بخشی از مقاله
ارائه مدل مفهومي از عوامل موثر بر گردشگري و توسعه پايدار
چکيده :
توسعه پايدار و گردشگري پايـدار بـا يکـديگر ارتبـاط ارگانيـک دارنـد. گـر چـه واژه توسـعه پايـدار متشـکل از دو واژه توسـعه و پايداري مي باشد لکن پذيرش ايـن ترکيـب سـاده در ارتبـاط بـا مسـئله پيچيـدهاي همچـون توسـعه پايـدار معقـول بـه نظـر نمـي - رسـد. چـرا کـه ايــن واژه متضـمن ابعـاد سياسـي ، اقتصــادي، فرهنگـي و اکولـوژيکي نيـز مــي باشـد. سـازمان جهـاني گردشــگري توسـعه پايـدار را نـوعي از توسـعه کـه سـعي در بـرآورد نيازهـاي کنـوني بـدون بـه مخـاطره افکنـدن منـافع نسـل آتـي و بـرآورد نيازهاي آنها دارد تعريـف مـي کنـد. (٢٠٠٠ ,WTO). توسـعه پايـدار بايسـتي پـنج نيـاز اساسـي جوامـع يعنـي تلفيـق حفاظـت و توسعه ، تأمين نيازهاي اوليـه زيسـتي انسـانها، عـدالت اجتمـاعي ، تماميـت فرهنگـي ، و حفـظ وحـدت اکولـوژيکي را پاسـخگو باشـد (موحد، ١٣٨٧). توسعه پايدار راهبـرد توسـعه اي اسـت کـه در آن تمـامي دارايـي هـا و منـابع طبيعـي ، انسـاني ، مـالي و فيزيکـي در راستاي افزايش بلند مدت ثروت جامعه ، کاهش فقر، و رفاه جامعه سازماندهي مي شود.
هدف مقالة حاضر توسـعة گردشـگري پايـدار مـي باشـد در راسـتاي دسترسـي بـه هـدف مـذکور مـرور ادبيـات موضـوعي مربوطه به تحقيق حاضر نشان داده اسـت کـه عوامـل مختلفـي در توسـعة گردشـگري پايـدار تـأثير دارنـد در پايـان مقالـه نيـز در قالـب جمـع بنـدي نتـايج ، کاربردهـاي مـديريتي و جهـات تحقيقـات آينـده مربـوط بـه موضـوع بـه منظـور ادامـه و پيگيـري کـار توسط ديگر محققان علاقمند ارائه شده است .
واژه هاي کليدي : گردشگري – گردشگري پايدار – توسعه پايدار
١- مقدمه
از جمله عواملي که موجب اهميت بررسي اين آثار شده است ، مي توان به نقش محيط در توسعه اين صنعت اشاره کرد؛ زيرا بدون وجود محيطي جذاب، نمي توان اميدي به توسعه گردشگري داشت (ماتيسون و وال،؛ ١٩٨٢: ٩٧). بر اسـاس تحقيقهاي انجام گرفته ، گردشگري ممکن است آثاري منفي متعددي بر محيط داشته باشد. شلوغي ، ترافيک، آلودگي ، تغيير شکل چشم اندازهاي طبيعي و مصرف بي رويه منـابع از جملـه آثـار منفـي گردشـگري اسـت (پيـرس، ١٩٨٩: ١٥٢).اصـولاً پيامدهاي منفي گردشگري براي محيط ، به سه بخش عمده شامل مصرف منابع ، رفتارهاي سـاکنان و گردشـگران در قبـال محيط ، و آلودگي دسته بندي مي شوند. جزئيات اين تقسيم بندي در جدول ١و٢ نشان داده شده است .
گردشـگري ماننـد بسـياري از فعاليـت هـاي ديگـر انسـاني ، آثـار مفيـدي نيـز بـراي محـيط دارد. يکـي از ايـن آثـار، حفظ منـابع محيطـي در برابـر آسـيبهاي احتمـالي ناشـي از توسـعه سـاير فعاليـت هـا ماننـد صـنايع شـيميايي و معـدني است ؛ به بيـان ديگـر گردشـگري راهـي بـراي محافظـت از منـابع محيطـي و جلـوگيري از توسـعه صـنايع آلاينـده اسـت .
در واقـع ، توصـيف گردشـگري بـه عنـوان «صـنعت بـدون دود»، بيـانگر همـين ويژگـي مثبـت آن در مقايسـه بـا صـنايع دودزا و آلاينده اسـت . بـا توجـه بـه تأکيـد بسـياري از صـاحب نظـران مبنـي بـر اينکـه اسـتقرار گردشـگري بـدون وجـود
محيطــي ســالم و شــاداب بــا چشــم انــدازهاي بکــر و ديــدني طبيعــي ، تصــور ناپــذير اســت (ميکوســکي ، ١٩٩٥:
١١٤؛ماتيسـون و وال، ١٩٨٢: ٩٧)، رونـد توسـعه ايــن صـنعت بـه ويــژه در دهـه ١٩٩٠ بـه گونــه اي رقـم خـورده اســت که حفظ محيط هـاي طبيعـي و فرهنگـي در دسـتور کـار برنامـه ريـزان ايـن صـنعت قـرار داشـته و اصـولاً طـرح موضـوع گردشــگري پايــدار، از ايــده ضــرورت حفاظــت و صــيانت از منــابع طبيعــي نشــات گرفتــه اســت . بــا توجــه بــه مباحــث مختصر بيان شـده در فـوق و نيـز در مـواردي کـه بعـدًا در خصـوص اهميـت و ضـرورت توجـه بـه شـناخت چـالش هـاي صنعت توريسم خواهد آمد.
در طــرح تحقيــق حاضــر بــا هــدف برطــرف نمــودن چــالش هــاي توســعه پايــدار، پــس از مــرور مختصــر ادبيــات موضوعي و با استفاده از مدل مفهومي که ارائـه خواهـد شـد بـه طـرح سـئوالات مـرتبط پرداختـه خواهـد شـد. سـپس بـا توجه به مواردي که در بالا به آنها اشاره شـده اسـت سـعي خواهـد شـد تـا مسـتند بـه مـرور ادبيـات موضـوعي مربـوط ، توســعة گردشــگري درســطحي وســيعتر مــورد بررســي و مطالعــات بيشــترقراربگيرد. در پايــان، ضــمن جمــع بنــدي، نتايج ، کاربردهاي مديريتي و جهات تحقيقاتي آينـده مربـوط بـه موضـوع بـه منظـور ادامـه و پيگيـري کـار توسـط ديگـر محققان علاقمند ارائه خواهد شد.
٢-اهميت موضوع تحقيق
بسياري از نويسندگان، گردشگري را يک فرصت منحصر به فرد اقتصادي مي دانند (ارباسلي ، ٢٠٠٠: ٤؛ سينکلر و استبلر،
١٩٩٧: ٤؛ کوپر و لاکوود، ١٩٩٤: ٩ و ...) در سالهاي اخير گردشگري منبع درآمـد سرشـار در تجـارت جهـاني و عنصـر
مهمي در بهبود و تنظيم موازنه بازرگاني و تراز پرداختهاي بسياري از کشورها شده است . گردشگري در عصر حاضر، به عنوان صنعت بدون دود، توانمنديها و طرفداران بسياري دارد. رشد قابل توجـه و چشـمگير گردشـگري در پنجـاه سـال گذشته نشان دهنده اهميت فراوان اقتصادي و اجتماعي اين پديده است (مهدي کاظمي ، ١٣٨٥: ٩).
عمده ترين فعاليت اقتصادي که حول محور اين صنعت انجام مي گيرد و باز خور آن بر اقتصاد داخلي و بين المللي تأثير بسيار دارد عبارتاند از: سرمايه گذاريهاي ساختماني - عمراني (هتل ، جاده، فرودگاه، اسکله سازي، هواپيمـا، واگـن قطـار، سـواحل درياها و غيره)، صنايع تجهيز کننده رستورانها، صنايع غذايي ، تعميرات و نگهداري از آثار باستاني ، سرمايه گذاريهاي مربـوط به اطلاعات و اطلاع رساني (سايتهاي رايانه اي، اينترنتي ، بروشور، نقشه و غيره )، مخارج مخابرات و پست ، وسـايل اقـامتي ، وسايل ورزشي ، درآمدهاي عظيم نظام بانکي از جابه جايي پول، و درآمدهاي عظيم بيمه و تهيه ساير اسناد بـين المللـي کـه گردشگران در کشورهاي مبدأ يا کشور محل اقامت خود جهت آماده شدن براي سفر خرج مي کنند محاسبه مي شود. معمولاً درآمد صنعت گردشگري از ميزان ارزي که گردشگران وارد کشور ديگر مي کنند سنجيده مي شود(پاپلي ، سقايي ، ١٣٨٦).
با توجه به درصد بالاي بيکاري جوانان اين ناحيه لازم است با استفاده ازتمـامي امکانـات وقابليتهـا درجهـت رفـع محروميت ، ايجاد اشتغال وکسب درآمد از راههاي مختلف اقدام شود. بدين منظور گسـترش صـنعت گردشـگري بـه عنـوان صنعتي فرابخشي که با حوزه هاي مختلفي نظيراقتصاد، کشاورزي، فرهنگ ، محيط زيست وخدمات درتعامل است وتجربيات سايرمناطق جهان نشان داده که توسعه آن درهرمنطقه باعث رشد وپيشرفت اقتصادي- اجتماعي آن ناحيه گرديده است مي تواند به عنوان يکي ازابزارهاي اصلي توسعه دراستان مازندران مورد توجه قرارگيرد.توسعه گردشگري داراي مزايـاي فراوانـي
درحوزه ها و بخشهاي مختلف مي باشد که به برخي ازآنها در زيراشاره مي شود:
٢-١- اقتصادي
سازمان جهاني گردشگري پيش بيني نموده است که درسـال ٢٠١٠ بـيش از٢٣٠ميليـون نفـر از منطقـه آسـيا و اقيانوسيه ديدن مي نمايند(٥-pp٣,٢٠٠٠,.W.T.O). حال اگرکشورايران با توجه به قابليتها وپتانسيلهاي فـراوان خـويش بتواند تنها ٥% از اين مسافران را جذب نمايد وبطور متوسط هر گردشگر رقمي بالغ بـر١٢٠٠دلارارز درکشـور هزينـه نمايـد درآمد ايران بالغ بر١٢.٨ ميليارد دلارخواهد بود که اين منبع چيزي درحدود درآمد حاصل ازفروش نفت در طول يک سـال مي باشد.
٢-٢-ايجاد اشتغال
در سال ١٩٩٩برآورد شده که نزديک به ٢١٠ميليون نفردرصنعت گردشگري مشغول به کارمي باشند يعني ازهرنه نفرشاغل درسراسرجهان يک نفردربخش گردشگري فعاليت مي نمايد.بطورکلي اثرات افزايش اشـتغال دربخـش گردشـگري درکشورهاي درحال توسعه مساعدترازکشورهاي صنعتي است ، زيرا درکشورهاي صـنعتي زمينـه وامکانـات رشـد بيشـتراين صنعت محدودترشده ولي کشورهاي درحال توسعه هنوز درآغاز راه مي باشند.
٢-٣- شناخت فرهنگهاي مختلف
ارتقاء سطح شناخت وآگاهي مردم محلي ومسافران، امکان تبادل فرهنگي ميان طـرفين را ايجـاد مـي نمايـد. بـا افزايش مراودات ميان افراد بومي ومسافران مختلف ، طرفين درباره فرهنگ ، عادت ورسوم يکديگر مي آموزنـد کـه ايـن مـي تواند درايجاد يک محيط امن وآرام براي زندگي مفيد واقع شود. البته درباره تأثيرات فرهنگي گسترش گردشـگري بايـد بـا احتياط رفتار نمود تا آداب وفرهنگ ورسوم بومي آسيب نبيند. در عصر سنت ، جهانگردي به هدف کشـف جهـان و زيـارت مکانهاي مقدس و يا تجارت و غير انجام مي شده است . معمولاً در سراسـر جهـان جهـانگردان بـه هـر هـدفي کـه اقـدام بـه جهانگردي مي کردهاند خدا محور بودهاند، لذا سختي و مشتقات راه و مقصد را نيز تحمل مي کردهاند. با شـروع عصـر مـدرن جهانگردان شناخت جهان را با اهداف استعماري و اقتصادي و علمي و حتي بشر دوستانه آغاز کردنـد. آنهـا نيـز در ايـن راه آماده تحمل هر گونه مشقتي بودند، اما عملاً از اواسط قرن نوزدهم ميلادي و با گسـترش خطـوط راهآهـن گردشـگري بـه هدف استراحت ، آسايش ، تمدد اعصاب و لذت بردن از طبيعت و مکانهاي بکر گسـترش يافـت . بنـابراين هـدف گردشـگر از گردشگري کاملاً متفاوت از هدف جهانگرد از جهانگردي است . گردشگر جهت آسايش خويش پول خرج مي کند، لـذا طالـب رفاه است و خرج کردن او موتور چرخش اقتصادي مي گردد. صنعت گردشگري در دنيا، يکي ازمنابع مهم درآمـد و در عـين حال از عوامل مؤثر در تبادلات فرهنگي بين کشورهاست و به عنوان گستردهترين صنعت خدماتي جهان، حائز جايگاه ويژه - اي است ، از اين رو بسياري از کشورهادر رقابتي نزديک و فشرده، در پي افزايش بيش از پيش منـافع و عوايـد خـود از ايـن فعاليت بين المللي هستند. گردشگري را مي توان صنعت سفيد نام نهاد، زيرا برخلاف اغلب صنايع توليدي، بدون آلوده سـازي محيط زيست انساني ، زمينه ساز دوستي و تفاهم بين ملتهااست و صلح و صفا را براي مردمان به ارمغان مي آورد. کشـورما از جنبه جاذبه هاي گردشگري، داراي انواع اقليم ها، فضاها، فصل ها است و از جنبه آثار باستاني ، مناطق تفريحي و زيبايي هـاي طبيعي با کشورهاي پيشرفته در صنعت گردشگري برابري مي کند. به همين سبب جاي دريغ است اگـر از ايـن نعمـت هـا و موهبتهاي الهي در جهت توسعه و رشد کشور بهره مناسب نبريم و کشورمان را به جهانيان نشناسانيم .
دانشگاه آزاد اسلامي واحد نور با همکاري دانشگاه هاي آزاد اسلامي اردبيل ، بندرانزلي و شوشتر (٢٤ آذر ١٣٩٠)
٣-تعاريف :
٣-١- گردشگري (Tourism): مطابق تعريفي که سازمان تجارت جهاني W.T. O ارائـه نمـود، گردشـگري بـه امـوري اطلاق مي شود که فرد در خارج از محيط زندگي خودرو براي مدت کمتر از يک سـال و تنهـا بـه منظـور تفـريح ، سـياحت ، تجارت، زيارت و نه فعاليت هايي که در ازاي کار حقوق دريافت مي کند انجام مي دهد. (اعرابي و يزدي، ١٣٧٨، ص٨٨)
٣-٢- گردشگر (Tourist): در سال ١٩٦٣ کنفرانس جهاني توريسم در شهر رم برگزار گرديد و از گردشگر تفريحي به
- گردشگر کسي است که به منظور موقت مسافرت مي کند و در کشور مورد علاقه خود دست کم ٢٤ ساعت اقامـت مـي - نمايد. در ضمن به منظور هدفهاي زير مسافرت مي کند: استفاده از تسـهيلات، تـأمين سـلامتي ، مطالعـه و تحقيـق ، مـوارد مذهبي و ورزشي ، تجارت و امور بازرگاني ، مسايل خانوادگي ، مأموريت و شرکت در کنفرانسها و سمينارها(اعرابي و يزدي،
٣-٣- گردشگري پايدار
باتلر گردشگري پايدار را فعاليتي مي داند که در يک مکان به وجود مي آيد، توسعه مي يابد و با مقياسي عمل مي کند کـه بـه صورت يک فعاليت پايدار براي زمان نامحدود جاري و ساري باشد. به علاوه هرگز به محيط زيست تخريب وارد نکند و مانع از توسعه موفقيت آميز ديگر فعاليت ها نيز نشود. (٢٦.p ، ١٩٩٣، Buttler)
اولسن گردشگري پايدار را فعاليتي مي داند که محيط زيست را تخريب ننمايد براي جامعه ميزبـان نيزنـافع باشـد. در واقـع محيط زيست را يک دارايي بداند و بر محدوديت و توان محدود آن نيز اعتقاد داشته باشد(١٩٩٧، olsen).
٣-٤- توسعه نيافتگي : عدم افزايش درآمد سرانه و توليد ناخالص ملي که اين عوامل به نوبـه خـود باعـث مـي شـود کـه وضعيت عوامل اجتماعي نظير بهداشـت ، آموزشـي ، حمـل و نقـل ، مسـکن و ... بهبـود نيابـد و بطـور کسـي باعـث کـاهش استانداردهاي زندگي شود (افتخاري و صالحي امين ، ١٣٧٨، ص ٦٩) .
٤- مدل (الگو)توسعه پايدار و گردشگري پايدار
توجه به توسعه پايدار و رعايت اصول آن در جهانگردي پايدار حائز اهميت است ، چرا که گردشگري مبتني بر زيسـت بـوم و ميراث تاريخي و فرهنگي است . چنانچه اين منابع مورد تخريب واقع گردند، گردشگري و تداوم آن نيز مورد ترديد واقع مي - شود. در حقيقت گردشگري پايدار بخشي از توسعه پايدار است .
اين نوع گردشگري متشکل از مجموعه اي از عناصر است که با يکديگر در تعامل هستند به گونه اي کـه تغييـر در هر يک از آنها منجر به ايجاد تغيير در ديگر عناصر سيستم مي شود. به عبارت ديگر، حرکت در راستاي تحقق اشکال پايـدار گردشگري منجر به اثرگذاري بر ديگر عناصر غير گردشگري نيز مي شود. به عنوان مثال، کاهش تعداد گردشگران سبب کـم کردن آثار سوء زيست محيطي و کاهش منافع اقتصادي ناشي از گردشگري مي شود. به همين نحو تأمين نيروي کار در اين بخش به دليل مزاياي اقتصادي آن منجر به کاهش نيروي کار در بخش کشاورزي و ضربه زدن به اقتصاد زراعي مي شود.
ميان گردشگري پايدار و توسعه پايدار دو ارتباط آشکار و قوي وجود دارد:
گردشگري پايدار ابزار قوي در راستاي کمک به تحقق توسعه پايدار تلقي مي شود.
توسعه پايدار پيش نياز گردشگري پايدار است چرا که توسعه غير پايـدار مـي توانـد کيفيـت محصـولات گردشـگري و خدمات مربوط را تحت الشعاع قرار دهد. گردشگريي پايدار است که با توجه به امکانات، ضمن پاسخ به نيازهاي گوناگون اقتصادي – اجتماعي ، فرهنگـي و انتظـارات گردشگران، وحدت اکولوژيکي ، سلامت زيست محيطي و هويت و تماميت فرهنگي جامعه ميزبان را حفـظ کنـد و بـه رشـد اقتصادي، کاهش فقر، و رفاه نيز دست يابد.
٤-١- رويکردهاي حاکم بر توسعه پايدار
