مقاله ارزیابی و شناسایی جاذبه های گردشگری در راستای توسعه پایدار مطالعه موردی : استان کرمانشاه

بخشی از مقاله

ارزیابی و شناسایی جاذبه های گردشگری در راستای توسعه پایدار

چکیده

تبلور یافتن گردشگری به عنوان یک نیاز، تبدیل شده آن به عنوان بزرگترین صنعت خدماتی دنیا و تخصصی شدن گردشـگری ایـن فرصت را فراهم کرده تا هر مقصدی جهت بهره جستن از منافع حاصل از گردشگری امیدوار باشد. بر این اساس استان کرمانشـاه بـا دارا بودن میراث فرهنگی و تاریخی که بسیاری از آنها مانند طاقبستان دارای ارزش و شهرت جهانیاند؛ فرصتهای بسیار مناسـب برای جذب گردشگران از تمام نقاط دنیا و ایران دارا است، اما به رغم وجود جاذبههای گردشگری فراوان و علیرغم موقعیت مناسب و مساعد جغرافیایی و وجود بسیاری از مواهب طبیعی و فرهنگی و انواع جاذبه های قابل عرضه بـه بازارهـای جهـانگردی بـین المللـی، مسئله گردشگری در شهر کرمانشاه تاکنون جایگاه واقعی خود را نیافته است. با توجه به اهمیت گردشـگری، هـدف اصـلی پـژوهش حاضر ارزیابی و تقویت جاذبه های گردشگری استان کرمانشاه است که می تواند متناسب با ویژگی های انسـانی و محیطـی راهـی بـه سوی توسعه پایدار باشد. روش پژوهش توصیفی- تحلیلی و جمعآوری اطلاعات به روش اسـنادی و بـا اسـتفاده از کتـب، مقـالات و نشریات صورت گرفته است. نتایج بررسی نشان می دهد استان کرمانشاه با داشتن قابلیت فراوانی در بخش گردشـگری مـی توانـد بـا توسعه این صنعت در کاهش بسیاری از مشکلات نظیر بیکاری، رکود صنایع محلی مؤثر گشته، همچنین به نظام مدیریت شهرها در جهت افزایش توان اقتصادی شهر و به تبع آن افزایش درآمد سازمانهای اداره کننده شهر منجر شده، ضمن اینکه از بعـد فرهنگـی-اجتماعی نیز به احیا یا تقویت هویت ملی، انسجام، تبادل و تعامل فرهنگی و حفاظت از ارزشهای فرهنگی کمـک نماینـد و بـدین صورت زمینهساز توسعهپایدار گردد.

واژهای کلیدی: گردشگر، صنعت گردشگری، گردشگری پایدار، قطب گردشگری، استان کرمانشاه.

مقدمه

امروزه، توسعه گردشگری به عنوان یکی از توان های بالقوه توسعه منطقه ای در کنار سایر فعالیت ها محسـوب شـده و مطالعـات، نشان دادهاند که بین رشد و توسعه صنعت گردشگری و رشد و توسعه اقتصـادی کشـورها رابطـه مثبـت و معنـیداری وجـود دارد. .(Lee& Know, 1995, 50) گذشته از این جایگاه گردشگری به حدی است که قرآن مجید در آیاتی چند انسان را بـه ایـن موضـوع مهم دعوت کرده است(موحد،.(1383 توجه به مقوله گردشگری زمانی مهمتر جلوه میکند که طبق آمار در سـال 2005 حـدود 808 میلیون گردشگر در جهان جابجا شده اند که این خود باعث ایجاد درآمدی بالغ بر 282 میلیارد دلار بوده اسـت. گردشـگری یکـی از منابع اصلی اشتغال در سراسر دنیا نیز است که طبق برآورد سازمان جهانی جهانگردی حدود 76/7 میلیـون شـغل در دنیـا در ایـن صنعت به صورت مستقیم اشتغال دارند. چنانچه مشاغل غیر مستقیم اقتصادی نیز به آن ها اضافه گردد ایـن مقـدار بـه حـدود 234 میلیون %8/7) از کل مشاغل دنیا) خواهد رسید(.)Unwto, 2007: 19 بـر همـین اسـاس، یکـی از راهبردهـای کـه اخیـرأ در اغلـب کشورهای جهان مورد توجه قرار گرفته، توسعه و گسترش توریسـم در نـواحی محـروم و دارای پتانسـیلهـای لازم بـرای گسـترش گردشگری میباشد( قادری، .(36:1383 در این میان کشور باستانی و کهن ایران، با تعداد متنوع باستانی و تاریخی، تنواع آب وهـوایی و اقلیمی از توان و قابلیت بسیار بالایی برای توسعه گردشگری برخوردار است بـه گونـهای کـه در برخـی جنبـههـای گردشـگری از موقعیت ممتاز و منحصر به فردی در بین کشورهای جهان برخوردار اسـت(رحمـانی و همکـاران، .(14:1389 همچنـین از نظـر تنـوع صنایع دستی ایران جزء 3 کشور برتر دنیا به حساب میِآید(زنگی آبادی و دیگران، .(1:1385 براین اساس مـی تـوان از گردشـگری بـه عنوان یکی از بهترین گزینه های ممکن برای جایگزینی درآمدهای حاصل نفت، کاهش وابستگی شدید بـه اقتصـاد تـک محصـولی و حرکت به سمت توسعه مطلوب، نام برد(موحد و کهزادی،.(87:1389 در ایران، در میان قطبهای گردشگری کشور استان کرمانشاه به عنوان یکی از استانهای مطرح، از نظر موقعیت جغرافیایی، تنوع آب و هوایی، واقع شدن در مسـیر بـزرگراه عتبـات و نیـز داشـتن بناها و یادمان های تاریخی و فرهنگی دارای شرایط مطلوبی برای گردشگری است. بنابراین توجه بیش از بیش به صنعت گردشـگری در این استان ضروری می باشد تا جایی که می توان گفت این صـنعت مـی توانـد، عـلاوه بـر تبـدیل نمـودن اسـتان بـه قطـب مهـم گردشگری، یکی از محورهای توسعه همه جانبه استان نیز به شمار آید. از آنجا که گردشگری یکی از بخشهای مهم اقتصادی اسـت که توانسته است به عنوان یک صنعت پاک مطرح شود و ضمن افزایش درآمدهای ارزی در اقتصاد ملی، کمک شایسـتهای بـه رونـق اشتغال و ایجاد درآمدهای منطقه ای نماید و بدین طریق باعث توسعه پایدار شهری شـود، در ایـن پـژوهش سـعی بـر آن اسـت بـه

2

تفکیک جاذبههای گردشگری استان کرمانشاه شامل قطب گردشگری، حوزه گردشگری، کانون گردشگری، نقطه گردشگری معرفـی شود.

معرفی محدوده مورد مطالعه

استان کرمانشاه با مساحت 24640 کیلومتر مربع، هفدهمین استان جمهوری اسلامی ایـران از نظـر وسـعت بـه شـمار مـیرود. موقعیت جغرافیایی آن بر روی کره زمین بین عرض جغرافیایی 33 تا 35 درجه شمالی و طول جغرافیایی 45 تـا 48 درجـه شـرقی است. استان کرمانشاه 1/5 درصد مساحت کشور را در برمیگیرد و از شمال با استان کردستان، از مشرق با استان همدان، از جنـوب شرقی با استان لرستان و از جنوب با استان ایلام همسایه است و در غرب نیز با کشور عراق همسایه است. نقشه شماره یک موقعیت استان کرمانشاه را درکشور نمایش میدهد.

×نقشه شماره :(1) موقعیت استان کرمانشاه بر اساس آخرین تقسیمات کشوری

منبع: معاونت برنامهریزی استانداری کرمانشاه

مبانی نظری

گردشگری

توریسم یا گردشگری واژه ی فرانسوی از کلمه Tour گرفته شده است که در زبان فرانسـوی بـه معـانی پیمـودن، سـیر کـردن و گردش نمودن به کار رفته است(محلاتی،.(128:1380 این واژه نخستین بار در سال 1811 در مجلـهای انگلیسـی بـه نـام اسـپرتینگ

3

ماکزین آمده است(وارثی و همکاران،.(135:1389 در آن زمان این لغت به معنای مسافرت به منظور تماشای آثـار تـاریخی و بازدیـد از مناظر طبیعی برای کسب لذت بکار می رفت و به نظر پیر لاروس، گردشگری، مسافرت به منظور تفنن و لذت است و گردشگر کسی است که برای خوشنودی خود و لذت بردن مسافرت میکند(کازه، .(21:1381 به بیانی دیگـر، گردشـگری بـه مجموعـه فعالیـتهـا و اقداماتی گفته می شود که به شکلی مرتبط با فرد گردشگر صورت می گیرد، به همراه کلیه فعالیـتهـایی کـه گردشـگران در هنگـام مسافرت به مکانی خارج از محل سکونت شان انجام میدهند. بنابراین ویژگی اصلی گردشگری این است که در درجه اول، به سـفری اطلاق میشود که دور از خانه یا محل کار اسـت؛ و دوم، اقامـت کوتـاه مـدتی اسـت کـه گـاهی ممکـن اسـت بـدون توقـف شـبانه باشد(شهیدی و همکاران،.(101:1388 گردشگری به گونههای متفاوتی تقسیم میشود از جمله:

(1 گردشگری تفریحی: رایجترین نوع گردشگری.

2( گردشگری درمانی: برای بهره گیری از آب های گرم معدنی یا برای بهره گیری از امکانات تشخیصی و درمـانی کشـورهای دارای این ظرفیت.

(3 گردشگری مذهبی: زیارت و حج و سفرهای دینی بودائیان و هندویان و ...

(4 گردشگری بازاری: سفر گردشی به منظور جانبی خرید و فروش کالا.

(5 گردشگری همایشی: برای شرکت در همایشها و بازدید از مناطق.

6( گردشگری الکترونیک: همان E- Tourism است که در برگیرنده اطلاعات و انجام بخش اعظم سفر بـه صـورت مجـازی میباشد.

(7 بومگردی(اکوتوریسم): گردش در طبیعت.

(8 گردشگری ورزشی: به منظور انجام ورزشی خاص یا مسابقات بین المللی(قهرمانی، .(11:1385

صنعت گردشگری

صنعت گردشگری بزرگترین صنعت در دنیا است و موقعیت ممتازی در اقتصاد جهانی داشته، بر ظرفیت ها و بخشهـای واقعـی به ویژه بخش خدمات که برای رشد دراز مدت مناسب بوده استوار است(شفیعی،.(25-26:1383 این صنعت را باید تقریبأ نـو دانسـت

4

که آغاز آن به اوایل قرن نوزدهم میلادی برمی گردد(پاپلی یزدی و سقایی،.(135:1386 گردشگری را می توان صنعت سـفید نـام نهـاد، زیرا برخلاف اغلب صنایع تولیدی، بدون آلوده سازی محیط زیست انسانی، زمینهساز دوستی و تفاهم بین ملتهاست و صلح و صفا را برای مردم به ارمغان میآورد(محسـنی، .(151:1388 مقوله گردشگری را از رو" صنعت گردشگری" (Tourism industry) مینامند که در راستای ایجاد آن می یابد صنایعی متحول شده و به کار افتند که مستقیمأ با گردشگران در ارتباط باشند نظیر: انواع زیرساختهـا صنایع ساختمان، انواع شبکه ارتباطی و صنایع حمل و نقل و تجهیزات پزشکی و درمانی و غیره، گردشگری بیشـتر بـه عنـوان یـک سیستم تولیدی مطرح می شود، سیستمی که برای راه اندازی تولید آن باید صنایع عمدهای ایجاد شـوند( حیـدری و حسـینزاده دلیـر، .(61:1382 در واقع گردشگری به مثابه صنعتی موثر و تأثیرگذار بر جوامع توانسته است توجه سیاستگذاران و برنامهریزان را به خود جلب کند. این صنعت، فعالیتی گسترده است که تأثیرات اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی و زیست محیطی مهمی را با خـود بـه همـراه دارد و هر یک در جای خود قابل بحث و بررسی است( علیزاده، .(57:13282 در بسیاری از کشورهای جهان که به توسعه گردشـگری پرداخته اند، تأثیرات درخور توجهی بر اقتصاد مشاهده میشود. از طرفی این صنعت میتواند در توسعه منطقهای نیز نقشی موثر ایفـا کند. به عبارتی، توسعه خدمات جهانگردی علاوه بر اینکـه اصـالتهـای منطقـهای را برجسـته مـیسـازد. از حاصـل آن در حفـظ و ساماندهی این اصالت ها و نیز به وجود آوردن توازن بهینه منبع و طرز استفاده مناسب از آن برای حفظ و نگهداری و رشد و توسـعه منابع طبیعی و ملی نیز بهره میجوید، و همزمان با آن از مزایای اقتصادی مربوط به آن هم برخوردار میشود(حاجینژاد، .(92:1388

توسعهپایدار

بحث پایداری در قالب توسعه پایدار از طریق گزارش مرسوم "برانت لند"(رئیس نروژی اجلاس) به سـال 1978 بـه نـام "آینـده مشترک ما" توسط کمیسیون جهانی محیط زیست و توسعه به طور رسمی در دستور کار قرار گرفت. به دنبـال آن بـه سـال 1992 سندی با نام "دستور کار"21 در اجلاس سازمان ملل در شهر ریودوژانیرو تحت عنوان " اجلاس سران" توسط 178 کشور به امضـاء رسید(گلگار،.(451:1379 بر اساس تعریف مربوط به کمیسیون برانت لند توسـعه پایـدار عبارتسـت از:" توسـعهای کـه در عـین رفـع نیازهای جامعه کنونی، از توانایی نسل های آینده در برآوردن نیازهایشان نمی کاهد" . برنامه اجرایی مطرح شده در "دستور کـار"21 نیز بر سه نیاز حفاظت زیست محیطی که حیات متکی بر آنان است تأکید دارد که سه نیاز عبارتند از: توسعه اقتصـادی در راسـتای غلبه بر فقر و عدالت اجتماعی، و تنوع فرهنگی در راستای توانمندسازی جوامع محلی(عزیزی،.(43:1389

براساس اعلامیه ریو

5

- در توسعه پایدار، انسان مرکز توجه است و انسانها، هماهنگ با طبیعت، سزاوار حیاتی توأم با سلامت و سازندگی هستند،

- توسعه حقی است که باید به صورت مساوی نسلهای کنونی و آینده را زیر پوشش قرار دهد،

- حفاظت از محیط زیست بخشی جدانشدنی از توسعه است و نمیتواند به صورت جداگانه مورد بررسی قرار گیرد،

- با توجه به سهم متفاوت در آلودگی محیط زیست، کشورها مسئولیت مشترک، ولی متفاوت در ایـن زمینـه دارنـد(تـاکی و انجمنی،.(1:1390

گردشگری شهری پایدار

افزودن صفت پایدار به گردشگری شهری به علت گستردگی آثار جانبی طرحهای توسعه گردشگری در درون شـهرها، همچنـین آثار ملی و جهانی آن هاست و این بحث تنها آنگاه از منطقی کارآمد برخوردار است که چهار سوی توسعه اقتصادی، اجتماعی، زیست محیطی و فرهنگی با هم در سطحهای فراملی و ملی و در ارتباط متقابلشان با شهر و شهرواندان مورد بحـث قـرار گیـرد. آن چـه در توسعه گردشگری پایدار شهری برآن تاکید می شود، علاوه بر ره آوردههای اقتصادی و اجتماعی این صنعت برای شهروندان و شهرها، اهمیت به تداوم برنامه های توسعه گردشگری در زمان (توجه به نسل های آینده) و آثار توسعه در مکـان جغرافیـایی( اثـرات زیسـت محیطی) است. به عبارتی دیگر توسعه پایدار گردشگری عبارت است از گردشگری و جذب گردشگران به یـک ناحیـه بـا اسـتفاده از منابع موجود به گونهای که ضمن پاسخ دادن به نیازهای اقتصادی، فرهنگی و قانونی جامعه و انتظـارات گردشـگران بتـوان وحـدت، هویت فرهنگی، سلامت محیط زیست، تعادل اقتصادی مقصد مهمانان آنان را به طور متوازن در حـد بهینـه تـأمین کـرد(معصـومی، .(201:1388

شناسایی جاذبههای استان کرمانشاه

استان کرمانشاه به واسطه دارا بودن مناظر طبیعی چشم انداز، قدمت تاریخی، امـاکن زیـارتی، قـرار گیـری بـر سـر راه ابریشـم و همچنین قرار داشتن در خط مقدم جبهه 8 سال دفاع مقدس، دارای مکـان هـای متنـوع گردشـگری اسـت. همـین عوامـل اسـتان کرمانشاه را به یکی از قطب های مهم کشور گردشگری کشور تبدیل کرده است. جاذبه های گردشگری در ایـن اسـتان بـه دو دسـته طبیعی و تاریخی- فرهنگی تقسیم میشود. شکل شماره 1 تقسیمات جاذبههای استان را به شکل خلاصه نشان میدهد.

شکل شماره(: (1 تقسیمات جاذبههای گردشگری در استان کرمانشاه

6

ترسیم: نگارندگان

تقسیمبندی محدوده گردشگری

به منظور سهولت مطالعه محدوده گردشگری استان به چهار قسمت شامل قطب گردشگری، حوزه گردشگری، کانون گردشگری و نقطه گردشگری تقسیم میشود. که در ذیل به تعریف هر کدام از آن پرداخته میشود:

قطب گردشگری

وسعتی از سرزمین ایران که توانمندی خاصی در جذب گردشگر دارد. طبق این تعریف، استان کرمانشاه، یکی از قطب های مهم گردشگری کشور به شمار میرود.

حوزه گردشگری

7

محدودهای از یک قطب گردشگری است و در اینجا محدوده یک یا چند شهرستان همسایه بوده کـه دارای بـیش از یـک یـک کانون گردشگری است و امکان دسترسی بین آنها فراهم است. در شکل شماره 2 حوزههای گردشگری استان کرمانشاه نشـان داده شده است.

×شکل شماره :(2) حوزههای گردشگری استان کرمانشاه

ترسیم: نگارندگان

کانون گردشگری

مجموعه متراکمی از نقاط گردشگری که در یک محدوده جغرافیایی مشخص قابل دستیابی است.

نقطه گردشگری

مکانی که در آن عارضه طبیعی، تاریخی و فرهنگی برای بازدید وجود داشته باشد.

طبق تعریف ارائه شده استان کرمانشاه دارای 6 حوزه گردشگری، 15 کانون گردشگری، 130 نقطه گردشگری می باشد. کـه در جدول شماره 1 حوزه، کانون و نقطه گردشگری استان کرمانشاه(قطب)، نشان داده شده است.

8

انواع گردشگری در استان کرمانشاه

9

گردشگری طبیعی(بوم گردی): در بحث گردشگری جاذبه های طبیعـی از اهمیـت فراوانـی برخوردارنـد؛ زیـرا یکـی از مهمتـرین انگیزههای سفر برای انسان تغییر آب وهوا استفاده از مناظر طبیعی برای رفع خسـتگی ناشـی از کـار و رهـایی از مشـکلات زنـدگی شهری است. خوشبختانه استان کرمانشاه از جاذبههای طبیعی ارزشمندی برخوردار است.

بیش از نیمی از وسعت استان را کوه های مرتفع پوشانده است. رشته کوه زاگرس، بصورت مجموعهای از رشته کـوههـای مـوازی، بـا دشت های مرتفع کوهستانی، پوشش گیاهی متنوع شامل جنگل هـای بلـوط، ون و مراتـع و چمنزارهـای سرسـبز و چشـمهسـارها و سرابهای فراوانی را به وجود آورده است؛ از این رو در سراسر استان، چشم اندازهای طبیعی دلپذیری به وجود آورده آمده است که از جمله میتوان به دالاهو، شاهو، پرآو و ... با مناظر زیبا و دلنشین آنها اشاره کرد.

سرابها و چشمههای پرآب هم چون سراب نیلوفر، طاق بستان، صحنه، هرسین، خضر زنده و خضر الیـاس و از همـه زیبـاتر تـالاب هشیلان، وجود غارهایی مانند غار قوری قلعه و چشمه سهراب، از جمله مناطق جـاذب و مسـتعد بـرای توسـعه امـر گردشـگری در استان کرمانشاه به شمار میآیند.

گردشگری تفریحی: تنوع ویژگی های طبیعـی و اقلیمـی و وجـود چنـدین اثـر تـاریخی در کرمانشـاه، ایـن اسـتان را بـه یکـی از دیدنیترین مناطق ایران تبدیل کرده است.

وجود آثاری از دوره هخامنشی و سپس تمدنهای قدیمی چون عیلامیها، لولوییها، سومریها؛ و نیز آثار بازمانده از حکومت محلـی یا سلسله شاهان ماد، هخامنشیان، اشکانیان، ساسانیان، مغولان و ایلخانان، صفویان و قاجاریه در استان کرمانشاه، تـاریخ کهـن ایـن سرزمین را ممتاز ساخته است.

گردشگری بازاری: گردشگری بازاری (تجاری) در استان کرمانشاه میتوان به عنوان پدیدهای جدید قلمـداد کـرد کـه تحـت تـاثیر موقعیت جغرافیایی استان و قرار گرفتن در نوار مرزی در قسمت غربی اسـتان بـه وجـود آمـده اسـت. کالاهـای وارداتـی از مـرز در بازارچهها و بازارهای داخلی شهر جوانرود به فروش میرسند و بدین صورت باعث جذب گردشگر از نقاط مختلف کشور میشود.

گردشگری مذهبی: وجود زیارتگاههایی مانند امامزاده احمد در سنقر، امام زاده ابـراهیم در کنگـاور، امـام زاده هجـیج در پـاوه و ...

زمینـــــــــــه گردشـــــــــــگری مـــــــــــذهبی را در اســـــــــــتان فـــــــــــراهم کـــــــــــرده اســـــــــــت. گردشگری همایشی، ورزشی و الکترونیک: به صورت مقطعی در یک دوره زمانی از طریق دانشگاه ها، شـهرداری و ... در اسـتان دایر میشود.

11