مقاله ارزیابی عوامل موثر بر توسعه گردشگری سلامت

بخشی از مقاله

ارزیابی عوامل موثر بر توسعه گردشگری سلامت

چکیده:
در طول تاریخ انسانها همواره برای دریافت مراقبتهای درمانی از مکانی به مکان دیگر مسافرت کردهاند، اما در دهههای اخیر این شرایط بسیار متفاوت شده است. هزینههای گزاف خدمات درمانی و فهرست انتظارهای طولانی باعث شده بیماران زیادی از اروپا و آمریکا در جستوجوی مراقبتها و خدمات پزشکی به کشورهایی مانند آلمان، هند، مالزی، ترکیه، تایلند، سنگاپور و غیره مسافرت کنند. صنعت گردشگری بعنوان یکی از فعالیتهای مهم اقتصادی جهان بطور متوسط10درصد تولید ناخالص داخلی و10 درصد اشتغال جهان را به خود اختصاص داده است. درحال حاضر گردش مالی گردشگری پزشکی60 میلیارد دلار است که سالانه20 درصد نیز به آن افزوده میشود. امروزه سفر برای درمان از اهداف مهم گردشگری است، بنابراین گردشگری سلامت و مراقبتهای بهداشتی صنعت گردشگری دنیا رشد سریعی دارد. شرکتهای خصوصی و دولتها به دنبال توسعه کسب و کار گردشگری سلامت بعنوان بخش جدیدی در بازار یا بخش الحاقی به خدمات بهداشت عمومی هستند. از اینرو جهانیسازی و آزادسازی تجارت در خدمات بهداشتی و درمانی، گردشگری پزشکی را بوجود آورده و زمینه رشد آن را فراهم نموده است. افزایش تقاضا برای خدمات بهداشتی بهدلیل مسن شدن جمعیت در کشورهای توسعه یافته، در دسترسبودن خدمات پیشرفته پزشکی باکیفیت بالا و ارزان در کشورهای درحال توسعه درمقایسه با کشورهای توسعه یافته، لیستهای انتظار طولانی برای عمل جراحی در کشورهای توسعه یافته و نبود بیمه درمانی شایعترین عوامل مسافرت پزشکی است. از مهمترین عوامل موثر بر توسعه گردشگری سلامت می توان به قیمت، کیفیت، تفاوتها و غیره اشاره کرد که در این پژوهش بدان اشاره شده است. در خاتمه برای توسعه گردشگری سلامت راهکارهای پیشنهاد گردیده است که نیازمند توجه جدی مدیران متخصص در این زمینه می باشد.

واژگان کلیدی: گردشگری، گردشگری سلامت، عوامل موثر بر توسعه گردشگری

-1 مقدمه
گردشگری سلامت1 از سابقه تاریخی برخوردار است، از زمانیکه مردمان کهن میخواستند برای مشاهده عجایب جهان اقدام به مسافرت کنند، این نوع گردشگری نیز وجود داشته، بنابراین افراد بیشتر میخواستند به استفاده از چشمههای آب معدنی(گرم و سرد)، طالع بینی و زیارت اماکن مقدس بپردازند تا در آنجا به آرامش روحی دست یابند. به عنوان مثال یونانیان باستان برای درخواست شفا و سلامتی از خدا، به کلیسای اپیدوریا2 میرفتند و رومیان باستان نیز از حمامهای گرم بخاطر موثر بودن آن جهت سلامتی خود استفاده میکردند. آنچه که جدید به نظر میآید، یک پدیده عادی نیست بلکه پدیده مهم این بوده که فقط مخصوص نخبگان سیاسی نبوده بلکه طبقه متوسط نیز به طور فعال در تجارت بین المللی کالاهای خدمات سلامت مشغول بوده و این امر سبب بهبود وضعیت اقتصادی شده است(.(Reisman, 2010:1 در این ارتباط جهانی شدن سلامت به معنای در نوردیدن مرزهای کشورها، توسط بیماران با هدف درمان است، امروزه سلامت پدیدهای جهانی شده که بیمارستانهای چند ملیتی، قیمتهای رقابتی در سطح دنیا، کیفیت بین المللی استاندارد های جهانی و نزدیک شدن سطح تکنولوژیهای تخصصی کشورها از جمله مصادیق جهانی شدن سلامت میباشند و در این بین گـردشگری سلامت شامل توانمندی و امکانات مراکز درمانی در حوزه گـردشگـری سـلامـت(بیمـارستـانهـا، کلینـکها، مراکز تشخیصی، مطبها، گیاهان دارویی- درمانی، چشمههای آبگرم و غیره)، توانمندی و امکانات مــراکــز خـدمـاتـی در حـوزه گـردشگـری سـلامـت(حمل و نقل هوایی، ریلی، دریایی، آژانسها، هتلها، تورگردانها، موسسات مالی، بیمهها، بانکها و غیره) و موانع و مشکلات موجود در این زمینه میباشد. در شرایط آب و هوای امروزی بهداشت و درمان به یک بازار جهانی تبدیل شده به طوری که کشورهای توسعه یافته و در حال توسعه در جذب گردشگران درمانی با یکدیگر رقابت میکنند. برای مثال درآمد این صنعت برای اقتصاد هند تا سال 2012 به ارزش 2/3 میلیارد دلار پیش بینی شده است. در نتیجه، منافع سیاسی گردشگری سلامت و درمانی بر فواید مالی حاصل از آن مبتنی گشته است. چنین انگیزه های اقتصادی برای دولتها منجر به افزایش تقاضای گردشگران درمانی برای کشورهای با درآمدهای بسیار ناچیز گردیده که در بسیاری از موارد تحت سیاستهای بیمه سلامت دولتی درآمدهاند. بنابراین با وجود گردشگران درمانی در کشورهای توسعه یافته، مکانهای گردشگری درمانی با تسهیلات کیفی بالا به همراه تعداد زیادی از گردشگران درمانی عمدتاً در کشورهای در حال توسعه نیز به صورت گسترده یافت میشوند(.(Cook, 2007 :7 جهانی شدن یک محصول در کوتاه مدت، موجب افزایش یکپارچگی اقتصادی، وابستگی متقابل دولتها و مناطق، تسریع اثر رشد بازار بین المللی در خدمات بهداشتی شده که تولیدات و تبادل آزادانه مردم و کالاها را درپی دارد. بنابراین در چنین شرایطی افزایش حرکات برون مرزی، چالشهای فراوانی را پیش روی حاکمیت و حفظ مراقبت از گردشگران درمانی(بیمار) قرار داده است(.(Lunt, Carrera, 2010: 27 با این وجود گردشگری سلامت با صنعت چند میلیارد دلاری گره خورده است و دلالت بر مسافرت افراد به خارج از کشور(مبداء) برای درمان به موقع و دسترسی ارزان به امکانات و خدمات بهداشتی و پزشکی دارد(.(Bristow and Others , 2009:97 بنابراین جهانی شدن بهداشت و درمان شکل جدیدی از گردشگری است که عمدتاً به عنوان گردشگری سلامت شناخته میشود. همراه با توسعه گردشگری سلامت، گردشگری پزشکی نیز همگام با آن بعنوان یکی از بخشهای سریع درآمده و بسیاری از کشورها هم اکنون در حال ایجاد طرحهای کاربردی و قانونی خدمات رسانی در این زمینه هستند. کاهش هزینههای حمل و نقل، درآمدهای بالاتر، انتقال فناوری و دانش و کاهش هزینهها در اثر رقابت کشورهای رقیب، همگی از فاکتورهای اساسی هستند که باعث مسافرت گردشگران درمانی به کشورهای دور به منظور استفاده از خدمات پزشکی این کشورها میشود. این صنعت اکنون با ایجاد درآمد سالیانه 60 میلیارد دلاری در سطح جهان به عنوان یکی از بازارهای پررونق گردشگری درآمده بنابراین تعداد کشورهایی که خواهان ایجاد تسهیلات و خدمات درمانی برای گردشگران خارجی رو به افزایش است. به عنوان مثال کاستاریکا با وسعت اندکش سالیانه میزبان 150000 گردشگر پزشکی است و حدود 90 درصد مشتریان خدمات آرایشی آن را مصرف کنندگان خارجی تشکیل می دهند .(Bookman and Bookman, 2008: 5 ) مردم انگلیس در سال 2007تقریباً 135 میلیون پوند صرف درمان پزشکی خارج از کشور کردهاند و در همین سال حدود 100 هزار نفر از آنان برای مراقبتهای پزشکی و همچنین حدود 1/29 میلیون نفر نیز برای ترمیم دندان به خارج از کشور مسافرت کردند درحالیکه در همان سال یک پنجم تختهای بیمارستانهای لندن را خارجیها اشغال کرده بودند( Deloitte Center for Health Solutions, 2009: .(5 پژوهش حاضر درپی این است که مهمترین عوامل موثر بر توسعه گردشگری سلامت چه عواملی می باشند.

-2 ادبیات و مبانی نظری

در سال 1950تقریباً 25 میلیون گردشگر برای تعطیلات به خارج از کشور مسافرت کردند که این مهم در سال 2005تقریباً به 803 میلیون نفر افزایش یافت. پیشبینیها حاکی از آن هستند که تا سال 2030 مجموع مسافرتهای بینالمللی به 2 میلیارد نفر خواهد رسید. مسافران 2 تریلیون دلار خرج خواهند کرد. تنها در آسیا گردشگران بینالمللی روزانه بیش از 1/5 میلیارد دلار خرج خواهند کرد .(Yeoman, 2008 : 41 ) سازمان گردشگری جهانی سازمان ملل پیشبینی میکند که گردشگری بین سالهای 1995 تا 2020 سالانه بطور متوسط 4/1 درصد رشد خواهد کرد. این مقدار از رشد تولید ناخالص داخلی پیشی خواهد گرفت. تعداد کل سفرهای بینالمللی در سال 2005تقریباً 694 میلیون بوده که این رقم تا سال 2020 به 1/65 میلیارد سفر افزایش خواهد یافت. تعاریف بسیار مختلفی از گردشگری سلامت و پزشکی وجود دارد که به نظر میرسد بعضی از این تعاریف، تحت تاثیر سابقه تاریخی گردشگری سلامت بوده باشد که بطور گستردهای به وجود استراحتگاهها، چشمههای معدنی و تناسب عمومی1 مبتنی یافته است. کریا، بریجز((2006 و کانل(2006) 2 گردشگری سلامت را با سلامت و رفاه عمومی وگردشگری پزشکی را با نوآوریهای دندانپزشکی و پزشکی، نسبت به اثر آنها در بهبود یا افزایش طول عمر میشناسند. بنابراین گردشگری سلامت و پزشکی از نظر سطح نوآوری پزشکی و درمانی برای سلامت گردشگر با هم متفاوتند؛ هر چند در هنگام ملاحظه کاربردها و اثرات گردشگری پزشکی و سلامت چالشهای در این تعاریف بوجود میآید(.(Cook, 2007:7-8 تقریبا دو دهه پیش گودریچ و گودریچ3 گردشگری سلامت را بصورت »فعالیت بر روی بعضی از تسهیلات گردشگری، برای مثال یک هتل یا مقصد (بادن، سویس(4 در جذب گردشگران توسعه مشخص خدمات، امکانات و تسهیلات سلامتی، علاوه بر امکانات منظم گردشگری آن« بیان میدارند. در حقیقت در سال 1999 گزارشی در خصوص سلامت محلی، که توسط یک کمیته اروپایی انجام یافت؛ ارزش گردشگری پزشکی را بعنوان صنعت درمان با توجه به عملکردهای مسلط بازاری آن در سویس، آلمان و سایر مصرف کنندگان آن میداند و ویژگیهای بارز آن را در مقایسه با کشورهای خاورمیانه و اروپای شرقی آشکار ساخت؛ بطوری که چارچوبهای تعریف به قوت خود باقی است. و همچنین گردشگری پزشکی بعنوان ترکیبی از اوقات فراغت و سلامت درمانی با توجه به امکانات بیست سال قبل از جمله آبهای معدنی، استراحت گاهها، چشمههای آبگرم، شناخته میشود. به نظر میرسد این تعاریف در نوعخود جامع باشند؛ زیرا انتخاب آن معمولاً از سوی کسانی صورت میگیرد که دنبال سرمایه گذاری در گذراندن چنین اوقات فراغتی هستند(.(Caballero and Others,2007:4

هال(1992) 5 به تبعیت از وان اسپیلن6 که گردشگری سلامت را به عنوان »دور ماندن از خانه« تعریف کرده و آن را به عنوان مهمترین انگیزه در برنامه ریزیهای گذران اوقات فراغت مطرح میکند. در این ارتباط وان اسپیلن پنج جزء را در این خصوص ارائه داد که هر کدامیک از این اجزاء بازاری بسیار ویژهای را میشناسانند؛ که این اجزاء عبارتند از:
-1 خورشید و فعالیتهای سرگرم کننده.7

-2 مشغول بودن به فعالیتهای سلامتی، بطوری که »سلامت« انگیزه اصلی نباشد (فعالیتهای گردشگری ماجراجویانه و ورزشی مثل هاکی روی یخ، دوچرخه سواری و گلف).

» - 3سلامت« انگیزه اصلی مسافرت باشد(برای مثال سفر دریایی8 یا مسافرت به یک منطقه دارای تنوع آب و هوایی). -4 مسافرت به خاطر استفاده از سونا، ماساژ9، و دیگر فعالیتهای سلامتی(چشمههای تفریحی.(10
-5درمانهای صِرف پزشکی.

هال((1992 تحلیلی از گردشگری سلامت را با توجه به موضوع گردشگری ماجراجویانه و ورزشی ارائه داد و گردشگری سلامت را با دیگر اشکال گردشگری که بر سطوح متنوعی از فعالیتها و طیف انگیزشی آن مبتنی یافته بود تطبیق داد. شکل((1-3؛ فعالیت گردشگری سلامت و طیف انگیزشی آن را نشان میدهد.

شکل 1 فعالیت گردشگری سلامت و طیف انگیزش

ماخذ:Smith and Puczko, 2009:6

و بالاخره گاهی از گردشگری سلامت به عنوان گردشگری پزشکی یاد میشود، که به طور وسیعی افراد به منظور استفاده از امکانات و خدمات درمانی از محل سکونت خود به دیگر مکانها سفر میکنند(.(Aniza and Others, 2009:8
-1-2 ساختار گردشگری سلامت و انواع آن

تداخل در واژه شناسی سلامت و تناسب1 به عنوان مفهومی که به وضوح در کشورها و فرهنگهای مختلف دارای معانی مختلفی است به به چشم میخورد . پژوهش چانز2در مالزی نشان داد که اصولاً مردم محلی برای سلامت، تناسب و شیوه زندگی فردی خود، مردم شهری فعال برای رهایی از استرس در مناطق شهری و گردشگران خارجی برای تفریح و درمان(سنتی/طبیعی و مدرن/پزشکی) با شکل جدیدی از فعالیتهای اوقات فراغت عجین شده اند. که در حالت کلی شامل چشمههای معدنی و درمانی برای درمانهای شخصی(رهایی از استرس) و زیبایی/جراحیهای زیبایی میشود. در اروپای شرقی و مرکزی اصطلاح سلامت بیشتر به مفهوم معالجه جسمی و پزشکی3 نزدیکتر است و وجود آبهای درمانی و چشمههای معدنی برای مردمی که در آن منطقه زندگی میکنند، یکپارچگی مهمی را برای ایندسته از فعالیتها بوجود آورده است. بیشتر ساکنین اروپای غربی با مفهوم گردشگری تاریخی چشمه آبگرم به عنوان یک منبع درمان تالاسوتراپی(درمانهای مبتنی بر عناصر دریایی)، که بویژه در سواحل آتلانتیک وفور دارد آشنا هستند. در اروپای جنوبی به مطلوبیت سواحل دریایی که در آن از تابش آفتاب، هوای دریا و آبهای موثر در درمان (دریا درمانی) جهت افزایش رفاه گردشگر استفاده میشود؛ تاکید بیشتری میشود . علاوه بر این، آرامش حیات، دست یافتنی و لذت بردن از ساحل دریا عادی بوده و پسماندهای(لجن) دریای مدیترانه به عنوان یکی از منابع درمانی در جهان مورد توجه قرار میگیرد.

در یک تقسیم بندی که توسط دانیل کبالرو، و موگومبا1 صورت گرفته این است که گردشگری سلامت هم شامل گردشگری تناسب و گردشگری پزشکی میشود. بنابراین در مرتبه بالایی قرار میگیرند و هر دو زیرمجموعهای از گردشگری سلامت به شمار میآیند. علاوه بر این در ارتباط با گردشگری پزشکی دو زیر مجموعه نیز وجود دارد:

-1 جراحی زیبایی2 -2 جراحیهای غیر زیبایی)3اختیاری و اجباری)؛ ساختار گردشگری سلامت بر پایه این سه دیاگرام مبتنی یافته است(شکل .(3-3

شکل2 ساختار گردشگری سلامت

ماخذ: Caballero and Others,2007:11
-2-2 مفهوم سلامت و تناسب از بعد تقاضا
در سال 1970 سازمان بهداشت جهانی تعریفی از سلامت ارائه داد که مدل مراقبت سلامت را تحت تاثیر قرار داد و واژه سلامت را هماهنگی کامل فیزیکی، فکری و اجتماعی تعریف کرد. منظور از تناسب فرآیند انتخاب و مشارکت فرد در مجموعهای از فعالیتها می-باشد که به ترفیع روشهای بهبود سلامت که بر سلامت کلی فرد تاثیرگذارند. تناسب همان انتخاب فرد برای میزان کیفیت زندگی وی میباشدکه با شکل گیری روش زندگیِ سالم خود آگاه آغاز میشود و به رضایت از زندگی میانجامد. اصطلاح تناسب به صورت گسترده در گردشگری اروپایی کاربرد دارد. به طور کل نقطه تلاقی تعاریف مختلف ارائه شده درباره تناسب را میتوان عوامل زیر دانست: اهمیت سبک زندگی.

- مسئولیت پذیری در قبال سلامت و

- تلاشهای فرد در جهت کیفیت بخشیدن به زندگی دانست.

تعریف نهایی که می توان درباره تناسب ارائه داد، هماهنگی کامل میان جسم، فکر و روح است که از خلال وجود تناسب اندام(استفاد از رژیم غذایی مناسب، آرامش، مدیتیشن و فعالیتهای یادگیری، حساسیت محیطی و روابط اجتماعی) حاصل می شود M ueller and .(Kufmann,2001:2) با توجه به آنچه اشاره شد برنامههای سلامت و تناسب باید پاسخگوی تقاضای مشتریان در جهت بهبود سطح تناسب اندام، آموزشهایی پیرامون سبک زندگی سالم، مشاورههای پزشکی، درمان، داروهای پیشگیری کننده، راه حل تسکین و رفع هیجانها و افسردگیها و به طور کلی مشکلات شخصی و بهبود آنها باشند. با حضور در مقاصد آبهای گرم فرد علاوه بر جستجوی سلامت و تناسب به تفریح و سرگرمی و گذراندن اوقات فراغت میپردازد. آنجا که افراد در فعالیتهای آموزشی، تفریحی، فرهنگی در طول تعطیلات خود شرکت میکنند، میتوان آن را ابزاری در جهت بهبود تناسب دانست.

شکل3 نمودار گردشگری سلامت از بعد تقاضا

گردشگر

سفرهاي روزانه
گردشگري سالمت گردشگري تجاري ساير گردشگريها

گردشگري دوران نقاهت گردشگري پيشگيري از بيماري

گردشگري سالمت پيش گيري از بيماري خاص

خدمات پزشکي خدمات تناسب خدمات سالمت

ماخذ: M ueller and Kufmann,2001:4
از لحاظ تقاضا، گردشگران سلامت تمایل دارند، متقاضیان فعال سلامتی باشند که بسیار انگیزه دارند و مصمم اند در سلامت خود نقشی ایفا کنند. اینگونه افراد درپی روشهای مکمل یا جایگزین برای درمانهای مرسوم هستند. بسیاری از محققان بازار اصلی گردشـگری تناسب را نتیجه انفجار زاد و ولد بین سالهای 1945 -1965 میدانند. با توجه به آمار نگران کننده در زمینه افسردگی شاید در آینده نیاز باشد که افراد جوان تر و سالمندان، به مشارکت در بخش رو به رشد گردشگری تناسب تشویق گردند. از اینرو؛ روش تبلیغ مراکز تناسب و فعالیتهای مشتمل باید تحول پیدا کند تا رسیدن به چنین هدفی مقدور شود. طیف جاذبههای گردشگری تناسـب دامنـه

6

وسیعی از کالاها، خدمات و فعالیتهای موجود را نشان میدهد. ابعاد این دامنه از تمرکز بر روی معالجه درمانی یا جسمی تا ابعاد روحی یا روانی را شامل میشود. حتی همراه با برخی از انواع متنوع گردشگری تناسب، زیر مجموعههای بیشتر نظیر گردشگری برای استفاده از چشمههای معدنی نیز وجود دارد. به منظور مدیریت و بازاریابی؛ تفاوت قائل شدن بین کالاها و انگیزشهای گردشگران مهم است. در گذشته عنوان گردشگری تناسب به خوبی و به طور یکپارچه برای تمام انواع خدمات سلامت به کار برده میشد و برای تمام کالاهای پُرتقاضا کافی نبود و مصرف کنندگان از این مورد در رنج بودند. مسئول یک مکان گردشگری برای پاسخ به تقاضاهای بسیار پیچیده گردشگران بایستی در نامگذاری بین کالاهای مورد استفاده در بازار تفاوت قایل شود. گردشگری تناسب باید بر فاکتورها و عواملی که من جر به تعادل جسمی، روحی، فکری و روانی برای رسیدن به سلامتی کامل میشوند تمرکز کند.

کلی و اسمیت(2008 )1 معتقدند که اکثر دیدار کنندگان بایستی به طور همزمان به خاطر ویژگیهای مناسب گردشگری تناسب، به مکان گردشگری جذب گردند. با این حساب آنها بر این عقیدهاند که این اماکن تفریحی و درمانی به تامین نهایت تناسب(شاید به غیر از درمانهای پزشکی) دیدار کنندگان میپردازند.