بخشی از مقاله
چکیده
برنامه درسی به عنوان یک حوزه برای مطالعه و عمل از سه بعد هدف، محتوا، و عمل تشکیل شده است. مطالعه در زمینه برنامه درسی شامل درگیر شدن با تعامل های متنوع بین این سه بعد و همچنین مطالعه ماهیت هرقسمت است. و مساله اساسی در برنامه درسی این است که هدف، محتوا و عمل چگونه بر یکدیگر اثر منقابل دارند - آدموندسی،1388، ص . - 124 برنامه ریزان آموزشی به منظور مفهوم برنامه درسی در مدارس طی سه دهه گذشته توجه خاصی با این پرسش داشته اند که چه چیزی باید در مدارس تدریس شود؟ به ویژه در جست و جوی پاسخ های مناسبی برای پرسش هایی از این قبیل بوده اند.
که چه مباحث و موضوع هایی در دروس مختلف باید تدریس شود؟ برای دانش آموزان و دانشجویان چه نوع مواد و وسایل آموزشی و توسط چه کسانی باید آماده شود؟ فراگیرنده، در طول برنامه ی درسی، چه نوع فعالیت های یادگیری باید انجام دهد؟ به طور خلاصه، درمورد تصمیمات مربوط به برنامه ی درسی مدارس، توجه بسیاری معطوف شده است. دانشگاه هابه عرضه ی دروسی درباره برنامه ریزی درسی در دوره های لیسانس و فوق لیسانس پرداخته اند، و انتشار مجلات تخصصی در ارتباط با این موضوع آغازگردیده است - لوی،1382 ، ص . - 24 برنامه درسی عنصر مفقوده مطالعات آموزش عالی است. فرایند طراحی برنامه درسیهنوز کاملاً کاری منطقی و فکورانه نیست و به این ترتیب کشف این فرایند به عنوان امری آگاهانه و دقیق اهمیت دارد. به طور کلی،
مقدمه
برنامه درسی طرح و نقشه یادگیری است. بین یادگیری و برنامه درسی رابطه ای بسیار نزدیک وجود دارد که تفکیک این دو، متصور نیست. زمانی که قصد تغییر رفتار در گروهی از فراگیران را داریم، قبل از هرچیز، باید هدف های یادگیری را تعیین کنیم و به طور دقیق مشخص سازیم که قرار است فراگیران به چه حد از یادگیری برسند. برنامه درسی به عنوان یک راهنما جهت انجام فعالیت های فرآیند آموزش تدوین می شود که مراحل مختلفی را در برخواهد گرفت.
ابتدا نیازسنجی صورت می پذیرد و پس از آن اهداف مشخص خواهد شد و سپس محتوا و مجموعه ای از تجارب و فعالیت های یادگیری و راهبردهای یادگیری از پیش تعیین می شوند و به صورت رسمی در کتاب ها و سایر رسانه ها اجرا شده و مورد ارزشیابی قرار می گیرند. در این میان تجاربی وجود دارند که در تدوین برنامه درسی به آن ها توجه نمی شود، اما دانش آموزان و دانشجویان در طی فرآیند آموزش و یادگیری، آنها را یاد گرفته و تجربه می کنند. این مقاله سعی در شناخت و معرفی ماهیت، کارکرد و جایگاه برنامه درسی در نظام آموزش عالی و تبیین آن از منظر رویکردهای سیستمی چهارگانه دارد.
لذا درآغاز ضمن بیان ماهیت برنامه درسی، و تعاریف و مفاهیم آن، برنامه درسی با رویکردسیستمی مورد بررسی قرار خواهد گرفت. برنامه درسی در آموزش عالی درهردو حوزه آموزش عالی و مطالعات برنامه ی درسی مورد توجه قرار می گیرد - فتحی واجارگاه و دیگران، ص . - 44 انتظار جامعه از توسعه نظام آموزش عالی، دستیابی به سه هدف عمده، آموزش، پژوهش و خدمات است. - عماد زاده،. - 1376 آلن تورن سه کارکرد برای دانشگاه مطرح می کند؛ کارکردهایی که در تضاد و تعارض با یکدیگر عمل می کنند:
الف- کارکرد بازتولید - تربیت نخبگان و تفسیر اطلاعات و در عین حال باز تولید ساختار و کارکردهای خود - .
ب- کارکرد سازگاری - سازگاری با تغییرات توام با بازتولید خود - .
ج- کارکرد تولید - تولید محصولات متنوع و دشواری جذب آنها - - حبیب الهی و دیگران، . - 1391
تاریخچه تحولات برنامه درسی
یارمحمدیان به نقل از قورچیان وتن ساز - 1374 - تاریخچه تحولات برنامه درسی را به دو دوره ی کلی غیررسمی و رسمی تقسیم می کند. که عبارتنداز:
الف- دوران غیررسمی:
افراد جامعه همواره در این فکر بوده اند که چگونه به فرزندان خویش کمک کنند تا بهتر رشد کرده و به بلوغ همه جانبه برسند. مسولیت خطیر آنان در این امر تاریخ نانوشته ای از برنامه درسی غیررسمی را در تفکر و عمل نشان می دهد.
ب- دوران رسمی: برنامه درسی در سطح تخصصی و به عنوان یک رشته مستقل، مرزهای معین خود را در قرن بیستم پیدا نمود و شروع به رشد و نمو کرد. از سال 1900 به تدریج کتابهای تخصصی در زمینه برنامه درسی به رشته تحریر درآمد است. کتاب برنامه درسی بوبیت - 1918 - نخستین کتاب برنامه درسی به شمار می رود - یارمحمدیان، . - 1391
مفهوم برنامه درسی
واژه برنامه درسی ازریشه لاتین Race course به معنای میدان مسابقه و یا فاصله و مقدار راهی است که افراد باید طی کنند تا به هدف مورد نظر دست یابند. از این رو دانش آموزان برای طی برنامه درسی و دستیابی به خط پایان و دریافت گواهینامه یا مدرک تحصیلی دریک حالت رقابت با یکدیگر قرار می گیرند. - فتحی واجارگاه، - 1388 میل ولوی معتقدند: برنامه درسی مجموعه ای ازمقاصد درباره ی فرصت های اشتغال افراد تحت تعلیم با افراد دیگر و اشیاء درمحدوده ی زمانی و مکانی معین است - سیلور والکساندر، 1378 ص . - 34
دال: برنامه درسی را محتوا وجریان رسمی وغیررسمی، که از طریق آن فراگیر معلومات وروش فهمیدن را تحت نظارت مدرسه کسب می کند، مهارت ها را فرامی گیرد و نگرش و ارزشگذاری و ارزشها را تغییر می دهد. تعریف می کند - ملکی،1389، ص . - 27
شریعتمداری: برنامه تربیتی شامل کلیه تجربیات، مطالعات، بحث ها، فعالیت های گروهی و فردی و سایر اعمالی است که شاگرد تحت سرپرستی و راهنمایی مدرسه انجام می دهد - شریعتمداری،1372، ص . - 5
کازول وکمپ بل: یک برنامه درسی عبارت است از کلیه فعالیت هایی که توسط کودکان تحت راهنمایی ونظارت معلم در کلاس انجام می شود - پروند، 1374، ص . - 26
اسمیت: برنامه درسی توالی تجربیات بالقوه است که در مدارس برای ایجاد آمادگی در دانش آموزان ارائه می گردد و منظور آن کار و تفکر گروهی است - فتحی واجارگاه، 1388، ص . - 18
تانر و تانر: تجربیات آموختنی و نتایج مورد نظر به صورت طرح ریزی و هدایت شده، که ازطریق بازسازی منطقی معرفت و تجربه، به منظور رشد دائمی یادگیرنده در زمینه شخصی و اجتماعی، تحت نظارت مدرسه تدوین شده است - شریعتمداری،1372، ص . - 6 مراحل تدوین برنامه علمی: برنامه ریزی درس آموزش عالی
هدف: تعیین مقاصد و اهداف آموزشی. محتوا: انتخاب موضوع درسی.
توالی: سازماندهی مناسب محتوا.
یادگیرندگان: در نظر گرفتن ویژگی ها و توانایی های یادگیرندگان. منابع آموزشی: انتخاب مواد یادگیری.
فرآیند های آموزشی: انتخاب فعالیت های تدریس و یادگیری. ارزشیابی: سنجش نتایج پیشرفت تحصیلی دانشجویان و نیز ارزیابی میزان رضایت دانشجویان و مدرسان از برنامه.
سازگاری و تعدیل: اعمال اصلاحات و بهسازی در برنامه و نیز فرآیند برنامه ریزی - فتحی واجارگاه و دیگران،. - 1393
رویکرد برنامه درسی و انواع آن - یارمحمدیان، - 1391
1. رویکرد های علمی و فنی
2. رویکرد های غیر علمی - غیر فنی
رویکرد های علمی- فنی با نظریه های سنتی تعلیم و تربیت و الگوهای قدیمی تر یادگیری وآموزش منطبق هستند وروش های رسمی ومعمول آموزش در مدارس را دبر می گیرند. براساس این دیدگاه، برنامه ی درسی، یک طرح وبرنامه ی کار برای سازماندهی محیط یادگیری، هماهنگ کردن کارکناف منابع، مواد درسی و وسایل آموزشی است. ارزشیابی از این دیدگاه به ارزشیابی محصول یا بازده محدود می شود. این رویکرد نیز به نوبه خود به 4 گرایش تقسیم می شود. این گرایش ها عبارتنداز:
-1گرایش رفتاری
موفقیت توسعه هر سیستم رفتاری با توجه به شرایط و چالش هایی که با آن روبرو است، تا حدود زیادی به نقشی که رهبری در مو فقیت ایفا می کند، بستگی دارد. نقش رهبری در این زمینه به حدی زیاد است که می توان گفت غلبه بر چالش های پیش گفته و توسعه و تحقق مدیریت در نتیجه رویکرد، اقدامات و عملکرد مثبت رهبری یا به عبارتی یک رهبری مناسب تحولی می تواند اتفاق بیفتد - ترک زاده،. - 1388غالباً اهداف و مقاصد بر اساس طرحی که بعضی وقت ها آن را سند یا برنامه ی کار و یاطرح درس می نامند، تعیین می شود.
پس از آن محتوای و فعالیت ها با اهداف و مقاصد منطبق می گردد و یادگیری باتوجه به اهداف و مقاصد ارزیابی می شود - یار محمدیان،. - 1391 رهبری نقش های جهت دهی، هدفگذاری، ارتباط، انگیزش و ... را ایفا می نماید. علاوه براین اتخاذ رویکرد راهبردی ضروری است . چون موضوع نظارت همگانی به طور ویژه به وضعیت حال تا آینده سازمان در ارتباط با محیط مربوط می شود و این شرط کافی و الزام آور برای اتخاذ رویکرد راهبردی است - ترک زاده، . - 1386
-2گرایش مدیریتی
این گرایش، نظام آموزشی را به عنوان یک نظام سازمانی مورد بررسی قرار می دهد. برنامه درسی را شامل طرح ها، جداول سازمانی، مکان، منابع، تجهیزات وکارکنان می داند. گرایش مدیریتی ریشه در الگوهای سازمانی واداری مدارس اوایل دهه 1900 دارد. دراین دوران مدیران مدارس به جای توجه به محتوی، روش آموزش وموضوعات درسی به سازماندهی واجرای امور مدرسه بیشتر توجه می کردند - یارمحمدیان، . - 1391
-3گرایش علمی
این گرایش ریشه درآثار اشخاصی چون جان دیویی و بی اوتانل اسمیت دارد که به تجزیه و تحلیل و ترکیب موقعیت های اصلی، مفروضات و مفاهیم برنامه ریزی درسی می پردازد. بحث درباره تاریخ برنامه درسی یا مبانی مختلف آن، سازماندهی و ساختار برنامه ها ازجمله فعالیتهای طرفداران این گرایش می باشد - یارمحمدیان، . - 1391 زمانی که رویکرد علمی به برنامه درسی را مورد توجه قرار می دهیم، باید با برنامه درسی شروع کنیم نه باعلم - آدموندسی، ص . - 123
-4گرایش سیستمی
این گرایش تمایل دارد که واحدها و زیر مجموعه های گوناگون یک نظام رادر ارتباط با همدیگر و دریک ترکیب کلی مورد ملاحظه قرار دهد. این گرایش را خیلی اوقات مهندسی برنامه ریزی درسی هم می گویند. گرایش سیستمی دربرنامه ریزی درسی، پیامدی از آثار تئوری سیستم ها، تجزیه وتحلیل سیستم ها و مهندسی آنها بود - یارمحمدیان، . - 1391 از زمانهای قدیم مفهوم سیستم مورد توجه اندیشمندان و فلاسفه قرار داشته است؛ ارسطو، ابن خلدون، مولوی، لایپ نیتز، هگل و هرمان هسه از جمله دانشمندانی هستند که به مفهوم سیستم توجه داشتهاند. در قرن حاضر نیز هنری کندال از نخستین افرادی است که به مفهوم سیستم و طرز کار آن اشاراتی داشته است - زاهدی، . - 1359
هدف نظریه عمومی سیستمها کشف قوانین پدیدههاست، از اینرو میتوان آن را سیالترین نظریه سیستمی به شمار آورد، زیرا در چهارچوب نظری آن هیچ نظریه قاطعی ارایه نشده است - رضائیان، علی . - 1384 از آنجا که اساسیترین ویژگیهای موجودات، در سازمان تشکیل دهنده آنان است، روش بررسی مرسوم که فقط به بررسی یک جزء یا یک فرآیند از آنها میپردازد، نمیتواند تشریح کاملی از آن موجود انجام دهد.
همچنین نگرش تک بعدی نیز نمیتواند اطلاعات جامعی درباره نحوه هماهنگی اجزاء و فرآیندهای گوناگون ارگانیسمها در اختیار ما بگذارد - زاهدی، . - 1389 ویژگی خاص این نگرش توجه به کل یا کل گرایی است؛ قسمت اعظم مفاهیم مرتبط با آن در شناخت سازمانها و درک صحیح موقعیت، و نیز ادارهی امور پدیدههای مرکب و پیچیده مورد استفاده قرار گرفته است - هیچینز، . تفکر سیستمی بر خلاف برخی از جنبشهای فکری که در یک علمی و در محدوده معینی نشو و نما کردهاند در خارج از محدوده یک علم معین متولد شد و در محیطی میان رشتهای رشد کرد. - رضائیان، . - 1384
مبانی چهارگانه تفکر سیستمی
تصور ارگانیک؛ یعنی تصوری که ارگانیسم را در مرکز طرح ادراک آدمی قرار میدهد.
کلنگری؛ یعنی هر پدیده به منزله موجودی زنده، دارای نظم، دارای روابط باز با محیط، خودتنظیم و هدفمند در نظر گرفته میشود و بهجای توجه به اجزای پدیدهها بر کلیت آنها تاکید دارد و بر آن متمرکز میشود.
مدلسازی؛ یعنی متفکر سیستمی سعی میکند که بهجای شکستن کل به اجزای قراردادی، ادراک خود از پدیدههای واقعی را بر پدیدههای واقعی منطبق کند.
بهبود شناخت؛ به طوری که یک پژوهشگر نظامگرا درک کند که؛
الف. زندگی در یک سیستم ارگانیک و در فراگردی پیوسته، استمرار دارد.
ب. شناخت آدمی از یک کل، از طریق مشاهده فراگردهایی که درون آن به وقوع میپیوندند، بهدست میآید نه از طریق مشاهده اجزای آن کل.
ج. آنچه که فرد مشاهده میکند، خود واقعیت نیست، بلکه ادراک وی از واقعیت است. البته تفکر سیستمی در تضاد با تفکر تحلیلی نیست، در واقع این دو روش مکمل یکدیگرند، نه جایگزین هم. با وجود این، همانگونه که متفکران سیستمی دریافتهاند مطالعه فراگردهای بههم پیوسته اجزای یک سیستم مفیدتر از تحلیل ریز آنهاست - رضائیان،. - 1384
اهمیت و کاربرد نگرش سیستمی در آموزش عالی
نظریه سیستمی از جمله رهیافتهای سیستمی و اقتضایی به مدیریت محسوب می گردد و مبتنی بر این تفکر است که باید سازمان را به منزله یک کل نظام یافته در نظر گرفت. بر مبنای این نظریه، از تحلیل دادهها برای حل مسائل و اتخاذ تصمیم استفاده میشود - کونتز و دیگران . - 1988 رهیافت سیستمی، با در نظر گرفتن چهارچوبی برای تجسم عوامل و متغیرهای داخلی و خارجی سازمان در قالب یک مجموعه واحد، به شناخت »خرده سیستمها«، »سیستم اصلی« و »ابر سیستم پیچیده محیط بر سازمان« کمک میکند.
بدین ترتیب میتوان با در نظر گرفتن کارهای برنامهریزی شده و کارهای انجام شده توسط هر خرده سیستم از سیستم کلی سازمان، برای بهبود فعالیت سازمان در مسیر تحقق ماموریت آن اقدام کرد. به طور کلی میتوان گفت تحلیل هر پدیدهای در نظریه سیستمی، با توجه به عناصر اصلی آن - دادهها، فراگرد، بازدادهها - انجام میپذیرد - رضائیان،. - 1384 نگرش سیستمی از آن جهت توصیه شده است که برای درک پیچیدگیهای سازمان زنده به صورت بالقوه مفید واقع می شود - شفریتز، . - 1381
دیدگاه سیستمی همه مدیران را ترغیب میکند تا محیطی را که بر فعالیتهای سیستم آنها تاثیر میگذارد، مشخص نموده و آنرا بشناسند. همچنین به مدیران کمک میکند تا سازمانها را به عنوان الگوهای با ثبات همراه با مرزهای مشخص ببینند و در خصوص اینکه چرا سازمانها در برابر تغییرات از خود مقاومت نشان میدهند اطلاعاتی را به دست آورند؛ نهایتاً اینکه توجه مدیران را به دادههای مختلف پردازش دادهها به صورتی گوناگون به منظور نائل شدن به اهداف هدایت میکند - رابینز، . - 1376 رویکرد سیستمی نسبت به اثربخشی چنین اظهار میدارد که سازمانها متشکل از قسمتهای فرعی مرتبط بهم هستند اگر قسمتی از این سیستم ضعیف عمل کند، اثر عملکرد آن بر عملکرد کل سیستم موثر واقع میشود؛ اثربخشی مستلزم آگاهی و تعاملات موثر با عوامل محیطی است - همان منب
