به وسعت مناطق بیابانی در ایران و شدت تابش نور در این مناطق، و با در نظر گرفتن تعداد روزهای آفتابی که در برخی مناطق تا 360 روز در سال می رسد؛ می توان انتظار داشت که در صورت سرمایه گذاری و مدیریت صحیح این بخش، قسمت اعظمی از انرژی مورد نیاز کشور از طریق نیروگاه های خورشیدی تامین شود(مدندوست، .(1390
