مقاله بحران گسترش عوامل بیولوژیک و مقابله با آن

بخشی از مقاله

بحران گسترش عوامل بيولوژيک و مقابله با آن
چکيده
به طور کلي تهديدات عوامل بيولوژيک غافلگيرانه بوده و معمولا به صورت نامحسوس انجام مي شود. در آغاز وقوع يک اپيدمي با مشاهده مواردي از مرگ و مير در افراد يک منطقه ، احتمال بکارگيري عوامل بيولوژيک به صورت حدس و گمان مطرح مي شود. جمع آوري اطلاعات روزانه مربوط به وقايع زيست محيطي در يک منطقه و تجزيه و تحليل آنها در مراقبت از موارد مشکوک اهميت بسياري دارد. در شرايطي که يک بيماري به طور طبيعي در جامعه بوقوع پيوسته و يا اينکه بيماراني از خارج مرزها وارد کشور شده باشند و باعث بروز همه گيري شوند، حتي آزمايشگاههاي تخصصي ممکن است نتوانند عمدي بودن آن را رد يا اثبات نمايند.
خطر گسترش عوامل بيولوژيک در يک کشور، همواره به عنوان يک احتمال وجود دارد. گسترش و شيوع عوامل بيولوژيک ممکن است به صورت يک واقعة طبيعي به دلايل مختلف نظير کثرت جمعيت ، عوامل نوپديد، توليد فراوان زباله هاي صنعتي و شهري، آلوده شدن وسيع منابع آب آشاميدني و ... رخ دهد و يا اينکه عوامل بيولوژيک به صورت عمدي بکارگيري شوند. در هر دو صورت گسترش عوامل بيولوژيک، ظرف مدت کوتاهي و به راحتي به يک بحران ملي تبديل مي شود. هر چند که هيچ کشوري نمي تواند ادعا کند که به طور کامل نسبت به تهديدات بيولوژيک، مصون و آسيب ناپذير است ولي کنترل بحرانهاي ناشي از حوادث ميکروبي اهميت به سزايي دارد.
دفاع و مقابله با چنين بحرانهايي از توان و عهده دو يا چند سازمان خاص خارج است و نياز به انجام تحقيقات علمي و عملي و داشتن برنامه و دستورالعملهاي تبيين شده و يک سيستم مديريتي قوي دارد. پيشگيري و آمادگي به عنوان مرحله قبل از وقوع بحران کم هزينه ترين و مؤثرترين بخش در مديريت بحران است و نقش نيروي مردمي در هنگام مقابله با بحرانها بسيار برجسته و غير قابل چشم پوشي است ، نقش نيروهاي مردمي وقتي برجسته ترخواهد شد که بتوان آنها را بدرستي سازماندهي و ساماندهي کرد.
در اين مقاله ، ضمن اشاره به هر دو نوع گسترش طبيعي و عمدي عوامل بيولوژيک، به مطالعه عوامل بيولوژيک، ويژگيهاي عوامل بيولوژيک، خصوصيات مطلوب و محدوديت هاي تسليحات بيولوژيک، بحران گسترش عوامل بيولوژيک و مقابله
با بيماريهاي واگير پرداخته شده است .

مقدمه
عوامل بيولوژيک (اعم از بيماريزا و غيربيماريزا) به صورت طبيعي روي کره خاکي وجود دارند. اکثر ميکروبهاي موجود در طبيعت يا مفيدند و يا بي ضرر و فقط تعداد بسيار کمي از آنها بيماريزا مي باشند. عوامل بيماريزا در صورت ورود به بدن ممکن است ايجاد بيماري نموده و به دنبال آن عواقب ناخوشايند و حتي مرگ را به دنبال دارند. حال هر يک از اين عوامل از ديدگاه حملات بيولوژيک داراي اهميت خاص خود مي باشد. يک ميکروارگانيسم فقط به خاطر اينکه يکسري بيماريها را ايجاد مي کند آن را جزء عوامل بيولوژيک جنگي قرار نمي دهند. از صدها ميکروب بيماريزا که به طور مستقيم و غير مستقيم باعث ابتلاء بيماري در انسان مي شوند، فقط تعداد محدودي از آنها به عنوان عامل بيولوژيک جنگي محسوب مي شوند.
از دهه ١٩٨٠ تهديد جنگ بيولوژيک در افکار عمومي بيش از پيش نمود پيدا کرد. قطعا استفاده از عوامل بيولوژيک در جنگها عقيده جديدي نبود و مردم آگاهي قبلي از استفاده عوامل در آلوده کردن آب شرب يا گسترش بيماري در قلعه و شهرها داشتند اما امروزه دانشمندان عوامل بيولوژيک بسيار خطرناک با قابليت تسليحاتي شدن و سيستم هاي پخش بسيار موثرتر از پرتاب بدن اجساد با منجنيق اختراع کردهاند. با مطرح شدن بيوتکنولوژي مدرن در طي ٤٠ سال اخير، نوع جنگ هاي بيولوژيک يا تهديدات چنين جنگ هايي از نظر کميت و کيفيت تغييرات قابل ملاحضه اي داشته است و تکنولوژيهاي مدرن مرتبط با جنگهاي بيولوژيک به سرعت در حال پيشرفت هستند.
از طرف ديگر، ميکروارگانيسم هاي بيماريزا به صورت طبيعي مي توانند باعث ايجاد اپيدمي هاي وسيع گردند و بلاياي طبيعي ايجاد شده توسط اين همه گيري ها ممکن است چند قاره را فراگيرد. گسترش و شيوع عوامل بيولوژيک به صورت يک واقعة محدود باقي نمانده و در زمان اندکي ممکن است به يک بحران بيولوژيک تبديل گردد. کثرت جمعيت ، سرعت جابجايي و مسافرتها، تجارت گسترده بين کشورها، عوامل نوپديد، توليد فراوان زباله هاي صنعتي و شهري، آلوده شدن وسيع منابع آب آشاميدني و عوامل متعدد ديگر جزو مواردي است که موجب غافلگيري و يا کاهش توان مقابله توسط سيستم هاي بهداشتي و درماني مي گردند.
اگر چه اميدواريم هيچگاه شاهد يک بحران بيولوژيک نباشيم ولي وقوع آن را نمي توان به طور کلي نفي کرد. آنچه که اهميت بسيار زيادي دارد، کنترل بحرانهاي ناشي از اين گونه وقايع چه به صورت طبيعي و چه تعمدي مي باشد. از ويژگيهاي عوامل بيولوژيک اين است که رد يا اثبات عمدي بودن يک واقعه بيولوژيک کار دشواري است و همه افراد جامعه ( نظامي و غير نظامي ) به يک اندازه در معرض خطر آن مي باشند.
ويژگيهاي عوامل بيولوژيک
١- توانايي ايجاد عفونت در دز کم .
The ability to infect reliably in small dose.
عامل بيولوژيکي مورد استفاده قرار مي گيرند که بتواند در حداقل تعداد ( دوز کم ) بيماري را ايجاد نمايد. به عبارت ديگر تعداد مشخصي از هر عامل براي ايجاد بيماري بايد وارد بدن فرد شود. اين تعداد براي عوامل مختلف متفاوت است مثلا ٨- ٥ هزار اسپور باسيلوس آنتراسيس از راه استنشاق، طاعون تنفسي ٥٠٠-١٠٠ باکتري، تولارمي ٥٠-١٠ باکتري از راه تنفس و تب کيو ١٠-١ باکتري مي تواند ايجاد بيماري نمايد.
٢- ويرولانس بالا يا توانايي ايجاد بيماري حاد که منجر به ناتواني يا مرگ مي شود.
High virulance, or capacity to cause acute illness resulting in incapacitation or daeth.
٣- دوره کمون بين آلودگي تا زمان ظهور علائم کوتاه و قابل پيش بيني باشد.
A short and Predictable incubation period between infection and the onset of symptoms.
هر عامل بيماريزا بطور طبيعي داراي يک دوره کمون مي باشد. عوامل بيولوژيکي براي جنگ هاي ميکروبي مناسبند که مدت دوره کمون آنها کوتاه و قابل پيش بيني باشد.
٤- واگيري حداقل بيماري از فردي به فرد ديگر براي جلوگيري از اپيدمي غير قابل کنترل.
Minimal contagiousness of the disease from one individual to anther, to avoid trigyering an
uncontrolled epidemic.
٥- عدم وجود ايمني ذاتي يا اکتسابي عليه بيماري در جمعيت مورد حمله .
No widesread immunity-either natural or acquired to the disease in the population to be
attacked.
٦- درمان پزشکي معمولي نداشته باشد نظير درمان با آنتي بيوتيک ها.
Insusceptibility to common medical treatments, such as generally available antibiotics.
روش درماني مناسبي براي عوامل بکار رفته وجود نداشته باشد ( مثل ويروسها) همچنين پيشگيري ( واکسيناسيون يا دارو) در مورد عامل بکار رفته مطرح نباشد.
٧- براي توليد اقتصادي در کميت هاي نظامي از نظر دسترسي به مواد لازم مقرون به صرفه باشد.
Suitability for economic production in military significant quantities from available raw
materials.
٨- آساني انتقال و پايداري در شرايط ميداني ذخيره سازي و رهايي .
Ease of transport, and stability under wartime field conditions of storage and delivery.
عامل بيولوژيک بايد از مقاومت بالايي برخوردار باشد و در شرايط توليد، ذخيره سازي ، شرايط جوي و طي حمل و نقل ثابت و مقاوم باشد.
٩- آساني پخش (يعني به صورت يک آئروسل در هوا پخش شود)
Ease dissimination ( e.g., as an airosol cloud transmitted through the air.
عامل بيولوژيک بايد به راحتي قابل انتشار بوده و سريعا منطقه را مورد حمله قرار دهد و به سرعت اثر خود را ايجاد نمايد.
زير عامل ممکن است بر حسب شرايط موجود مدت کوتاهي زنده بماند.
١٠- توانايي زنده ماندن درفشارهاي محيطي هنگام پخش ( مانند حرارت، نور، خشکي و ...).
Ability to survive environmental stresses during dissemination (e.g., heat, light, desiccatien and
١١- دسترسي به محافظت عليه عامل براي نيروهاي حمله کننده نظير واکسن ، آنتي بيوتيک يا لباس حفاظتي و ماسک.
Availability of protection against the agent for the attacking troops, such as avaccine antibiotics,
or protective ciothing and respirators.
استفاده کننده از عوامل بيولوژيک بايد براي حفاظت نيروهاي خود در مقابل عامل ، داراي يک حفاظت کامل و سري باشد ( مثل واکسيناسيون و دارو ). احتمال سرايت بيماري در بين نيروهاي خودي نيز وجود دارد.
خصوصيات مطلوب تسليحات بيولوژيک
تسليحات بيولوژيک نسبت به تسليحات شيميايي و هسته اي امتيازاتي دارد که آنها را بي نظير مي کند. با توجه به
ويژگيهاي عوامل بيولوژيک جنگي ، برتريها يا مزيت هاي تسليحات بيولوژيک عبارتند از:
١- دز موثر پايين عوامل بيولوژيک يکي از ويژگيهاي مهم آنها است که جنگ بيولوژيک را نسبت به ساير جنگها برتري مي بخشد. همانطور که در شکل زير ديده مي شود، مقدار برحسب ميلي گرم عامل ، براي ايجاد اثر عوامل (مرگ يا ناتواني ) مورد نياز است که اين مقدار بين عوامل شيميايي و بيولوژيک ( اعم از باکتريها، ويروسها و ... و همچنين توکسين هاي آنها) مقايسه شده است . اختلاف بين عوامل شيميايي و بيولوژيک در مقياس وزن به وزن به خاطر اين است که عوامل بيولوژيک در واقع ميکروبهاي زنده هستند که همه فعاليت هاي حياتي خود نظير تغذيه ، حرکت ، رشد، تکثير، جهش و ... را انجام مي دهند. لازم به ذکر است که کشورهاي صنعتي ، عوامل جنگ هاي بيولوژيک را به عنوان «بمب هاي اتمي مردم فقير» مي شناسند؛ اما اسناد و شواهد نشان مي دهد که همين کشورهاي صنعتي ، خود بزرگترين زرادخانه اين عوامل مي باشند.

شکل - مقايسه توکسيسيتي دوزهاي موثر عوامل بيولوژيک، توکسين ها و عوامل شيميايي

٢- تسليحات بيولوژيک نسبتا آسان ساخته مي شوند. توانايي توليد عوامل بيولوژيک در مقياس آزمايشگاهي براي مقاصد تروريستي کفايت مي کند و براي مقاصد نظامي ، مقياس بزرگ توليد لازم است که به راحتي از امکانات و تجهيزات داراي کاربرد دوجانبه بدست مي آيد. اکثر کشورهاي صنعتي ، تجهيزات و موادي براي توليد، تخليص ، کنترل کيفيت و پايداري عوامل بيولوژيک و پخش و انتشار آن لازم است را دارند. دستيابي به عوامل بيولوژيک جنگي نيز نسبتا آسان است . سويه اوليه اين ارگانيسم ها از طريق کلکسيونهاي کشت ( نظير ATCC يا American Type Culture Collection و کلکسيون اروپا) قابل دسترسي است . همچنين آنها را مي توان از منابع طبيعي يا ذاتي مانند نمونه هاي خاک و يا جوندگان و ... بدست آورد. شيوع اخير بيماري ابولا در آفريقا، عفونت ويروسهانتا در آسيا و آمريکا مدارکي دال بر وجود ارگانيسم در محيط است . بعلاوه از ارگانيسم هاي دستکاري شده ژنتيکي نيز به عنوان عامل بيولوژيک جنگي استفاده مي شود.
٣- کشف و سنجش عوامل بيولوژيک به آساني مقدور نيست . براي شناسايي دقيق عامل بيولوژيک به تجهيزات و امکانات پيشرفته نياز است و شناسايي دقيق عامل مدتي طول مي کشد در حالي که کشف و سنجش در تسليحات شيميايي و هسته اي به راحتي با وسايل و دستگاههاي آشکارساز قابل دسترسي و به سرعت انجام مي شود. زمان بين در معرض قرار گرفتن با عامل شيميايي و بروز اثرات آنها از چند ثانيه تا چند ساعت طول مي کشد. اما اثرات ارگانيسم هاي بيماريزا يا توکسين هاي آنها براي ساعت ها يا روزها بعد از پخش عامل ممکن است مشاهده نشود. عامل بيولوژيک قبل از ايجاد بيماري در بدن جمعيت هدف بايد تکثير يابد و اين دوره کمون معمولا کمتر از يک روز نيست . اگر وسايل آشکارسازي مناسب در دسترس نباشد ممکن است اولين نشانه تک بيولوژيک ظهور علائم بيماري در جمعيت هدف باشد که در اين صورت پيشگيري يا درمان معمولا موثر نيست . همچنين تشخيص بعضي عوامل بيولوژيک مانند عوامل ويروسي دشوار است . دستکاريهاي ژنتيکي در عوامل بيولوژيک کار تشخيص و شناسايي اين عوامل را پيچيده تر کرده است .
٤- عوامل بيولوژيک به سرعت وسعت و گسترش مي يابند و کنترل يا پيشگيري از گسترش دامنه بيماري بسيار مشکل است . معمولا براي انتشار عوامل بيولوژيک از بستر هوا استفاده مي کنند. بعضي از عوامل بيولوژيک قابليت انتقال از فردي به فرد ديگر را دارند. بعضي از عوامل نيز داراي ناقل يا ميزبان ذخيره هستند. در نتيجه برخي از عوامل بيولوژيک مي توانند به وسيله مسافران يا مهاجران، پرندهها و حيوانان مهاجر، حشرات يا حيوانات ناقل و ذخيره از منطقه اي به منطقه ديگر حمل شوند و موجب گسترش بيماري شوند. اين نوع پخش و گسترش در تسليحات شيميايي و هسته اي قابل اجراء نيست .
٥- مداومت اثر عوامل بيولوژيک در منطقه زياد است . بيشتر عوامل شيميايي مدت زيادي در منطقه پخش شده باقي نمي مانند. بعضي از عوامل شيميايي پايدار مانند خردلها ممکن است در شرايط آب و هوايي مناسب به مدت چند ماه در محيط باقي بمانند. اما عوامل بيولوژيک که موجودات زنده و فعالي هستند براي مدتها مي توانند در محيط زندگي کنند و يا باعث ايجاد بيماري شوند و در چرخه انتقال بيماري قرار بگيرند.
٦- مزيت ديگر تسليحات بيولوژيک اين است که بسيار ارزان تهيه مي شوند و از نظر اقتصادي هزينه زيادي صرف نمي شود. در مورد تسليحات شيميايي و به ويژه هسته اي نياز به وجود تاسيسات و اقدامات زيربنايي است .
٧- توليد تسليحات بيولوژيک در خفا امکانپذير است . تمام وسايل و تجهيزات براي توليد مقياس بزرگ عوامل بيولوژيک جنگي در بازار جهاني کاربرد دوجانبه دارند. از اين تجهيزات در مراکز توليد دارو، صنايع غذاي، پزشکي ، صنايع آفت کش ها و ... استفاده مي شود. از طرفي تکنولوژيهايي که براي توليد آنتي بيوتيکها، واکسن ها، توليد غذا و ... بکار مي روند به آساني به مراکز توليد عوامل بيولوژيک جنگي تبديل مي شوند. همچنين تسليحات بيولوژيک در خفا و تحت پوشش تحقيقات آزمايشگاهي ، بيولوژيکي و ... توليد و ذخيره مي شوند. استفاده از عوامل بيولوژيک در داخل مناطق دشمن به آساني مقدور بوده و مشکل مي توان آن را اثبات نمود.
٨- براي يک حمله بيولوژيک الزامي نيست که مقادير زيادي از عوامل استفاده شود. طبق تجربه اي که ژاپني ها در آزمايشات خود در واحد ٧٣١ کسب کردند، رسيدن يک دهم از عوامل بکار رفته روي منطقه هدف اثر لازم بيماريزايي خود را اعمال خواهد کرد. به عبارت ديگر از آنجا که عوامل بيولوژيک تکثير مي يابند و زياد مي شوند، ميزان اندکي از آنها براي رسيدن به اهداف از پيش تعيين شده کفايت مي کند. اما از طرف ديگر، عوامل بيولوژيک چون زنده هستند لذا نسبت به نور خورشيد، درجه حرارت و ساير عوامل محيطي حساس مي باشند. از اينرو عوامل بيولوژيک پخش شده در محيط ممکن است زنده باقي بمانند در حالي که قدرتايجاد بيماري را از دست داده باشند.
٩- عوامل بيولوژيک هيچگونه آسيبي به تجهيزات، مراکز صنعتي ، کارخانه ها و ساير تاسيسات نداشته و داراي اين مزيت است که مهاجم بعدها قادر به استفاده از اين مراکز خواهد بود. به عبارت ديگر تسليحات بيولوژيک و تا حدي سلاحهاي شيميايي خسارت چنداني به موارد غير زنده وارد نمي کنند. تسليحات اتمي داراي قدرت تخريب و سرعت عمل بالايي هستند و در عرض چند ثانيه تا کيلومترها را تخريب مي کنند و تا مدتها غير قابل استفاده خواهد بود.
محدوديت هاي جنگ بيولوژيک
مهمترين اشکال در بکارگيري سلاحهاي بيولوژيک اين است که ميزان شيوع و مرگ و مير ناشي از عوامل بيماريزاي مسري را نمي توان دقيقا پيش بيني کرد. با توجه به اينکه جمعيت هاي مختلف با همديگر از جنبه هاي فيزيولوژيکي ، ژنتيکي ، اجتماعي ، فرهنگي ، وضعيت و چگونگي تغذيه ، تماس قبلي با عوامل عفوني ، سابقه ايمن سازي و... اختلاف دارند، لذا پيش بيني عواقب بعدي بکارگيري اين تسليحات بسيار دشوار است .
بحران گسترش عوامل بيولوژيک
با توجه به ويژگيها و خصوصيات عوامل بيولوژيک که در بالا به آن اشاره شد، به راحتي و طي مدت کوتاهي خطر گسترش عوامل بيولوژيک به يک بحران ملي تبديل خواهد شد. در نتيجه ، براي رويارويي با آن بايد آمادگي کامل ايجاد شود. در اينجا چند سوال اصلي مطرح مي شود:
- چه سازمانها و نهادهايي هنگام وقوع حملات بيولوژيک مسئول رويارويي و مقابله با آن هستند؟
- سازمانهاي پزشکي ، بهداشت و درمان و همچنين نهادهاي نظامي و انتظامي که ستون فقرات دفاع در برابر عوامل بيولوژيک هستند، چقدر آمادگي دفاع و مقابله با آن را دارند؟
- براي دفاع و مقابله با وقوع و گسترش عوامل بيولوژيک چه برنامه ها و اقداماتي و در چه زماني بايد انجام شود؟
١) کشف و سنجش عوامل بيولوژيک
الف - بررسي فاکتورهاي محيطي و علائم کلينيکي در حمله بيولوژيک
شناسايي يک حمله بيولوژيک معمولا ازطريق روشهايي انجام مي گيرد که از لحاظ عملي توانايي انجام آن با استفاده از امکانات در دسترس وجود داشته باشد. از اولين علائمي که جهت شناسايي يک حمله بيولوژيک مي توان به آنها توجه نمود بررسي سطح و منطقه تحت تأثير حمله بيولوژيک و وجود اثرات عوامل در آن منطقه مي باشد.
اصول اوليه هر نوع سيستم دفاعي در برابر حملات بيولوژيک، آمادگي مي باشد. مهمترين عنصر آمادگي حفظ هوشياري و برقراري سيستم هشدار دهنده است . اولين قدم در ايجاد چنين سيستمي جمع آوري اطلاعات و تجزيه و تحليل حوادث روي داده مي باشد. تجزيه و تحليل صحيح از يافته هاي باليني ، آزمايشگاهي و اپيدميولوژي مي تواند در تاييد و يا رد وقوع حمله بيولوژيک کمک نمايد. با توجه به مطالعات اپيدميولوژي و با استفاده از اطلاعات جمع آوري شده از موارد بيماري در طول زمان مشخص (سالانه )، منحني هاي همه گيري محاسبه و ترسيم مي گردد. همچنين الگوي بيماري فاکتور مهمي در افتراق بين همه گيري طبيعي و يک اپيدمي عمدي مي باشد. در بيشتر همه گيريهايي که به طور طبيعي اتفاق مي افتد، شمار موارد به تدريج افزايش مي يابد، به خاطر اينکه مردم به طور فزاينده در تماس با ديگر بيماران و ناقلين زنده و غير زنده مي باشند که به نوبه خود مي توانند بيماري را انتشار دهند. سرانجام بيشتر جمعيت در معرض آلودگي ايمن گشته و شمار موارد به تدريج کاهش مي يابد. بر خلاف اين ، در يک حمله بيولوژيک معمولا همه افراد در محل وقوع به طور ناگهاني و هم زمان در معرض عامل رها شده قرار مي گيرند. البته در برخي همه گيريها مثل بيماريهاي منتقله از طريق مواد غذايي نيز داراي منحني با شيب زياد مي باشند ولي دليل بر تک بيولوژيک نيست .
جمع آوري اطلاعات روزانه مربوط به وقايع زيست محيطي در يک منطقه و تجزيه و تحليل آنها در مراقبت از موارد مشکوک اهميت بسياري دارد. در شرايطي که يک بيماري به طور طبيعي در جامعه بوقوع پيوسته و يا اينکه بيماراني از خارج مرزها وارد کشور شده باشند و باعث بروز همه گيري شوند، حتي آزمايشگاههاي تخصصي ممکن است نتوانند عمدي بودن آن را رد يا اثبات نمايند. اما از طريق تحقيقات اپيدميولوژي مي توان منشاء همه گيري را تشخيص داده و به طبع آن راههاي انتقال و نوع عامل بيولوژيک را شناسايي نمايند.
ب - بررسي همه گيري
وقتي انسيدانس يک بيماري از الگوي مورد انتظار تجاوز کند، بايستي آن رخداد را از لحاظ اپيدميولوژيک مورد
بررسي قرار داد. براي همه گيري الگوهاي مختلفي وجود دارد از جمله :
١ همه گيري تک منبعي (لحظه اي و مداوم) (Common Source Epidemics)
٢ همه گيري پيشرونده (Propagated Epidemics)
٣ همه گيريهاي آرام و يا نوين (Slow or Modern Epidemics)
ج - مراحل بررسي يک همه گيري حاد
١ تشکيل تيم تحقيقي براي فعاليت در منطقه