بخشی از مقاله
چکیده:
انسان مفطور به فطرت خاصی است که او را به سوی اکمال هدایت می نماید، اما درگذر ایام عواملی چون غفلت، معصیت، اعتقادات باطل و... زنگاری بر این لوح می نشاند و از هدف غائی اش باز می ماند. تفکر در قرآن و هستی، به عنوان اولین و اساسی ترین راهکار تربیتی در زنگار زدایی فطرت پاک الهی ارائه گردیده است. بدون تردید میتوان گفت هیچ کتابی در دوره تاریخ حیات بشر به اندازه قرآن، انسان را تشویق و امر به تفکر و اندیشه در تمام حقایق عالم، اعم از آفاقی، انفسی و شرعی نکرده است.
خداوند در بسیاری از آیات، متفکران و آنان که در مقام فهم واقعیت اند، به بهترین صورت مورد تمجید قرار داده است و این باعث ظهور خودجوش ایمان پایدار، عمل صالح، صفات حمیده و اعتقادات صحیح خواهد شد. در این مقاله تلاش بر آن است تا با روش توصیفی- تحلیلی و با بکارگیری قرآن کریم، متون مقدس اسلامی و با استفاده از شیوههای پژوهش دینی، به بررسی تأثیر تفکر و اندیشه در هدایت انسان به سوی راه سعادت از منظر قرآن کریم پرداخته شود؛ و به این سوال پاسخ داده شود که آیا هدایت انسان در گرو اندیشیدن در جهان طبیعت و جهان انسانی است یا عواملی دیگر در این امر دخیل هستند.
مقدمه:
اسلام دین اندیشه و تفکر، و قرآن کتاب خرد، اندیشه و تعقل و عمل است. هر انسانی که کمترین اطلاعی از قرآن داشته باشد و یک نگاه اجمالی به آن نموده باشد، این مطلب را به خوبی درمییابد که هیچ صفحه از صفحات قرآن نیست که در آن از اندیشه، تعقل، تدبر، دقت و عبرت و ... سخن یا سخنانی به میان نیامده باشد. مرحوم علامه طباطبایی میگوید: »چیزی که قابل شک و تردید نیست، این مسأله است که حیات و زندگی انسان یک حیات فکری است، بدون اندیشه زندگی انسان پا نمیگیرد در نتیجه هرچه اندیشه صحیحتر و کاملتر باشد حیات انسان نیز دیر پاتر خواهد بود، و این حقیقت را قرآن در آیات مختلفی بیان نموده است
غایت تربیت اسلامی، بازگشت انسان به راه مستقیم و رسیدن به سعادت است. در راستای رسیدن به این هدف، نیاز به تعمق و تدبر در قرآن کریم است تا با رهنمودهای آن در این مسیر راهکاری تحصیل شود که انسان را به مقصود برساند. از آنجا که آیات مختلف قرآن این حقیقت را فاش می گوید که این کتاب بزرگ آسمانی تنها برای تلاوت نیست، بلکه هدف نهایی از آن »ذکر«، »تدبر« و »انذار« است.
در این مقاله تلاش بر آن است تا با روش توصیفی- تحلیلی و استفاده از قرآن، متون مقدس اسلامی و با استفاده از شیوه پژوهشهای دینی به بررسی تفکر و اندیشه از منظر قرآن کریم پرداخته شود. در این مقاله، ابتدا اشارهای به مبحث تفکر در لغت و اصطلاح و رابطه مفهوم تفکر با مفاهیم هم ارز و موازی آن داریم و سپس گذری بر تفکر و اندیشه در قرآن و چگونگی تفکر خواهیم داشت.
هدف اصلی، پاسخ به پرسش های اساسی زیر است:
- چیستی تفکر چه می باشد؟
- تفکر در قرآن چه جایگاهی دارد؟
- تأثیر تفکر و اندیشه در هدایت انسان چیست؟
پیشینه تحقیق:
تفکر در سیره بزرگان و عرفا جایگاه بسزایی به خود اختصاص داده است و بزرگانی همچون ملا احمد نراقی در کتاب اخلاقی خویش »معراج السعاده« برای دستیابی به هدف غایی تربیت، اهدافی را مطرح می کند؛ از جمله کسب معرفت های اخلاقی و پرورش عقل ورزی و تفکر را به عنوان اهداف واسطه ای اشاره می نماید که باید در رسیدن به هدف نهایی سعادت و کمال انسان مدنظر قرار گیرد. همچنین امام خمینی در کتاب »اربعین حدیث« به جایگاه تفکر به عنوان اولین پلکان صعود در رشد و تعالی انسان، اشاره می نمایند. یافته های تحقیق طباطبائی نشان داده است که آموزش »تفکر در قدرت و نعمت الهی« می تواند در زنگار زدایی فطرت و ارتقاء معنویت تأثیرگذار باشد.
تفکر در لغت:
تفکر مصدر ثلاثی مزید از ماده »ف ک ر« است، که به معنای تأمل به کار رفته. - طریحی، - 3/444 :1362 ابن منظور در بیان معنای لغوی آن می گوید:الفَکُر» والفِکراِعمال: الخاطر فی الشیئ؛فَکر یافِکر، بکار گرفتن ذهن در موضوع معینی است
جوهری، تفکر را به تأمل و اندیشیدن معنا کرده است.
راغب اصفهانی در بیان معنای فکر می گوید:» فکر قوه ای است که علم را به سوی معلوم رهنمون می شود و تفکر، به حرکت درآوردن این قوه بر اساس نظر عقل است که فقط برای انسان، امکان پذیر است نه حیوان. تفکر فقط در چیزی به کار می رود که تصویر کردن آن در قلب، ممکن باشد؛ به همین خاطر روایت شده است : « زیرا خداوند از اینکه در قالب ِصورتی توصیف شود منزه است.
در نهایت فکر به معنای اندیشه، تأمل، اعمال نظر و تدبر برای به دست آوردن واقعیت ها و عبرت هاست
تفکر در اصطلاح:
ابن سینا در ضمن تعریف منطق به وسیله ای برای در امان ماندن فکر از خطا و لغزش، در بیان معنای فکر می گوید: »مراد از فکر در اینجا - منطق - حرکت انسان از امور حاضر در ذهنش - چه تصورات و چه تصدیقات، خواه یقینی باشند یا ظنی و خواه وضعی باشند یا تسلیمی- به امور غیرحاضر است، آنگاه که عزم چنین حرکتی را داشته باشد.
ملا هادی سبزواری در تقسیم تصور و تصدیق به بدیهی و نظری و بیان اینکه نظری از طریق بدیهی و به وسیله فکر حاصل می شود چنین می گوید: »هر یک از تصور و تصدیق، بدیهی و نظری می باشند و تصور و تصدیق نظری از تصور و تصدیق بدیهی و با فکر به دست می آیند. فکر هم حرکت ذهن از مجهول به مقدمات پیشین و از آنها به سوی مطلوب است
مرحوم مظفر هم در بیان کوتاهی، با برشمردن سه حرکت برای عقل، فکر را مجموع همین حرکات سه گانه دانسته است که عبارتند از :1حرکت از مشکل به معلومات پیشین :2حرکت عقل در معلومات به منظور جستجوی آنچه می تواند مشکل را حل کند :3حرکت از معلومات به سوی مشکل برای حل آن.
تقسیمات گوناگون فکر در کتب لغت:
کتب لغت بهطُ رقی گوناگون فکر را تقسیم کرده اند کهاولینِ آن را در »بصائر ذوی التمییز« فیروز آبادی می بینیم. فیروزآبادی فکر را 6 نوع می داند؛ تقسیم او، یک تقسیم عقلی است که تمام اندیشه هایی را که ممکن است به ذهن انسان خطور کند، در بر می گیرد. در زیر این 6 نوع معرفی شده اند:
- 1 فکری که مربوط به علم و معرفت است - 2 فکری که در مسیر به دست آوردن منافع است - 3 فکری که در مسیر زدودنمضارّ است - 4 فکر در مسأله توحید - 5 فکر در مسأله شگفتی های آفرینش - 6 فکر در مورد اعمال و وظایف
مصطفوی در کتاب »التحقیق فی کلمات القرآن الکریم« فکر را چنین تقسیم بندی می کند:
- 1 فکر در محسوسات - 2 فکر در معقولات - 3 فکر در امور ماورای ماده و امور اخروی - 4 فکر به طور مطلق.
گفتنی است پس از مصطفوی دیگر کسی تقسیمی جدید برای فکر ارائه نمی دهد.
رابطه مفهوم تفکر با مفاهیم هم ارز و موازی آن:
قرآن کریم افزون بر واژه تفکر، الفاظی مترادف آن به کار برده است. شاید فلسفه وجود کلمات مترادف آن باشد که برای هر معنا به اعتبار صفات گوناگونش، واژه هایی متفاوت وضع شده است.
