بخشی از مقاله
مقایسه رویکرد زیست محیطی برنامه سوم تا پنجم توسعه اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی جمهوری اسلامی ایران
چکیده
بحرانهای زیستمحیطی از جمله انواع آلودگیها، کاهش تنوعزیستی، تغیرات اقلیمی، رشد روزافزون شهر-نشینی و غیره، نگرانی شدیدی در سطوح مختلف انسانی بهوجودآورده که نتیجه آن ضرورت لحاظنمودن معیار های زیستمحیطی در فعالیتهای توسعه میباشد. در کشور ما نیز از سالیان پیش، این پدیده جزء دغدغهها و نگرانیهای مسئولان و علاقهمندان مسائل زیستمحیطی شده است. از همینرو در بخشی از برنامههای توسعه-کشور نیز به مساله محیطزیست توجه شدهاست. برای بررسی میزان توجه دولت به مقوله محیطزیست در برنامههای توسعه به خصوص برنامههای سوم تا پنجم ؛ تعداد مادههای زیستمحیطی نسبت به کل مادههای برنامهها مقایسهشد، تعداد دفعات استفاده از شاخصهای زیستمحیطی ازجمله توسعهپایدار، منابعطبیعی، تنوعزیستی، توسعه ایرانی- اسلامی، اقتصاد محیطزیست و غیره در برنامهها مورد بررسی قرارگرفت . همچنین هریک از برنامههای توسعه، با اصول معاهدات بینالمللی مقایسه شد و نقاط قوت و رخنههای موجود در برنامه-ها از این طریق مشخص شد. نتایج نشان داد از برنامه سوم، که ارزیابی زیستمحیطی کلیه طرحها مورد توجه قرارگرفت بهتدریج توجه به مقوله محیطزیست بیشتر شدهاست و جایگاه محیطزیست در قوانین برنامهای و سیاستهای کلان با سیر صعودی همراه بودهاست. اختصاص یک فصل به مقوله محیطزیست در برنامههای سوم و چهارم توسعه، رویکردی بسیار مثبت و کارا بوده و همچنین در برنامه پنجم، توجه به مسائل زیست-محیطی بهخصوص در زمینه تالابها، تنوعزیستی، سواحل و غیره افزونتر شدهاست. با اینحال هنوز حجم کم اختصاصیافته به محیطزیست در برنامه پنجم توسعه متناسب با تعهدات ما در جوامع بینالمللی ودر کنوانسیونهای متعدد نبوده وحتی همین حجم اختصاصیافته نیز شاخصی از تحقق ملاحظات زیستمحیطی در برنامههای توسعه اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی و دربرگیرنده برنامههای بلندمدت و جامعی برای دست یابی به توسعه پایدار و درخور نمیباشد .
کلمات کلیدی:
توسعه پایدار، برنامه های توسعه، سیاست های کلان، قوانین برنامهای، معیارهای زیستمحیطی
.1 مقدمه
انسان امروز همواره بهدنبال پیشرفت و توسعه میباشد و به برکت علم و فناوری در دنیای پیشرفت و توسعه غرق شده-است و به روشهای متعدد و مقیاسهای غیرقابل پیشبینی قدرت تغییر محیطزیست خود را بهدستآوردهاست. این وضعیت نهتنها نسل کنونی بشر را با تهدیدی جدی مواجه ساخته بلکه بقای بشر را نیز به طور جدی در معرض خطر قراردادهاست.
برای دستیابی به مدیریت منطقیتر منابع و بهبود محیطزیست از این طریق، دولت باید روشی متمرکز و هماهنگ برای برنامهتوسعه خود انتخاب کند تا بتواند توسعه قابل انطباق با نیازهای محافظت و بهبود محیطزیست انسان را به نفع مردم کشور خود تضمین کند.(اصل سیزدهم کنفرانس استکهلم) ازهمینروی در ایران نیز برای استفاده بهینه و مطلوب از محیط-زیست در جهت توسعه اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی، برنامههای توسعه تعریف شدند و به موفقیتهایی نائل شدند و با توجه به تأکید به محیطزیست در تصمیمات کلان ملی و بینالمللی، هر روز نقش محیطزیست در برنامههای توسعه پررنگتر می-شود.
.2 ارتباط محیط زیست و توسعه
توسعه مفهومی ارزشی و جریانی پیچیده و چندبعدی است که دارای انواعی می باشد، مثل: توسعه اقتصادی، توسعه سیاسی، توسعه اجتماعی، توسعه انسانی، توسعه فرهنگی و غیره[8]
برخی معتقدند که توسعه فرایندی است که طی آن باورهای فرهنگی، نهادهای اجتماعی، نهادهای اقتصادی و نهادهای سیاسی به صورت بنیادی متحول شده تا متناسب با ظرفیتهای شناخته شده جدید شوند و طی این فرایند سطح رفاه جامعه ارتقاء یابد. [4]
صنعتیشدن بعضی از کشورها و توسعهی رو بهرشد آنها اگرچه دستاوردهای فراوانی برای بشریت داشت، اما اینگونه توسعه، خطرات و پیامدهای ناگواری را نیز در پی داشت که اولین و مهم ترین آثار آن، آلودگی و تخریب محیطزیست بود.
این امر باعث شد تا اندیشمندان راه چارهای بیابند تا در عین اینکه توسعه و رشد کشورها دچار وقفه نشود، محیط زیست نیز از آسیب و تخریب مصون بماند .نتیجهی این تلاشها باعث شد که توسعه به گونهای تعریف شود که در تعارض با محیطزیست قرار نگیرد، لذا بحث"توسعهی پایدار" مطرح شد.
واژهی توسعهی پایدار برای اولین بار توسط برانتلند در سال 1987 در گزارشی تحت عنوان "آیندهی مشترک ما" که محیطزیست و توسعه را بههم پیوند میدهد، مطرح گردید .متعاقب آن در سال 1989 مجمع عمومی سازمان ملل در پاسخ به گزارش فوق، برگزاری کنفرانسی را تحت عنوان کنفرانس محیطزیست و توسعه در سال 1992 مورد تصویب قرار داد که در این سال اجلاس بزرگی در شهر ریودوژانیرو با عنوان کنفرانس " سران زمین" برگزار شد که حاصل این کنفرانس "اعلامیه محیطزیست و توسعه" بود و در آن ضمن اشاره به توسعه پایدار، نحوه تعامل محیطزیست و توسعه برشمرده شدهاست. در گزارش برانتلند مفهوم توسعه پایدار اینگونه بیان شدهاست:»توسعه پایدار، توسعهای است که نیازهای جوامع کنونی را برطرف سازد، اما خللی در توانایی نسل های آینده برای رفع نیازهایشان وارد نسازد.[5] «
اعلامیه محیطزیست و توسعه درباره ارتباط ایندو، در اصل سوم میگوید:»حق توسعه باید مشروط بر این باشد که نیاز نسل کنونی و آینده، با توجه به توسعه و محیطزیست، به طور عادلانه مراعات شود.«
در اصل چهارم این اعلامیه آمدهاست:» به منظور دستیابی به یک توسعه مستمر، باید حفاظت از محیطزیست به عنوان جزء تفکیکناپذیر توسعه تلقی شود و نباید آن را به طور جداگانه مورد بررسی قرار داد.
.3 تعریف برنامه توسعه
برنامههای توسعه اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی جمهوری اسلامی ایران، به مجموعه برنامههای میان مدتی گفته میشود که به صورت پنجساله و توسط دولت وقت تنظیم میشود و به تصویب مجلس شورای اسلامی میرسد.
.1,3 برنامههای توسعه کشور
▪ برنامه اول توسعه 1368 تا 1372 دوران سازندگی
▪ برنامه دوم توسعه1374 تا 1378 دوران سازندگی
▪ برنامه سوم توسعه1379 تا 1383 دوران اصلاحات دوم
▪ برنامه چهارم توسعه 1384 تا 1388
▪ برنامه پنجم توسعه 1390 تا 1394
.2,3 بررسی مفاد زیستمحیطی برنامههای سوم تا پنجم توسعهی کشور .1,2,3 برنامهی سوم توسعه اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی جمهوری اسلامی ایران
قانون برنامه سوم توسعه اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی جمهوری اسلامی ایران مشتمل بر یکصد و نود و نه ماده و پنجاه و هفت تبصره در جلسه علنی مورخ 17 فروردین 1379 مجلس شورایاسلامی با اصلاحاتی تصویب شد و در همان روز به تأیید شورای نگهبان رسید.
در برنامه سوم سیاستهای محیطزیست در ماده 104 و 105 تشریح شدهاست. در برنامه سوم به بهرهبرداری پایدار از منابع، تقویت و پشتیبانی سازمانهای غیردولتی، کاهش عوامل آلودهکننده محیطزیست، کاهش میزان آلودگی در شهرهای بزرگ، جلوگیری از آلودگی و ساماندهی ساحلی دریای خزر و از همه مهمتر ارزیابی زیستمحیطی کلیه طرحها و پروژههای بزرگ قبل از اجرا، تاکید شدهاست که در این راستا در سال 1380 اقداماتی از قبیل تدوین طرحهای مدیریت مناطق، تعیین 19 منطقه دیگر در راستای حفاظت از جنگلهای کشور، تقویت کادر کارشناسی سازمان محیطزیست و اقدامهای اساسی دیگری برای کاهش آلودگی محیطزیست صورت گرفتهاست. ]1[
.2,2,3 برنامه چهارم توسعه اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی جمهوری اسلامی ایران
برنامه چهارم توسعه اقتصادی، اجتماعی و فرهنگیجمهوری اسلامی ایران مشتملبر یکصد و شصت و یک ماده و سی و چهار تبصرهو نُه جدول ازسوی دولت به شماره 9515 مورخ 1382/10/22 به مجلس شورای اسلامی تقدیم و در جلسه علنی روز چهارشنبه مورخ 1383/6/11 مجلس با اصلاحاتی تصویب شد.
برنامه چهارم توسعه اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی جمهوری اسلامی ایران شامل پانزده فصل مستقل است که فصل پنجم آن در ارتباط با حفظ محیطزیست است. این فصل دارای 14 ماده، مواد 58 تا 71 میباشد.
.1,2,2,3 رویکردهای زیستمحیطی برنامه چهارم توسعه
▪ نزدیک کردن شاخصهای تنوعزیستی به سطح استاندارد جهانی
▪ تنظیم دستورالعمل محاسبه ارزشها و هزینههای موارد دارای اولویت ازقبیل جنگل، آب، خاک، انرژی، تنوع زیستی و آلودگیهای زیستمحیطی
▪ اجرای برنامه حفظ، احیا، اصلاح، توسعه و بهرهبرداری از منابع طبیعی تجدیدشونده
▪ گسترش آموزشهای عمومی و تخصصی محیطزیست
▪ آغاز طرح خوداظهاری برای پایش منابع آلودهکننده
▪ کاهش میزان آلودگی هوای شهرهای تهران، اهواز، اراک، تبریز، مشهد، شیراز، کرج و اصفهان در حد استاندارد مصوب شورای عالی حفاظت محیطزیست
▪ ساماندهی و جلوگیری از آلودگی و تخریب سواحل با اولویت دریای خزر
▪ تهیه و اجرای برنامه مدیریت زیستبومی در زیستبومهای حساس، بهویژه دریاچه ارومیه
▪ تدوین اصول توسعه پایدار بومشناختی در الگوی تولید و مصرف
▪ اجرای برنامه مدیریت سبز شامل مدیریت مصرفا نرژی، آب، مواد اولیه و تجهیزات (شاملکاغذ)، کاهش مواد زائد جامد
و بازیافت آنها
▪ تشویق به استفاده بیشتر از کود کمپوست و مبارزه بیولوژیک به منظور جلوگیری از افزایش مصرف سموم دفع آفات
▪ تاکید به جمعآوری، حملونقل، بازیافت و دفع کلیه پسماندها با روشهای فنی زیستمحیطی و بهداشتی
یکی از نقاط قوت برنامه چهارم این است که در این برنامه، محیطزیست یکی از ارکان توسعه پایدار محسوب میشود. ازدیگر نقاط قوت برنامه تاسیس»صندوق ملی محیطزیست« برای تقلیل آلاینده های وارد به محیطزیست و تخریب آن است. منابع مورد نیاز صندوق یادشده برای انجام فعالیتهای مذکور ازطریق کمکهای بخش غیردولتی داخلی و خارجی تأمین می-گردد.>2@
.3,2,3 برنامه پنجم توسعه اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی جمهوری اسلامی ایران
برنامه پنجم مشتمل بر 235 ماده و 192 تبصره در جلسه علنی مورخ پانزدهم دیماه یکهزار و سیصد و هشتاد و نه مجلس شورای اسلامی، تصویب و در تاریخ 1389/10/25 از سوی مجمع تشخیص مصلحت نظام موافق با مصلحت نظام تشخیص دادهشد.
در برنامه پنجم توسعه برخلاف برنامههای فوق فصل مستقلی به محیطزیست اختصاص نیافتهاست؛ اما مادههای 187 تا 193 درارتباط با محیطزیست به شرح رویکردهای دولت میپردازد.
.1,3,2,3 رویکردهای زیستمحیطی برنامه پنجم توسعه
▪ حفاظت، احیا و بهره برداری پایدار از محیطزیست، منابعطبیعی و تنوعزیستی
▪ تدوین و اجرای برنامه مدیریت یکپارچه زیستبومی و برنامه عملیاتی حفاظت و بهره برداری پایدار از تنوعزیستی زیستبومهای حساس و شکننده کشور
▪ ارتقای آگاهیهای عمومی و دستیابی به توسعه پایدار بهمنظور حفظ محیطزیست
▪ کاهش عوامل آلوده کننده و مخرب محیطزیست کلیه واحدهای بزرگ تولیدی، صنعتی، عمرانی، خدماتی و زیربنایی
▪ اصلاح اساسنامه »صندوق ملی محیطزیست«
▪ تشکیل سازمان توسعه و عمران دریا و سواحل جهت مطالعه و اجرای طرحهای بهسازی و شنا
▪ تدوین استانداردهای زیستمحیطی مشخص، شفاف و ثابت با همکاری وزارتخانههای صنایع و معادن و جهاد کشاورزی
▪ ترویج نظام اطلاعات زیستمحیطی کشور در سطوح منطقهای، ملی و استانی
▪ تدوین و اجرای برنامه مدیریت یکپارچه زیستبومی و برنامه عملیاتی حفاظت و بهره برداری پایدار از تنوعزیستی
زیستبومهای حساس و شکننده کشور
▪ اجرای برنامه مدیریت سبز شامل مدیریت مصرف انرژی، آب، مواد اولیه و تجهیزات (شامل کاغذ)، کاهش مواد زائد جامد
▪ مدیریت پسماند شهری بهویژه در شهرهای بالای دویست هزار نفر جمعیت و شهرهای ساحلی و شهرهای حاشیه تالابهای داخلی
▪ کاهش آلودگی هوا تا حد استانداردهای جهانی
▪ اعمال مدیریت یکپارچه تالابهای داخلی کشور از نقاط قوت قابل توجه در برنامه پنجم در زمینه حفاظت از محیطزیست ، توجه به برآورد ارزشهای اقتصادی منابع-
طبیعی و زیستمحیطی و هزینههای ناشی از آلودگی و تخریب محیطزیست در فرآیند توسعه میباشد. >3@
.4 روش مقایسه رویکرد زیستمحیطی برنامههای سوم تا پنجم توسعه
