بخشی از مقاله
الگوي سيستمي اخلاق حرفه اي در آموزش عالي (تحقيق کيفي)
چکيده
اخلاق در آموزش عالي مفهومي چند بعدي است و منشاء اثر بخشي در آن ميباشد، به همين دليل مورد توجه بسياري از دانشگاه ها قرار گرفته است . تنوع تحقيقات در زمينه اخلاق حرفه اي پژوهشگران و مسؤولين را با متغيرها و ابعاد بسـياري در ايـن خصـوص مواجه کرده ، ولي به ندرت ديدگاه ها و تجارب کارکنان در مورد عوامـل اثرگـذار بـر اخلاق حرفه اي مورد بررسي و توصيف قرار گرفته است . لـذا انجـام پژوهشـي کـه بـا نگرشي جامع مؤلفه هاي اخلاق حرفه اي، متغيرها و روابط آنها را روشن نمايد ضروري به نظر ميرسد. مقاله حاضر در دو بخش به ايـن مهـم مـيپـردازد: بخـش اول بـه تبيـين مؤلفـه هـاي مـؤثر در اخـلاق حرفـه اي بـر اسـاس تجـارب ، ديـدگاه هـا و ادراکـات اطلاع رسان هاي تاثيرگذار اختصاص دارد و بخش دوم با بهره گيـري از مـدل سيسـتمي، رابطه بين متغيرهاي ارائه شده در نظام آموزش عالي را نشان ميدهد. ايـن پـژوهش بـه روش کيفي گرندد تئوري ١ در دانشگاه هاي شهيد باهنر، علوم پزشکي، پيـام نـور و آزاد کرمان انجام شده است .
روش اجرا: در اين پژوهش بـه تحليـل محتـواي مصـاحبه هـاي ٣٧ اطـلاع رسـان تأثيرگذار که به شکل تئوريک ٢ و مورد مصاحبه عميـق نيمـه سـاختاري قـرار گرفتنـد پرداخته شد. تحليل داده ها از طريق درون مايه اي و مقايسه مداوم همزمان با جمـع آوري داده ها انجام گرفت و پس از غوطه وري و تحليل داده ها حدود ٣٩٥ کد اوليه اسـتخراج و نهايتا تعامل نمادين بين عوامل مشخص شد.
يافته ها: يافته هاي اين مطالعه مؤيد وجود ٥ درون مايه سايه باني شـامل : ١- عوامـل اخلاق فردي (استانداردهاي اخلاق فردي، اعتقاد قلبي، خودکنترلي و وجدان ) ٢- عوامـل مديريتي (نقش الگويي مديران ، رفتار خيرخواهانـه و مشـارکت در تصـميم گيـري) ٣- عوامل سازماني (گزينش و بکارگيري، برنامه هاي راهبردي اخلاق و فرهنگ سـازماني)
٤- عوامل اخلاق شغلي (اخلاق آموزشي، اخلاق پژوهشي و اخلاق ارتبـاطي) ٥- عوامـل فرا سازماني (فرهنگ ، شرايط سياسي، اعتماد عمومي و شرايط اقتصادي) و ١٧ درون مايه فرعي بود و در آخر روابط بين متغيرها از طريق مدل سيستمي که فرايند اخلاق حرفه اي را تحت تأثير قرار ميدهد نشان داده شد.
نتيجه گيري: نتايج اين تحقيق عوامل مؤثر بر اخلاق حرفه اي در آمـوزش عـالي را مشخص مينمايد. نکته قابل توجه اينکه مشـارکت کننـدگان تأکيـد زيـادي بـر درون مايه هاي فردي مانند وجدان کاري و نظارت الهي داشتند. همچنين مشخص شد توجه بـه عوامل راهبردي، نهادينه سازي و اعتماد عمومي از اهميت ويژه اي برخوردار است .
واژگان کليدي اخلاق حرفه اي، آموزش عالي، کيفي
مقدمه
امروزه داشتن اخلاق حرفه اي به عنوان يک مزيت رقابتي در سازمان مطرح ميشود. تحليل اخلاق حرفه اي نيازمند تحليل اخلاق و حرفه است . اخلاق را مجموعه اي از صفات روحي و باطني انسان تعريف کرده اند که به صورت اعمال و رفتاري که از خلقيات دروني انسان ناشي ميشود، بروز ظاهري پيدا ميکند.
استمرار يک نوع رفتار خاص دليل بر آن است که اين رفتار ريشه دروني و باطني در عمق جان و روح فرد دارد که آن ريشه را خلق و اخلاق مينامند. واژه حرفه کاربردهاي فراوان دارد و عام ترين کاربرد آن به معناي پيشه ، شغل و کسب و کار است . (دهخدا) حرفه اي کسي است که توانمندي خود را در پايبندي به قانون و نظام مندي حرفه ميداند، ميسازد، تقويت ميکند و حفظ ميکند. او خودشناسي، خودسازي و خود باوري را لازمه حرفه اي شدن وحرفه اي ماندن ميداند (قراملکي، ١٣٨٩ ش .) و به محيط حرفه اي آموزش احترام ميگذارد. (سنت ، ٢٠٠٦ م .) تأکيد روزافزون بر اخلاق حرفه اي، نيازهاي پژوهشي و مطالعاتي فراواني را مطرح کرده است . در جوامعي چون کشور ما، اخلاق حرفه اي نه در سطح بنگاه ها و سازمان هاي تولديافته و نه در مراکز دانشگاهي و حوزوي توسعه پيدا کرده است . (قراملکي، ١٣٨٩ ش .) اخلاق حرفه اي ٤ به مسائل و پرسش هاي اخلاقي و نيز اصول و ارزش هاي اخلاقي يک نظام حرفه اي ميپردازد و ناظر بر افعال ارادي حرفه ايها در حيطه فعاليت هاي حرفه اي خودشان است . (خان ، ٢٠٠٧ م .) آموزش عالي نظامي حرفه اي است و مجموعه اي از رفتارهاي انساني ٥ را پوشش ميدهد. بنابراين ميتواند به لحاظ اخلاقي مورد بحث قرار گيرد. محدوديت منابع همراه با افزايش شرايط رقابتي به ويژه در عصر يکپارچگي بازارها و جهاني شدن موجب ميشود که به هر اندازه «آموزش عالي» اهميت کانوني در زندگي، اقتصاد و توسعه جوامع ميابد، به همان ميزان نيز حساسيت شديدي نسبت به «کيفيت » آن پديد آيد. (برينان ،٢٠٠٠ م .) محققين زيادي در اين زمينه به بحث پرداخته اند. (بهرامي و همکاران ) اعتماد عمومي ٦ به کيفيت نظام حرفه اي علمي، به يک لحاظ موکول به پاسخ اين پرسش است که آيا ما در فعاليت هاي علمي و فن آوري خود متعهد به کيفيتي مبتني بر منطق اخلاقي و خير جمعي هستيم ؟ (ابيلي، ١٣٧٦ ش .) با توجه به فرايند جهاني شدن و بين المللي شدن علم و آموزش عالي، نياز به زبان مشترک در اخلاق ، آن هم در مقياس جهاني احساس ميشود. (اورس ،٢٠٠٠ م .) محور بحث ما در اين پژوهش ، چنان که گفته شد، اخلاق حرفه اي در آموزش عالي است و پژوهشگران عوامل زيادي همچون عوامل سازماني (فراست خواه ، ١٣٨٥ ش .)، فردي، فرهنگي و شغلي (قراملکي، ١٣٨٨ ش .) را در رفتار غيراخلاقي حرفه اي دخيل ميدانند.
با توجه به اينکه رسالت آموزش به طور کلي ترويج اخلاق است و اهميت اين موضوع براي همگان آشکار و مبرهن ميباشد و اخلاقيات متعالي مستلزم سطحي از کوشش ها براي تغيير ساختارها، بهبود مناسبات ، ايجاد بسترهاي مساعد قانوني، حقوقي و سازماندهي سازوکارهاي مناسب انگيزشي است ، لذا هدف از پژوهش حاضر استفاده از تجارب ، ديدگاه ها و ادراکات اطلاع رسان هاي تاثيرگذار در تبيين عوامل مؤثر در اخلاق حرفه اي آموزش عالي است و در اين خصوص از مدل سيستمي جهت شناخت روابط بين مؤلفه هاي اخلاق حرفه اي در آموزش عالي استفاده گرديده است .
روش
پديدارهاي پيچيده اي چون اخلاق حرفه اي اساسا چند عاملياند و از اين رو بايد از حصرگرايي روش شناختي و تحويل نگري اجتناب کرد. بدين جهت رويارويي با آن استفاده از رويکرد سيستمي را اجتناب ناپذير ميسازد. مطالعه حاضر مبتني بر روش تحقيق کيفي «گرندد تئوري ٨» است . گرندد تئوري ريشه در مکتب تفسيري تعامل گرايي سمبوليک از انسانها و واقعيات جاري بين آنها در تعاملات نمادهاي اطراف دارد. کشف اين نمادها، الگوها، فرايندها و چگونگي تعامل بين آنها در عرصه موقعيت طبيعي با هدف بررسي رفتارها، عقايد و طرز فکرهاي افراد و گروه ها به همان نحوي که در زندگي واقعي آنها روي ميدهد انجام ميپذيرد(کات کليف ،٢٠٠٠ م .). بنابراين سعي بر اين شد تا با مراجعه به اطلاع رسان هاي تأثيرگذار (که تماس نزديک نظري، تجربي و علمي با موضوع تحقيق در يک موقعيت خاص داشته اند) و با نفوذ به عمق نظام معاني و انتظارات آنها و همچنين با استفاده از نظريه موجود (نظريه چاوا) فرضيه ها و متغييرها را مشخص و تحليل داده ها را انجام داد تا از اين رهگذر بتوان به تعميم نتايج حاصل از مشاهده اي خاص پرداخت و به نظريه اي جامع تر دست يافت .
در اين روش از تحليل درون مايه اي ٩ جهت شناسايي عوامل مؤثر بر اخلاق حرفه اي آموزش عالي استفاده شد و سؤال اصلي پژوهش اين بود که «عوامل مؤثر بر اخلاق حرفه اي در آموزش عالي چيست ؟»
10 انجام فرايند اين تحقيق بر اساس مراحل ارائه شده توسط استروبرت و کارپنتر١١ پيگيري شد که شامل : ١- جمع آوري داده هاي تجربي ٢- شکل دهي مفهومي ٣- توسعه مفهوم ٤- اصلاح و تکميل مفهوم و ٥- تهيه گزارش ميباشد(حاج باقري، ١٣٨٦ ش .).
١ـ جمع آوري داده ها
براي جمع آوري داده ها از روش ترکيبي (مصاحبه ، مشاهده و مراجعه به اسناد و يادداشت هاي روزانه ) استفاده شد. در اين تحقيق از هر دو نمونه گيري مبتني بر هدف و نمونه گيري تئوريک از مطلعين کليدي تا اشباع داده ها استفاده گرديد. در نمونه گيري تئوريک انتخاب هر نمونه بستگي به داده هاي جمع آوري شده از همان نمونه و نمونه هاي قبلي دارد (استروبرت ،٢٠٠٣ م .) در ابتدا پژوهشگر ضمن بيان هدف و سؤالات تحقيق ، وقت مناسبي براي انجام مصاحبه به هر يک از مشارکت کنندگان اختصاص داد. جمع آوري داده هاي تحقيقي که اين مقاله از آن استخراج شده طي تابستان و پاييز سال ١٣٩٢ در دفتر کار پژوهشگر و يا مشارکت کنندگان در ساعات فراغت توسط يک مصاحبه گر انجام شد.
٢ـ رفتار با داده ها
متن مصاحبه ها بر روي نوار ضبط و در همان روز برگردان شد و به عنوان داده اصلي پژوهش مورد استفاده قرار گرفت . مدت جلسات با هر نفر بطور متوسط در حدود ١ ساعت بود. براي گردآوري اطلاعات از مصاحبه هاي اکتشافي نيمه ساختارمند١٢ استفاده شد. همچنين به منظور رعايت اخلاق حرفه اي، ضبط مصاحبه ها با کسب اجازه صورت گرفت و فقط دو نفر از مشارکت کنندگان با ضبط گفتگو موافقت نکردند. مشارکت کنندگان شامل ٣٧ نفر از ٥ گروه از ذينفعان آموزش عالي به شرح جدول ١ به روش نمونه گيري هدفمند١٣ انتخاب شدند. اينها همه افرادي بودند که به صورت هاي مختلف و بر اساس اهداف خاص تحقيق و تجربه ، تماس نظري، علمي و حرفه اي با امر اخلاق حرفه اي در آموزش عالي داشتند. در طول تحقيق و بر حسب محتويات مصاحبه هاي اکتشافي، مراجعه به مشارکت کنندگان ديگري نيز به روش گلوله برفي ضرورت مييافت .
نمونه گيري و گردآوري اطلاعات تا زماني ادامه پيدا نمود که فرايند تجزيه و تحليل و اکتشاف به اشباع نظري ١٤ رسيد.
در ابتداي هر مصاحبه از مشارکت کنندگان خواسته شد تا واژه اخلاق حرفه - اي را توصيف و سپس تجربيات و ادراکات خود در رابطه با عوامل مؤثر بر اخلاق حرفه اي در آموزش عالي را بيان نمايند. به عنوان مثال ، از آنها خواسته شد تا از تجارب خود مثال هايي را ذکر کنند که در محيط آموزشي بر اخلاق حرفه اي مؤثر بوده است . سپس پرسيده شد چه عواملي در اخلاق حرفه اي مؤثر بوده و يا نقش تسهيل کننده يا مانع را ايفا نموده اند؟
٣ـ تحليل داده ها
جمع آوري و تحليل داده ها به صورت هم زمان انجام شد. مصاحبه ها از نوار پياده و به روش تحليل مقايسه اي مداوم و مطابق با روش استراس ١٥ و کوربين مورد تجزيه و تحليل قرار گرفت (استراس ، ١٩٩٨ م .).
٤ـ توسعه مفهوم
در مرحله کاستن ١٧ سعي در کاهش طبقات شد و خوشه هايي که با يکديگر ارتباط و تناسب داشتند در يک طبقه بزرگتر قرار گرفتند. هر مصاحبه قبل از انجام مصاحبه بعدي کدگذاري و تجزيه و تحليل شد. به اين منظور سه مرحله کدگذاري باز، محوري و انتخابي ١٨ انجام شد. در کدگذاري باز متن هر مصاحبه چند بار خوانده و جملات اصلي آن استخراج و به صورت کدهايي ثبت شد. سپس کدهايي که به لحاظ مفهومي با يکديگر مشابه بودند، به صورت دسته هايي درآمدند. در کدگذاري محوري، کدها و دسته هاي اوليه که در کدگذاري باز ايجاد شده بودند با يکديگر مقايسه و ضمن ادغام موارد مشابه ، دسته هايي که به يکديگر مربوط ميشدند حول محور مشترکي قرار گرفتند.
٥- اصلاح و تکميل مفهوم
تمرکز اين مرحله در شرايطي بود که به پديده مورد نظر منجر ميشد. آنگاه کدگذاري انتخابي انجام و متغيير اصلي ١٩ مشخص گرديد. در اين مرحله ، پژوهشگران توجه خود را به اين امر معطوف نمودند که کدام مقوله يا متغير بيش از همه در داده ها تکرار شده است (حاج باقري، ١٣٨٦ ش .). در طول مطالعه روش هايي براي اطمينان از صحت و پايايي تحقيق مورد استفاده قرار گرفت و براي بازنگري متن برخي از مصاحبه ها، کدها و طبقات استخراج شده علاوه بر محققان از پنج تن از صاحب نظران استفاده شد و حدود ٩٠ تا ٩٥ درصد توافق در ميان نتايج استخراج گرديده وجود داشت . براي محاسبه توافق از روش پيشنهادشده توسط پوليت ٢٠ و هانگلر٢١ از طريق تحليل مقايسه اي مداوم داده ها٢٢ (CCDA) استفاده و (دنيس ، ٢٠٠٨ م .) ميزان توافق ٠٤.٩٠ درصد محاسبه شد.
ملاحظات اخلاقي
در طي تحقيق کوشش شد تا راز داري و آزادي مشارکت کنندگان براي شرکت در پژوهش يا خروج از آن رعايت شود. اين پژوهش در کميته پژوهشي دانشگاه پيام نور مرکز کرمان مورد تأييد قرار گرفت .
يافته ها
در اين مقاله متغيرهاي اصلي استخراج شده از داده ها و زير شاخه هاي آنها مورد بررسي قرار گرفتند. تحليل محتواي داده ها به استخراج ٥ درون مايه سايه باني و ٢٣ درون مايه فرعي اخلاق حرفه اي به شرح ذيل انجاميد.
عوامل اخلاق فردي با درون مايه هاي فرعي: تجربيات فرد، اعتقاد قلبي، خود
کنترلي، رقابت سالم ، وجدان
عوامل اخلاق شغلي با درون مايه هاي فرعي: رضايت شغلي و تعارض نقش ، تعهد شغلي، مهارت هاي شغلي، نهادينه سازي
عوامل اخلاق مديريتي با درون مايه هاي فرعي: رفتار خيرخواهانه ، منافع غيرشخصي، نقش الگو بودن و مشارکت عوامل اخلاق سازماني با درون مايه هاي فرعي: نظام گزينش ، سيستم ارزشيابي و شناسايي، فرهنگ سازماني، ساختار و نظام توانمندسازي عوامل فراسازماني با درون مايه هاي فرهنگي ، شرايط سياسي، اقتصادي، اعتماد عمومي .
به منظور رعايت اصل ناشناس ماندن مصاحبه شوندگان و تفکيک آنان از يکديگر، هر گروه از مصاحبه شوندگان با يک علامت اختصاري (حرف لاتين ) نمايش داده ميشوند. علامت A براي اعضاي هيئت علمي، J دانشجويان ، R مديران و معاونين ، S مشاوران و سياست گذاران و Z براي صاحب نظران خبره .
در خصوص درون مايه هاي سايه باني فردي، گذشته فرد داراي اهميت بود.
مشارکت کننده اي در توصيف نمونه اي از تجارب خود در زمينه اعتقاد قلبي گفت : «همه ما بايد حضور ناظر عاليه را بالاي سرمان داشته باشيم . بدون اين اعتقاد همه تلاش ها ابتر است و ممکن است به خطا منجر شود».
مشارکت کنندگان بر نقش کليدي رقابت سالم تأکيد کردند. «رقابت ناسالم در جهت کسب موفقيت بعضي وقتها نه تنها بيمار بلکه پزشک را نيز دچار مشکل و درگير سازمان هاي قانوني مثل نظام پزشکي، پزشکي قانوني و دادگاه ميکند».
وجدان يکي از عوامل مهم در اين زمينه بود. يکي از مشارکت کنندگان در توصيف نمونه اي از تجارب خود در اين خصوص گفت : «بعضي از پزشکي بهره اخلاقي لازم را نگرفته اند و فکر ميکنند مريض مثل يک سينه گاو است که بايد دوشيده شود».
درون مايه سايه باني عوامل مديريتي با درون مايه هاي فرعي: رفتار خيرخواهانه ، نقش الگو بودن ، منافع غير شخصي و مشارکت تعيين گرديدند.
