بخشی از مقاله
ارزیاب کیفیت زندگی شهری (مطالعه موردی: منطقه 20 تهران)
چکیده
شهر به عنوان بستر زیست انسان شهرنشین، نیازمند تامین استانداردهایی است که در یک نگاه می توان آن را استانداردهای کیفیت زندگی نامید. کیفیت زندگی در واقع مفهومی چند بعدی و پیچیده است که از سوی متفکران علوم شهری و سایر اندیشمندان علوم مختلف مطرح و مورد پژوهش قرار گرفته است . امروزه کیفیت زندگی هدف اصلی تمام برنامه ریزی هاست . وجود مشکلاتی مانند ضعف منابع درآمدی، فقدان وسایل حمل ونقل عمومی، نبود فرصت ها و موقعیت های شغلی مناسب، مراکز درمانی، مسکن نامناسب، مشکلات و آسیب ه ای ناشی از نابرابری های اجتماعی، تغذیه نامناسب و مسکن ناپایدار، مراکز شهری ما را با چالش هایی مواجه ساخته است. این پژوهش که از نوع توصیفی- تحلیلی و از لحاظ هدف، کاربردی می باشد، به بررسی و ارزیابی شاخص های کیفیت زندگی در شهرری، منطقه 20 تهران پرداخته است. داده های مورد نیاز از طریق روش پرسشنامه ای جمع آوری شده است. روش نمونه گیری، تصادفی و حجم نمونه بر اساس فرمول کوکران، به تعداد 375 نمونه تعیین شده است. نتایج حاصله از توزیع فراوانی و آزمون t تک نمونه ای حاکی از آن است شهرری از کیفیت زندگی شهری پایینی برخوردار می باشد. اکثر ساکنین از کیفیت زندگی در این منطقه ناراضی می باشند. وضعیت کیفیت زندگی در منطقه مورد مطالعه در زمینه های محیط فیزیکی و محیط اقتصادی از دید جامعه نمونه مطلوب نبوده، در زمینه اجتماعی در حد متوسط ارزیابی شده و تنها وضعیت حمل و نقل در سطح رضایت بخشی بوده است.
واژگان کلیدی: ارزیابی کیفیت، کیفیت زندگی شهری، متغیرهای فیزیکی، اقتصادی، اجتماعی و حمل و نقل، برنامه ریزی، شهرری
1 -مقدمه
نواحی شهری مراکز اصلی رشد اقتصادی، اجتماعی و سیاسی در هر کشوری هستند که خود را به عنوان جذاب ترین نقاط برای ایجاد ثروت، کار، خلاقیت و نوآوری اثبات کرده اند، اما برخی از نواحی شهری با چالش های مهمی در زمینه های تخریب فیزیکی و محیطی، محرومیت اجتماعی، ناامنی، بیکاری، نابرابری های اقتصادی، کمبود مسکن و ترافیک روبرو هستند که این مشکلات کیفیت زندگی شهری را به شدت کاهش می دهند. با این وجود سیاست گذاران و برنامه ریزان در سطوح بین المللی و ملی بر قابلیت شهرها برای بهبود کیفیت زندگی انسان ها تأکید دارند (رضوانی و همکاران، .(1388:2 از این گذر به منظور حل مشکلات بشر شهرنشین و ارتقاء ابعاد کیفی زندگی او مفهومی تحت عنوان کیفیت زندگی مطرح ومورد تحقیق قرار گرفته است .کیفیت زندگی به عنوان مفهومی برای نشان دادن میزان رضایت فرد از زندگی و به عبارتی معیاری برای تعیین رضایت و عدم رضایت افراد و گروهها از ابعاد مختلف زندگ ی است. این ابعاد می تواند زمینه های تغذیه ا ی، آموزشی، بهداشت، امنیت و اوقات فراغت را شامل شود . از طرفی، دیگر امروزه در ادبیات برنامه ریزی توسعه مباحث کیفیت زندگی به عنوان یک اصل اساسی پیوسته مورد نظر برنامه ریزان و مدیران امر توسعه است . مطالعات کیفیت زندگی بررسی عوامل مؤثر در احساس خوب داشتن، مفهوم زندگی و شادی های مردم می باشد. در واقع نظریه کیفیت زندگی ترویج و توسعه مفاهیم کیفیت محیط زندگی مردم است تا بهترین شیوه ها ی زیستی برای آنها فراهم شود . لذا هدف غایی مطالعه کیفیت زندگی و کاربرد متعاقب آن برا ی اینست که مردم قادر به داشتن یک زندگی با کیفیت بالا باشند، به طور ی که این زندگی هم هدفمند و هم لذت بخش باشد(.(Parker, 2005:238
در ایران به دلیل رشد سریع کالبدی، هجوم مهاجران، عدم برنامه ریزی و مهمتر از همه اعمال سیاستها و روشهای ناکارآمد در مواجهه با مراکز شهری و همچنین بی توجهی به نقش این مراکز در ارتقاء هویت اجتماعی، اقتصادی، کالبدی و ... ، مشکلات و مسائل مراکز شهری به صورت شدیدتری ظاهر شده اند. این بی توجهی، کاهش کیفیت محیط اجتماعی، افزایش روند تخریب فیزیکی، بهم خوردن تعادل میان رفاه اجتماعی و کارایی اقتصادی(به نفع کارایی اقتصادی) و به طور کلی کاهش کیفیت زندگی شهری را بدنبال داشته است. منطقه شهرری به عنوان یکی از منطقه های قدیمی و پر تراکم شهر تهران است که در جنوب آن قرار گرفته و به نظر م ی رسد دارای چالش های فراوان در رابطه با کیفیت زندگی است. در همین راستا این پژوهش به منظور ارزیاب کیفیت زندگی شهری به مطالعه 1 ناحیه به عنوان نمونه انتخابی از بین نواحی 7 گانه موجود در محدوده منطقه 20 شهر تهران پرداخته است.
2 -اهداف پژوهش
بررسی و ارزیابی شاخص های کیفیت زندگی در منطقه 20 تهران.
سنجش سطح رضایت از معرف های مختلف مربوط به قلمروهای محیط فیزیکی، اجتماعی ، اقتصادی و حمل و نقل منطقه 20 تهران.
3 -روش انجام پژوهش
نوع این پژوهش، توصیفی- تحلیلی و از لحاظ هدف کاربردی می باشد . محدوده مورد مطالعه، شهرری واقع درجنوب استان تهران
میباشد. داده ها و اطلاعات به دست آمده از دو روش مطالعه کتابخانه ای و اسناد و مدارک موجود و بخش دیگر آن نیز به صورت
میدانی با توزیع پرسشنامه برای جمع آوری داده ها گردآوری شده است .حجم جامعه آماری 65393 نفر است. نمونه ها با استفاده
ازروش کوکران 375 مونه برآورد گردید. بر این اساس پرسشنامه ای مشتمل بر 32 سؤال براساس روش نمونه گیری تصادفی از 6)
محله ناحیه 5 شهرری) تکمیل شده اند. پس از توزیع پرسشنامه، داده ها از طریق نرم افزار spss و روش های آماری فراوانی و آزمون t تک نمونه ای مورد تجزیه و تحلیل قرار گرفت.
4 -محدوده و قلمرو پژوهش
این مطالعه، در شهرری منطقه 20 تهران انجام گرفته است. شهرری جنوبی ترین منطقه شهری شهرداری تهران با 378445 نفر جمعیت و وسعت 23 کیلومتر مربع داخل محدوده شهری و 153 کیلومترمربع حریم بوده همچنین این منطقه دارای پنج ناحیه داخل محدوده و دو ناحیه خارج محدوده و 22 محله می باشد. این منطقه از شمال به شهرستان تهران، از جنوب به شهرستان قم، از شرق به شهرستان ورامین و شهرستان پاکدشت، از غرب به شهرستان های اسلامشهر، رباط کریم و زرندیه محدود می شود. مساحت بخشهای سه گانه شهرستان ری : بخش مرکزی 174؛ بخش کهریزک 543، و فشاپویه 1645 کیلومتر مربع می باشد. شهر ری مرکز شهرستان ری بین مختصات جغرافیایی 35 36' شمالی، 51 26' شرقی واقع شده است . ارتفاع این شهر از سطح دریا 1062 متر است(درگاه الکترونیکی شهرداری منطقه 12 تهر ان). شکل شماره (1) موقعیت شهرری در منطقه 20 تهران را نشان می دهد
مأخذ: نگارنده
5 -فرضیات پژوهش
به نظر می رسد که منطقه 20 تهران از کیفیت زندگی شهری پایینی برخوردار است. گ به نظر میرسد اغلب ساکنین از وضعیت عمومی کیفیت زندگی در منطقه 20 تهران ناراضی می باشند. گ
گ
6 -مفاهیم و مبانی نظری پژوهش
کیفیت زندگی مفهومی پیچیده و چند بعدی است که تحت تأثیر مؤلفه هایی چون زمان و مکان، ارزش های فردی و اجتماعی قرار دارد و از این رو معانی گوناگونی برای افراد و گروههای مختلف بر آن مترتب است. برخی آن را به عنوان قابلیت زیست پذیری یک ناحیه، برخی دیگر به عنوان اندازه ای برای میزان جذابیت و برخی به عنوان رفاه عمومی، بهزیستی اجتماعی، شادکامی، رضایتمندی و مواردی از این دست تعبیر کرده اند (اپلی و منن .(2007 همچنین کیفیت زندگی می تواند به عنوان رابطه بین ادراکات فردی و احساسات مردم با تجربه های آن ها در درون فضایی که در آن زندگی می کنند، تعریف شود (ویشن .(1986 لیو (1983) کیفیت زندگی
را »بهزیستی عنوانی جدید برای مفهوم قدیمی بهزیستی مادی و روانی مردم در محیط زندگی خود «توصیف کرده است .مولرکیفیت
زندگی را میز ان رفاه افراد و گروه های تحت شرایط اجتماعی و اقتصادی عمومی تعریف می داند (رضوانی و همکارانش، .(1387 فو
(2000)کیفیت زندگی را رضایت کلی فرد از زندگی می داند . داس((2008 کیفیت زندگی را به عنوان بهزیستی یا عدم بهزیستی مردم
و محیط زندگی آن ها تعریف کرده است . پسیون (2003) کیفیت زندگی را این گونه تعریف می کند : اصطلاح کیفیت زندگی به طور کلی به وضعیت محیطی که مردم در آن زندگی می کنند (مثل آلودگی وکیفیت مسکن)و هم چنین به برخی صفات و ویژگیهای خود مردم(مثل سلامت و میزان تحصیلات )اشاره دارد. داس((2008 کیفیت زندگی را به عنوان بهزیستی یا عدم بهزیستی مردم و محیط زندگی آن ها تعریف کرده است. به طور کلی می توان کیفیت زندگی را به عنوان برهم کنش میان میزان برآورده شدن نیازهای انسانی
و رضایت افراد و گروه ها از تامین نیازهای خود در یک ناحیه خاص تعریف کرد (رضوانی، شکیبا و منصوریان .(23 :1387
در مطالعات اخیر، کیفیت زندگی به دو روش اندازه گیری می شود روش اول، شاخص های عینی را برای سنجش کیفیت زندگی مورد استفاده قرار می دهد . شاخص های عینی، شاخص های اجتماعی و اقتصادی قابل سنجش برای انعکاس میزان تامین نیازهای انسانی هستند که با ا ستفاده از گزارش ها و آمارهای رسمی بررسی می شوند . این شاخص ها وضعیت ظاهری و ملموس زندگی را نشان می دهند. در این روش از شاخص هایی مانند تولید ناخالص داخلی، شاخص پیشرفت اصلی، شاخص سلامت اجتماعی و شاخص توسعه انسانی برای مقایسه های ملی و بین المللی استفاده می شود. در روش دوم، شاخص های ذهنی مورد استفاده قرار می گیرند که سطح رضایت افراد و گروه ها را -که اصطلاح به زیستی ذهنی نامیده می شود ارزیابی می کنند(کاستانز، (264:2007 این شاخص ها مبتنی بر گزارش شخصی افراد از ادراکاتشان در مورد جنبه های مختلف زندگی است . این شاخص ها که مکمل متغیرهای اجتماعی، اقتصادی و
محیطی اند، ادراکات و ارزشیابی های افراد را از وضعیت عینی زندگی شان نمایش می دهد افزون بر مسئله تعریف و ابعاد کیفیت
زندگی، بحث های زیادی درباره ی قلمروهای مورد استفاده در مطالعه کیفیت زندگی وجود دارد . کامینز((1996 در تعریف خود از
کیفیت زندگی که هر دو بعد عینی و ذهنی را در نظر گرفته است، بیان می کند که از هفت قلمرو مهم شامل به زیستی مادی، سلامت، بهره وری، تعلق، امنیت، اجتماع محلی و به زیستی عاطفی می توان برای محاسبه شاخص ترکیبی زندگی استفاده کرد . اسمیت در سال 1973 ، شش قلمرو اصلی را که به طور گسترده ای در مطالعات کیفیت زندگی درکشورهای مختلف مورد استفاده قرار گرفته اند، شناسایی کرد . درآمد، ثروت و کار، محیط، سلامت، آموزش، مشارکت و ناهنجاری های اجتماعی نظیر جرم و جنایت . هاگرتی و همکاران در سال 2001 اظهار داشتند که هفت قلمرو شامل روابط، خانواده، به زیستی عاطفی، به زیستی مادی، سلامت، کار و فعالیت مولد، احساس تعلق به اجتماع و امنیت فردی می توانند فضای کیفیت زندگی را به خوبی پوشش دهند.
در این مقاله زمینه ها و شاخص ها ی کیفیت زندگی شهری به 4 بعد می پردازد که عبارتند از: کیفیت حمل و نقل، کیفیت اقتصاد ی، کیفیت اجتماعی و کیفیت محیطی.
7 -پیشینه پژوهش
