بخشی از مقاله
چکیده
اسکان غیر رسمی از جمله پدیده های ناشی از گسترش شهرنشینی سریع و از جلوه های بارز فقر شهری است که در شکلی برنامه ریزی نشده، خودرو، فاقد مجوز ساختمان و برنامه رسمی شهرسازی با تجمعی از قشرهای کم درآمد و سطح نازلی از کمیت و کیفیت زندگی درون یا مجاور شهرها ظاهر شده است. به عبارتی اسکان غیر رسمی در زمره سکونتگاه هایی قرار دارند که همزمان صحنه شکل گیری، رشد و تداوم فرصت ها و تهدیدهایی هستند که کیفیت زیست و نحوه تامین نیازهای ساکنان را تحت تاثیر قرار می دهد.
از یک سو انبوهی از مسائل و مشکلات کالبدی، اقتصادی، اجتماعی از جمله دسترسی به خدمات موجود در شهرها و از سوی دیگر تهدید های بوم شناختی از سوی شهر و جذب جمعیت مهاجر و عوارض ناشی از آن، شرایط پیچیده ای را در این سکونتگاه ها به وجود آورده که باعث می شود، بررسی پایداری و زیست پذیری محلات غیر رسمی از اهمیت خاصی برخوردار باشد. زیستپذیری به معنای وضعیت و شرایطی عینی و ذهنی است که در آن ملزومات اجتماعی، اقتصادی، کالبدی، زیست محیطی به منظور آسایش و رفاه درازمدت آحاد جامعه فراهم میگردد.
زیست پذیری که با پشتیبانی نظریه توسعه پایدار جامعه را با ابعاد اجتماعی، اقتصادی و زیست محیطی مورد تحلیل قرار می دهد در همین راستا هدف پژوهش حاضر بررسی زیست پذیری و ساماندهی محلات غیر رسمی کلانشهر کرج - حیدر آباد، حصارک بالا، حصارک پایین و اسلام آباد - با رویکرد زیست پذیری میباشد. بنابراین پژوهش حاضر از نظر نوع هدف کاربردی و به لحاظ ماهیت توصیفی - تحلیلی است. نتایج پژوهش نشان میدهد محلات مورد بررسی به طور کلی با توجه به شاخص ها و ابعاد زیست پذیری - کالبدی، اقتصادی، اجتماعی و زیست محیطی - در شرایط نامطلوبی قرار دارند.
به طوری که براساس رتبه بندی اکونومیست زیست پذیری محلات مورد مطالعه بالای 50 درصد در شرایط غیرقابل قبول قرار گرفته است. در این میان محله حیدرآباد در سه بعد کالبدی، زیست محیطی و اقتصادی بالاترین میانگین نمره را نسبت به محلات دیگر کسب کرده و محله اسلام برعکس حیدرآباد در سه کالبدی، زیست محیطی و اقتصادی کمترین میانگین نمره را به خود اختصاص داده است. نتایج رتبه بندی محلات با مدل تاپسیس هم نشان می دهد که محله اسلام آباد با امتیاز 0/223 پایین ترین رتبه و حیدرآباد با امتیاز 0/815 بالاترین رتبه را در میان محله های مورد مطالعه به خود اختصاص دادهاند.
-1 مقدمه
یکی از مهمترین مباحث جنجالی که دنیای امروز با آن روبروست، رشد سریع سکونتگاههای غیررسمی میباشد این امر چالشها و بحرانهای زیادی را در ابعاد مختلف اقتصادی – اجتماعی، کالبدی، زیست محیطی و سیاسی ایجاد نموده است. در این میان اغلب تصور غلطی پیش آمده است که تمامی ساکنین این سکونتگاههای غیر رسمی، مهاجران روستایی هستند در حالیکه بخشی از این سکونتگاهها به علت پدیده فقر شهری و سرریزهای اقتصادی و اجتماعی شهرها شکل گرفته اند برای اینکه نمی توانند جذب بازارهای رسمی زمین، مسکن و اقتصاد شهر شوند و برای دسترسی به مسکن به این محدوده رانش پیدا می کنند.
دقت نظر در رویکردهای و راهبردهای به کار رفته در برنامه های توسعه و ساماندهی سکونتگاههای غیر رسمی نشان میدهد که فرآیندهای توسعه تاکنون نه تنها نتیجه مثبت و اساسی نداشته است، بلکه انطباق یافتن با شرایط زمانی با نوعی سردرگمی و اغتشاش عملکردی نیز مواجه گردیده است. بررسیهای انجام گرفته در رویکردها و راهبردهای توسعه در داخل و خارج از کشور نشان میدهند که تنها سیاستها و برنامههای که به طور هماهنگ بتواند کل مسائل و چالشهای اسکان غیر رسمی را با تمام ابعاد مورد بررسی قراردهد سیاستهای توسعه پایدار با رویکرد زیستپذیری میباشد.
از اینرو پرداختن به نظریه توسعه پایدار با رویکرد زیستپذیری با هدف حل مشکلات شهری، بهبود وضعیت کیفی وکمی زندگی شهروندان در شهرها، ارتقاء کیفیت محیط شهر و پیشبرد شهر به سوی مطلوبترشدن و .... بیش از پیش مطرح شده است. بر این اساس زیستپذیری یکی از مباحث و رویکردهای اخیر در برنامهریزیشهری میباشد که مانند دیگر رویکردهای نوین مثل شهر توانا، شهر پایدار، شهر تاب آور،... ما را به سوی داشتن شهری مطلوبتر برای زندگی و توسعه شهری پایدار رهنمون میسازد - بندرآباد،1390، - 3 توسعه پایدار، نظریهای است که تمام ابعاد فیزیکی، اقتصادی، اجتماعی – فرهنگی و زیست محیطی شهر را برای رسیدن به پایداری در نظر میگیرد بنابراین در قالب توسعه پایدار، رویکرد زیست پذیری، به یک سیستم شهری که در آن به سلامت اجتماعی، اقتصادی، کالبدی و روانی همه ساکنانش توجه شده است، اطلاق می شود.
اصول کلیدی که به این مفهوم استحکام می بخشد شامل: برابری، عدالت، امنیت، مشارکت، تفرج، و قدرت بخشیدن میباشد - . - Cities plus, 2003: 23 کلانشهرها امروزه با چالشهای بسیاری در زمینههای اقتصادی، اجتماعی و زیستمحیطی مواجه شدهاند؛ در عین حال افزایش جمعیت به همراه نسبت روزافزون شهرنشینی پیامدهای زیانباری از جمله اسکان غیر رسمی را برای این گونه شهرها در پی-داشته است.
تداوم این گونه رشد شهرنشینی با مشکلات اجتماعی، اقتصادی،کالبدی و زیست محیطی بحران آفرین و هشداری بر ناپایداری کلانشهرها میباشد ناپایداری کلانشهرها ناشی از تاثیر فرآیندها و ساختارهای کلان و خرد میباشد از ساختارهای کلانی که در زیستناپذیری کلانشهرها و شکلگیری سکونتگاههای غیررسمی کشور تاثیر میگذارند میتوان به ضعف ساختاری شهرنشینی در مواجهه با نظام برونزا و مدرنیزاسیون و در نتیجه بروز عدم تعادل در نظام شهری و روستایی در سیر تکوینی شهرنشینی، سازوکار تبعیض آمیز و فقر زا بر پایه توزیع ناعادلانه منابع قدرت، عدم پیش بینی فضای مسکونی کافی و مناسب اقشار کم درآمد در طرحهای کالبدی شهری و اعمال استانداردهای خارج از استطاعت ایشان؛ دسترسی ناچیز به نظامهای رسمی اعتباری و وام مسکن برای کم درآمدها. به ویژه اشتغال در بخش غیر رسمی، وجود باندهای قدرت نامشروع و سوداگران زمین باز به موازات اهمال و ناتوانی در نظارت و کنترل ساخت وسازها، فقدان نهادسازی برای تجهیز و تجمیع منابع اقشار کم درآمد وعدم حمایت و هدایت دولت در مورد خانه سازی خودیار و ضعف مدیریت شهری اشاره کرد در سطح خرد میتوان به توزیع نامناسب خدمات وتسهیلات شهری، نداشتن برنامهریزی مناسب برای محله های غیررسمی، کمبود منابع مالی اشاره کرد.
مطالعات نشان میدهد که از یک سو ضرورت پرداختن به زیست پذیری شهری در پاسخ دهی به نیازهای جامعه پس از صنعتی شدن بخصوص در محله های غیر رسمی شهرها کهشدیداً در جستجوی امکانات و تسهیلات کیفیت زندگی هستند به شدت افزایش یافته است. از سوی دیگر زیست پذیری به جهت تهدیدهای پیش روی زندگی شهری در مناطق غیررسمی کلانشهرهای ایران نیز اهمیتی دو چندان یافته مییابد.
در این میان کلانشهر کرج به واسطه فاصله کم، دسترسیهای متنوع و گسترده با تهران - به معنی وقوع در گره عملکردی تهران بزرگ - از سویی و استقرار بخش مهمی از کارخانجات و فعالیتهای پایهای در پیرامون خود، پذیرای بخش قابل توجهی از جمعیت مهاجر به حوزه شهری تهران شده است. در نتیجه هجوم جمعیت مهاجر به کلانشهر کرج موجب شکلگیری و گسترش محله های غیررسمی در محدوده کرج شده است.
محله غیررسمی در کلانشهرکرج برخی به مرور زمان درنتیجه توسعه شهری هضم شده و جز اشکال رسمی توسعه شهری محسوب میشوند اما در برخی از محلهها، جوهره رشد خودرو و اسکان غیررسمی همچنان برجاست و روز به روز گسترش مییابند. بنابراین ادامه روند گسترش محلههای غیررسمی و کاهش زیست پذیری این محلهها و در سطح بالاتر - کلانشهر کرج - از یک سو و نبود یک برنامهریزی درست و منطقی از سوی دیگر، این شهر را در آیندهای نه چندان دور با چالشهای اساسی روبرو خواهدکرد.
مناطق غیررسمی کلانشهرکرج دردرازمدت موجب زیستناپذیری و اثرات مخربی شدیدتری برکل شهرکرج خواهند داشت. در همین راستا هدف پژوهش حاضر بررسی زیست پذیری محلههای غیر رسمی شهر کرج و ارائه راهکارهای برای ارتقاء زیستپذیری که نشان ازقابلیت زندگی مطلوب و با کیفیتتری در محلههای چهارگانه - حیدر آباد، حصارک بالا، حصارک پایین و اسلام آباد - میباشد. در ارتباط با هدف پژوهش سوالهای زیر مطرح میشود که محلههای غیررسمی منتخب از نظر زیستپذیری در چه وضعیتی هستند در بین محله های مذکور مورد مطالعه کدام محله ها و در چه ابعاد از زیست پذیری مطلوبتری برخوردار هستند؟
-2 مبانی مفهومی و نظری پژوهش
- 1- 2 تعاریف و مفاهیم زیست پذیری : شهر زیست پذیر به سیستم شهری گفته میشود که به رفاه، روانی ، اجتماعی، فیزیکی و توسعه شخصی همه ساکنان، کمک میکند.اصولکلیدی که به این امرعنیت میبخشدعبارتند از عدالت، کرامت، دسترسی، خوشمشربی، مشارکت و اختیار . - .nola kate.2005.2timmer بنابراین شهر زیستپذیر شهری است برای همه مردم، این بدان معنی است که شهر زیست پذیر باید برای همه بچه ها و کهنسالها جذاب، ارزشمند و ایمن باشد و نه فقط برای مردمی که در آنجا درآمد کسب کرده و سپس آنجا را ترک و به حومهها و اجتماعات پیرامون پیرامون میروند. دسترسی آسان به فضاهای عمومی و سبز به ویژه برای کودکان و سالخوردگان ضروری است، جایی که آنها مکانی برای بازی و ملاقات یکدیگر داشته و با هم گفتگو کنند.
شهر زیست پذیر، شهری برای همه است.به گفته اونس در کتاب شهرهای زیستپذیر، سکه زیستپذیر دو رو دارد یک روی آن معیشت است و روی دوم پایداری بوم شناختی. معیشت به معنای موقعیت شغلی است که به اندازه کافی به مسکن مناسب و آبرومند نزدیک باشد و درآمد متناسب با کرایهها و دسترسی به خدماتی که سکونتگاه را سالم میسازد، است معیشت باید پایدار باشد، زیرا در صورتی که منابع تولید کار و مسکن به گونهای تامین شوند که به تخریب محیط بینجامند، در واقع مشکل معیشت حل نشده است - . - Cedar Hill Municipality , 2008, 1-5 محلههای زیستپذیر، اجتماعات فشرده، خوب طراحی شده و پایداری هستند که به منظور ارتقای هویت محلی، عرضه گزینههای متنوع مسکن، افزایش کارایی کاربری زمین، افزایش اشتغال محلی و حمایت شیوههای جایگزین سفر طراحی شدهاند.
