بخشی از مقاله
چکیده
علیرغم آنکه شهرنشینی به عنوان شکلی کاملتر و متعالیتر برای سکونت و زندگی شناخته میشود، لیکن تغییرات سریع و ناگهانی در فرایند شهرنشینی به بروز مسائل و مشکلات عدیدهای منجر شده است. اگرچه این روند فرسایشی، مشکلات مختلفی همچون آلودگی، ترافیک، ناهنجاریها و غیره را برای تمام شهروندان به همراه داشته است اما اقشار آسیبپذیر جامعه بحرانهای جدیتری را تجربه میکنند. شکلگیری محلات نابسامان در درون و حاشیه شهرهای بزرگ، تصویری روشن از وضعیت حاد اقشار ناتوان شهر به دست میدهد.
در حقیقت این محلات نابسامان ماحصل توزیع ناعادلانه قدرت، ثروت و خدمات در سطوح مختلف ملی، منطقهای و شهری هستند؛ حال آنکه بازخورد بیتوجهی به این محلات در نهایت کل شهر و حتی کشور را با بحرانهایی جدی روبرو خواهد ساخت. از سوی دیگر، رویکردهای متاخر در برخورد با محلات نابسامان همچون بهسازی و توانمندسازی، علی-رغم برخی موفقیتها، روندی کُند و نامحسوس در حل مشکلات این محلات داشتهاند.
علاوه بر این، رویکردهای بهسازی و توانمندسازی، بیشتر جنبه واکنشی درمانی به معضل گسترش این بافتها داشته و فاقد نگرش پیشگیرانه و کنترلی است. از همینرو، در پژوهش حاضر تلاش شده است با روش تحلیلی-تفسیری با نگاهی جامع به شناسایی عوامل شکلگیری و گسترش محلات نابسامان پرداخته شود و سپس در غالب رویکردی یکپارچه به ارائه پیشنهاداتی برای کنترل و پیشگیری از گسترش این محلات پرداخته شود.
در این راستا، نخست با بررسی مطالعات داخلی و خارجی به استخراج مولفهها و شاخصهای مرتبط با موضوع پرداخته شده است. در ادامه با انتخاب سکونتگاههای غیررسمی شهر همدان به عنوان نمونه مطالعاتی به ارزیابی شاخصها در سه سطح »ملی«، »شهری« و »محلات غیررسمی« پرداخته شده است.
در بررسی شاخصها ابتدا با روش دلفی - نظرات 30 کارشناس - به وزندهی شاخصها مبادرت شده و سپس به کمک مدل تحلیل رگرسیون چندمتغیره خطی، اولویتبندی شاخصها صورت پذیرفته است. بر اساس یافتههای پژوهش، اولویتهای کنترل و پیشگیری از گسترش سکونتگاهها به ترتیب »حل مسائل اقتصادی در سطح ملی«، »حل مسائل مدیریتی و اقتصادی در سطح شهری« و »حل مسائل اجتماعی و کالبدی در سطح محلهای« است.
.1 مقدمه
با آغاز عصر جدید صنعت و تکنولوژی، تمرکز صنایع و خدمات در شهرها فزونی یافت و در این میان شهرهای بزرگ به کانون اصلی جذب مهاجران روستایی و شهرهای کوچک تبدیل شدند. با پیشی گرفتن نرخ افزایش جمعیت شهرها نسبت به ظرفیت خدمات موجود، کیفیت محیط شهری روند نزولی یافت. ادامه یافتن این چرخه در طی چند دهه متوالی در نهایت سبب شد سهم قابل توجهی از مهاجرین و گروههای کمدرآمد در تامین نیازهای اولیه خود با مشکل مواجه شوند و علیرغم حضور در شهر از امکانات آن محروم بمانند. این چرخه که در کشورهای توسعهیافته با اقدامات پیشگیرانهای همچون برنامهریزی منطقهای، توسعه در سطح سرزمین و ارتقاء کیفیت محیطی شهرها روند متعادلتری یافته است، در حال حاضر یکی از چالشهای فراروی کشورهای در حال توسعه است.
ایران به عنوان یکی از کشورهای در حال توسعه که در چند دهه اخیر با مهاجرتهای گستردهای میان شهرها و روستاها مواجه بوده است، در بسیاری از شهرهای بزرگ خود با مساله شکلگیری نواحی گروههای کمدرآمد و مهاجرنشین روبرو شده است. علیرغم اینکه اصطلاح سکونتگاه »غیررسمی« بیشتر منتج از غیرقانونی بودن نحوه تملک و خارج از برنامه بودن ساخت و سازها در این محلات است؛ لیکن با نگاهی به تعابیر دیگری همچون »حاشیهنشین«، »زاغهنشین«، »آلونکنشین« و ... که برای این نواحی به کار میرود؛ میتوان اذعان نمود یکی از وجوه تمایز این نواحی نسبت به سایر محلات شهر، سطح نازل کیفیت زندگی ساکنین آنهاست. در حقیقت، این نواحی که به صورت غیررسمی غالبا در حاشیه شهرها شکل میگیرند، از جنبههای مختلف اقتصادی، اجتماعی و محیطی با مشکلات عدیدهای روبرو هستند. البته حتی به نظر میرسد اصطلاح »سکونتگاه غیررسمی« که دلالت بر نحوه تملک - بعد حقوقی - در این محلات دارد، نیز به درستی نمیتواند مبین وضعیت نامناسب این نواحی از جنبههای مختلف باشد.
مشکلات محلات حاشیهنشین نه تنها به ساکنین این محلات برمیگردد بلکه همچون غدهای سرطانی بر وضعیت سایر محلات نیز تاثیر میگذارد و در صورت عدم پیشگیری و کنترل، در نهایت کل شهر و حتی کشور را با تهدید مواجه میسازد. از همینرو، بررسی دقیق ساز و کار شکلگیری و گسترش این محلات گام نخست برای مقابله با این پدیده است که در این پژوهش تلاش شده است با نگاهی جامع، ابعاد مختلف موضوع شناسایی شود. به همین منظور، سکونتگاههای غیررسمی شهر همدان به عنوان نمونه مورد مطالعه انتخاب گردیدهاند تا از این طریق به طور ملموس-تری به بررسی مساله و در نهایت ارائه راهبردهای عملیاتی پرداخته شود.
.2 اهمیت و ضرورت
حدود یک سوم جمعیت جهان در سکونتگاههای غیررسمی زندگی میکنند . - Dubovyk et al, 2011: 235 - بنابراین این سکونتگاهها برای درصد بالایی از جمعیت شهری کشورهای در حال توسعه سرپناه ایجاد میکنند . - Abbott, 2002: 317 - اسکان غیررسمی یا خودجوش شکل رایج رشد شهری در اکثر کشورهای در حال توسعه است که غالبا بیشتر مناطق به صورت غیررسمی و بدون برنامهریزی اشغال میشوند که این امر ناشی از نیاز شدید به مسکن به خصوص از سوی گروههای کمدرآمد است
در حقیقت، سکونتگاههای غیررسمی محصول توزیع ناعادلانه قدرت، ثروت و خدمات در سطوح ملی و منطقهای است. این امر در کشورهای جهان سوم وضعیت حادتری نسبت به کشورهای پیشرفته به وجود آورده و در نتیجه این سکونتگاهها در ایجاد مسکن، اشتغال، آموزش و بهداشت وضعیت ناگواری را بر شهر اصلی تحمیل نمودهاند
بر اساس تجارب و مطالعات انجام شده در شرکت مادر تخصصی عمران و بهسازی شهری، بیش از 56 هزار هکتار محلات نابسامان میانی، 21 هزار هکتار از عرصههای تاریخی مراکز شهرها و 53 هزار هکتار سکونتگاههای غیررسمی که رقمی بالغ بر 30 درصد بافتهای شهری موجود کشور را در بر میگیرند و جمعیتی بالغ بر 17 میلیون نفر - حدود 20 درصد جمعیت شهری کشور - را در خود جای دادهاند، با معضلات پیچیدهای بویژه فقر شهری، عدم ایمنی و بحران هویت روبرو هستند
این در حالی است که چندین دهه از سابقه برنامهریزی به منظور ارتقای شرایط زیست در سکونتگاههای غیررسمی میگذرد اما به جز در مواردی محدود، نتایج رضایتبخش و ملموسی مشاهده نشده است که بخشی از این عدم موفقیت را میتوان ناشی از کمتوجی به موضوع »پیشگیری به جای درمان« جست و جو کرد.
کمتوجهی به سرنوشت بخش قابل توجهی از شهرنشینان کشور که از مسکن نامناسب، کمبود خدمات و زیرساخت-های شهری و فقدان محیط اجتماعی سالم رنج میبرند و با فقر نسبی و بیکاری گسترده مواجهه هستند، فاقد هرگونه توجیه منطقی است. از همینرو، در پژوهش حاضر تلاش شده است با بررسی یکپارچه عوامل تاثیرگذار بر شکلگیری و گسترش سکونتگاههای غیررسمی، مهمترین علل ناتوانی سیاستهای اتخاذ شده برای رفع مشکلات این سکونتگاهها شناسایی شوند. همچنین به منظور دستیابی به راهکارهای عملیاتی، ارزیابی عوامل بر روی شهر همدان انجام گرفته تا اصلیترین اولویتها و راهکارها اتخاذ شوند.
.3 روش تحقیق
پژوهش حاضر با روش تحلیلی-تفسیری و مبتنی بر مطالعات اسنادی و پرسشنامه انجام شده است. مبانی نظری پژوهش از طریق مطالعات کتابخانهای به دست آمده و شاخصهای سنجش موضوع در جدولی به صورت مستند استخراج شده است. در مرحله بعد شاخصهای استخراجی در قالب پرسشنامهای بر مبنای طیف 5گانه لیکرت تدوین شده است. در ادامه به منظور تکمیل پرسشنامهها از نظرات 30 کارشناس - روش دلفی - آشنا با وضعیت سکونتگاههای غیررسمی در کشور و شهر همدان استفاده شده است. سپس داده-های حاصل از پرسشنامهها در نرمافزار SPSS وارد تصویر -1 فرایند تحقیق شده و روابط میان متغیرهای برداشت شده، بر اساس مدل تحلیل رگرسیون چندمتغیره خطی مورد سنجش قرار گرفتهاند. تصویر 1 فرایند تحقیق را نشان میدهد.
